Waterverontreiniging: visindex

2

O.

Waterverontreiniging: Visindex

I

I

I

I

ï

.|

M

I

nA+

1998

Milieu-

_en

natuurrapport

_Vlaanderen:

themo,s""-We

te

n

s

c

h

a p

p e

lij ke

rap

p

o

rte

I

I

Dit rapport werd kritisch begeleid

d.oor het una-proiectteam en doon R. Smolders, C. Eelpaire,

lnstituut voor Bosbouw en Wildbeheer

D. D'hont, Afdeling Water, AMTNAL

P. Demeyer, _f. Clerinx, snvpr,rlr bvba

N. De Pauw, Vakgroep Toegepaste Ecologie

en Milieubiologie, nuc

M.-P. De Poorter, Provinciaal Centrum

voor Milieuonderzoek, Provincie Oost-Vlaanderen

C. Plasman, Beheerseenheid

Mathematisch Model Noordzee

C. Thoeye, G. De Gueldre, Aquafin

C. Wils, Departement Biologie, un-ulr

F. _{Ollevier, Katholieke Universiteit} Leuven

De wetenschappelíjke verantwoordelijkheid

voor de inhoud van het uoorliggende rapport

berust bij de auteurs.

v

$oe

k o3b L

e4fi

o

í)!

Waterverontrein_iging: risindex 20

Inhoud

1.

Inleiding

2.

Druk

op waterlopen... Waterkwaliteit ... Habitatstructuur... Waterkwantiteit ... Mi gratiemogelijkheden...

3. De

Visindex

(Index _{voor Biotische Integriteit,}

_IBI)..

Historisch overzicht...

De typologie van de Vlaamse u,aterlopen.... 4. Materialen en merhoden ...

5.

Definitie

indicator

Soonenrijkdom _{en samensrelling ...}

Totaal aantal soorten...

Gemiddelde tol _{erantiescore ...}

Gemiddelde typische soorten waarde ...

Typesoorten ... Hoeveelheid en conditie ...

Hoeveelheid snoek... Hoeveelhei

d

zeelt ...

Totale biomassa

.

Gewichtspercentage aan exoten.

Naruurlijke recruterin-e...

Trofi sche samenstellin-q...

Gewichtsverhouding roofvis/wi tvis...

Trofische _{samenstelling ...}

6. Verloop indicator...

Verloop indicator

in

Vlaanderen ...

Aandeel _{van de verschillende doelgroepen ...:,}

Waterku,antiteit ...

Structuurkwaliteit

Wetgeving en opvolging...

7. Besluit

Literatuur.

Aanbevolen aanvullende literaruur...

\\/alerve _tn

-sindex 20

I.Inleiding

De

_{invroed van}

_de

_mens

_op

_het

_m,ieu

is

in

vraanderen

_erg

_groot.

_De

hoge

bevolkingsdruk' _gekoppeld

"n

".n

sterke agrarische en industriële

acri,iteit,

resulteert

in

een

hoge

druk

_{op de}

_nog

_resterende

_natuur

_in

vraanderen.

_Voorar

'oor

binnenu'ateren'

_met

_ali

_{i'oornauírr"}

macro-or-ganismen

_de

_{zoetwaten,issen,}

is

deze

invloed duidelijk

merkbaar.

_{Ve^'uiling, ,I..,urr-degradatie}

en

rechtstreekse

interacties op

o'a'

het

'isbestand, hebbe,

.-.n

directe

invtoed

op het aquatische

_milieu

als ecosysteem.

om

deze invloecl

.va.n

de mens

op de

vlaamse

binnenwateren

te

_{bepalen, wordcn} fysisch-chemische indexen _{(basis-Piati Index, PIb en zuursroÍhuishouding,}

_plo)

en een

biologische

_index

_{op basis}

'an

macro-invertebrat.,

tn.tgische Bjotjschï

Index,

Bnrl

gebruikt

(vÀ{M,

_{1997). Deze indexen}

_ge'en

een

duidelijk

beeld

'an

de

waterkwaliteit

in

vlaanderen'

_{maa'r zeggen}

_niet

_noodzakelijk

iets

oi,er de _{leeÍbaarheid van de beken}

voor _organismen.

De

toestand van het

natuurlijke

_beekpatroon

_is

_{een aspect dat}

door

deze _{indexen niet}

behandeld

_wordt,

_maar

_{dat ook}

_{een belangrijke}

ror kan

speJen

in

_het

_aI

_dan

_niet

'oorkornen

van

een

n:ime di,ersjteit

u-

piunt.n-

.n

ài.rroorten (hier

_uoo-ur.r,it

vissoorten).

_Een

-.\\,aterloop

met

een natuurlijk

beekpatroon bezit immers

een

afwisseling

'an

diepe

en

àndiepe plaatsen,

hoire oe,ers,

een

typisch

meanderend

patroon' _{snel- en traagstromende gedàelten,}

r,nie

migratiemogelijkheden _{en seizoena.le}

o'erstromingen'

_Doordat

'erschiliende

,issoori.n

,Irr.tilende

eisen stellen aan hun

leefomgeving,

_is

_een

-grote

suuctuun,ariabiliteit noodzakelijk

_om

cen

stabjel

en

gediversifi eerd vjsbesrand te dragen.

Recent

u'ordt

_{er dan-ook meer nadruk gele-ed}

op de integrale

ku,aliteit

'an

waterlopen,

waarbij

niet

alleen

de u'aterku'aliteit

_maar

_ook

_{u,aterkwantiteit,}

structuurkwariteit

en

migratiemogelijkheden _{een belan-grijke}

_rol

speJen

_{uii J"}

_u"paling

_{van de}

_kq,aliteit

'an

een warerloop

_in

_functje

_{van de aanwe,.ige}

órganisnien

(Nixon

_et

_{ar, 1996).}

_voorar

_de

ecologische

_{natuurlijkhejd ('het}

_behouden

oflrersteilen

van waterlopen

_{zod,atde van}

nature

voorkomende

_{en bij de}

_{fysisch-ge,o-erafiscy"}

situatje

aansluitende

Ievensgemeenschappen er

biii,erid

_kunnen

_,oortómÀ,)

_is

hierbij

u*

groo,i"r-g.

3.:;"#,ïkï,:'ï#ïJ,"ï,*l;siscr-chemische

waterkwariteit ars _{dusdanig, maar op}

on ders teu n

en.

ook

v an u i

r

d

e

u,e rge

v.r"ï"ï:"

t;:ï

Íïi:ffiï.,-j:ii;J#i:iirn

iï

oppen'laktewater

_als

_zodanig

_beschreven

_(het

_{,irlrno"rr.;,.e}

doel van

het

waterzuiveringsbeleid

_is

_het

_herstel

,:::,

d:

u,a.rerlopen

rot de

oorspronkelijke

natuurlijke

toesrand) _{(Schneiders er}

_al,

_{1990) (zie re,i,er.5}

Uïitage

t;.

2.

Druk

op rvaterlopen

\Vaterku'aliteit

In

1996

werd op ca.

l0

?o

\'àÍt

_{het totaar aantal}

_{meetpunten,an het}

_{t)"ico-chemisch}

meètnet

(PIb) de

basisku,aliteit

'oor

waterlopen

geiraald

of

nagenoeg

r^reikt.

Na

toetsing van de biologische u'aterku'aliteit

(BBI)

uri

d.

Vlaamse basisku,alirË,..nerrn

20 Watert tnl gl ng visindex

(BBIz7),blijktdatlgvo\|àl|deonderzochtenreetpuntendezenormhaalt(VMM,

|gg7).Indien

\À,e echter

de

el,o]utie

_'un

o.

11,21g1k§aliteit

bekijken

tussen 1990 en

lgg;,blijkt

ou,

.r,

ï,oàrJ

voo, ae

flsico-chemische waterku'aliteit'

een duidelijke

verbetering merkbaar is'

Algemeen kan besloten

o,oid.n

dat, alhoewel de

u'aterku'aliteit in vlaanderen nog veel

te

wensen

orerlaat,

de

globale

,.ri.1.ring

van de

k$'aliteit

\rall het

vlaamse

oppervl aktewater zich doorzet'

Hsbitatstru

ctu u

r

\\'aterkwantiteit

waaÍ

waterkwaiiteit

een inr'.loed heeft

op

alle levende organismen'

is

de

invloed

van

structuurkwaliteit

veelal beperkt

tot

de

Àlg"ni't"n

die in àe beek'

rivier of

vij'er

zelf

wonen.

ln

opdracht

_'an

AI4INAL

o'"ii"n

in'entarisatie

gemaairt

van

ecologisch u,aardevolle u'aterlopen,

u'aarbij

a"

_{'ttttu'rkenmerkl}

\ran een u'aterloop

vooral

beoordeeld werden

-íÀ'a"handi,an

drie

parameters

:

meandering,

stroom-kuilen

(of

poot-riffle)

patroon

"n

u-o,.righeid

.iun t

ott"

oevers (Nagels

et

al,

1993a' Nagels et

zl,

1gg3b).

Daar rret

onlnog.li;k

\\'as

om

voor

elke ivaterloop een

individueel

referentiekadermetecologischekw,aliteitsdoelstellingenoPtestel]en,maalitemen

gebnrik

van

een

tlpololie,

$,aarbij

u,aterlopen-

T.,

gelijkaardige

kenmerken

gegroepeerd

werden.

per

rype

*"i.n

dan

Lcolo-sische kwaliteitsdoelstellingen

geformuleerd.

Uit

onderzoek

in

de Verenigde Staten

brijkt

dat de trabitatsrrucruur ne-sarief

beïnvloed

wordr door

intenri.r"

tunJbouw (Roth

et

al,

1996)

en

verstedelijking

(Steedman' 1988). De aanu,ezigheid \,an oeverve-qetatie, bos en moerasland bleek er een positier,e

invloed op te

hebbí

(Roth

et

al,1996 en Steedman'

i988)'

Het

rechtueklien

en

normaliseren

van

\À'aterlopen

is

erop

gericht

neerslag

zo

snel

mogelijk af

te voeren en de walerlopen geschiki te rnaken \roor

scheept'aaÍ'

Al

in

de

Ir4.iddeleeurven begon de mens het

natuullijke

beekpatroon

te

wtiziget

om

het te laten

voldoen aan

zijn

noden-

Vooral

het

opstuwln

van het wat'er

brj

rryatermolens

in

ook

nu

nog

goed zichtbaar.

om

de,

meestJ

moerassige, beeLvalleien

te

kunnen

ontginnen'

werd de beek

zodanig

heringericht dat

zij

ioorrl

.

geschilit

was

voor

een

snelle

u,aterafuoer.

p,

".otoiscne

fóctie

van de f,ss3 werd vaak niet naar waarde geschat'

De

menseli.il

e

uctiriiJi,

o,u, er

hoofdzakelix op

gericht meanderende

waterstromen

om te

vorrnen

,*

"ràJi.:u;

beken aie

,ret

te ,aak

overstroomden

en zich

tot

één

bedding beperkten

G";;;.

199C).

pe

regulatie'an

de u'aterkq'antiteit

leidt

niet

alleen

tot

."cÍt

veraffirÍlg

,*

a"

qeeistructuur

door het

verdwijnen

van

het

natuurlijke

beekpatroon, maar ook

tot

ssr r'€rstoÍing van de waterhuishouding''

Recent q,ordt getracht

d1multifunctionaliteit

t'an de beek

(afvoerfunctie'

ecologische functie,...) te r,Érzekefrn, zodat vOor alle aspecten

_'an

het \\tatersysteem een

,Oor

mens

en

leefmilieu

g.'.Jnt,"

ku'aliteit q'ordt

bekomen (integraal wateÖeheer)'

Een

probleem is ech.cr dat verschillende doelgroepen tegenstrijdige belangen.hebben

bij

de

*,aterkwanl:.cltSreflulatie.

De

landbouwsector

heeft baat

bij

een snelle afvoer

van

rcoenrr,-.dÍ

om

\\,aterzieke gronden

Íe

yermijden (een

duidelijk

ecOnomisch belang)'

;;:"

ï;"ral

te merken

in

d-e poldergebieden, u'aar een dicht netu'erk van grachten en

.ri

4

.l

\\,a _{lisindex 20}

pompgemalen de watertafel kunstmatig _{verlaagt. Deze ingrepen Ieiden er echter toe dat}

bij

periodes van droogte het \À'aterpeil van vele _{u,aterlopen soms dramatisch daalt, met}

alle

gevolgen

van dien

voor

de

in

het

u,aÍer levende

of

van het

s,ater afhankelijke organismen.

Het

snelle afi'oeren

van het

\r'ater verhindert

_{ook de infiltratie}

_in

_de

bodem, hetgeen Ieidt tot verdroging.

Anderzijds

kan

bij

hevige

neerslag

het

u,ater

erg

snel

afgevoerd

worden,

hetgeen

stroomafwaarts

Ieidt

tot

geaccentueerde _{piekdebieten, met overstromingen}

_tot

_gevolg

(r,b.:overstroming van de }r{aas

in

Nederland

in

1995).

ÀIigratiemogelij

kh eden

Wanneer

de

toestand

van de

inheemse

vissen

nage.saan

rvordt,

blijkt

dat

vooral

vissoonen die sterk afhankelijk

zijn

van migratie

(zdí,"steur,

zeeforel,...) er

in

de loop t'an deze eeuw sterk op achteruit gegaan

_zijn.

Het betreft vooral soonen die or,er grote

afstanden

migreren (r'oornamelijk

tussen

zout en

zoet

\À,ater).

Ook lokale

migratie

(r'ooral migratie

tussen hpofd-

bn

zijstronren

en vlucht voor

verontreiniging) wordt

vaak

gehinderd

door het

gebrek aan

migratiemogelijkheden.

Dit

heefr

vooral

een u'eersla-g op de ecologische functie van \r,aterlopen,

_tenvijl

_{mi_eratiebarrières als sluizen}

van

rechtstreeks

belang

zijn

voor o.a.

de

doelgroep

scheepvaart.

Door

een

visvriendelijke inrichting

van migratiebarrières (aalpijpen, r,istrappen,...) kan evenu,el

een compromis bereikt u,orden tussen de verschillende doelgroepen.

ln

het

kader

van de

mr'gratieproblematiek

_{werd een studie}

_uitgevoerd

_door

_de

K.U.I*uven

_{en het Instjtuut voor Bosbouw en}

_{Wildbeheer naaÍ de knelpunten}

_voor

vismigratie

(Taillieu

et

al,

7997).

Zo

werd

en

478 migratieobstructies

op

bevaarbare

\l'aterloPen

en

op

u'aterlopen

\/an

eersÍe categorie

in

kaart

gebracht

(tabel l).

Bovendien

lverden

_{\ran een}

_aantal

_{visbiologisch u,aardevolle}

_{_eebieden alle}

migratieknelpunten

voor

vis op

kaart

_,eesitueerd

(regio's

_uit

het

Netebeklien,

Maasbekken,

Dijle-

en

Zennebeklien,

Boven-Scheldebekken,

Uzerbeklien

en

Demerbekken) (Taillieu et

al,

1997, vanden Aurveere

et

al,1997).

Voor

\4'aterPeilbeheersing worden _{vaak pompgemalen ingezet. Zo}

_u,ordtde

_{hoogte van}

de

waterstand

van

waterlopen

in

(hoofdzatelijk)

poldergebieden gecontroleerd en aangepast. Onderzoek _{heeft uitgewezen dat die pompgemalen}

_niet

_{alleen optreden als} migratiebelemmerin-een,

maar

-sezien

hun werking ook

belangrijke

schaàe kunnen toebren-een aan vissen onder de

vorm

van kwetsuren en

mortalitéit

bij

passage van het Pomp,semaal (u'el moet erop gewezen worden dat er grote \/erschillen

in

schadelijkheid

zijn

tussen

de

verschillende t),pes

pompgemalen).

Een

inventarisatie

van

de

pompgemalen

in

het

Vlaamse gewest

werd

uitgevoerd

door

Germonpré

et al

(1994)

(tabel 1).

30 \\'aterverontrei ni gine: r'isindex

Tabel

l:

Orcr:icltt

ran ltet aontal pontpgemalen ett

migratiehtelpunten

op beraarbare

en onberaarbare waÍcrlopen vatt dc eersle categorie irt de l.laatnse bekkens.

Beklien Aantal

pompgenralen

Aantal mi.eratieknelpunterl

Uzet

Brugse Polders Gense Kanalen I-eie Bovenschelde Benedenschelde Dender

Dijle

Nete Demer

\íaas

30 9

4t

2

ll

t9

J 3 6 6 0

4t

25 21 26 28 54 31 64 45 75 65 130 478

Bron: Germonpré et al,l994,Taillieu

"rà1, iF/gt

3. De

Visindex

(Index voor Biotische

Integriteit,

IBI)

Historisch

overzicht

TnaJs

in

de

inleiding

al besproken werd,

Iigt

de nadruk

in

het beheer t'an de Vlaamse

binnenu,ateren

niet

meer uitsluitend

op

de

fysisch-chemische

waterku'aliteit

als

dusdani_g,

maar

ook op de

mogelijkheid van een

binnen\À'ater

om

een

_-sezonde -semeenschap organismen

te

ondersteunen.

Het

lijkt

dan

ook

vanzelfsprekeid

de

ku'aliteit van

een waterloop

te

anall,seren aan

de

hand

van de erin

voorkomende or*ganismen.

Toen

deze

visie

in

de Verenigde

Staten

doorbrak

op het einde van

de

jaren

70,

ontu,ikkelde James

R.

Karr

een instrument

om

aan de hand

van

visgemeenschappen

een geintegreerd

beeld

te

verkrijgen

van

de

ecologische ku,aliteitstoestand

van

een

u'aterloop

(Karr,

1981).

Door de

huidige

samenstelling

van

r.isgemeenschappen te

vergelijken

met de

samenstelling

van

vissemeenschappen

op

onverstoorde locaties

(referentiesites

met

optimale

water- en

habitatkwaliteit),

kan

nagegaan

worden in

hoeverre

de

aanwezige gemeenschappen gedegradeerd

zijn.

De mogelijkheid

om

'een

vissemeenschap

in

stand

te

houden

die

vergelijkbaar

is

met

de

gemeenschappen

aanv,,s2io

in

_{referentiesites'}

is

maat

voor

de

biotische

inte,eriteit

\/an

het

\r'aterecos)'steem. Biotische

integriteit wordt

dan ook gemeten door de huidige situatie te vergelijken met een (optimale) referentiesituatie.

Vissen

zijn

geschikte indicatoren omdat

zij

een aantal voordelen hebben ten overstaan

van andere organismen (Hocutt, 1981,

Karr,

1981):

.

De ineeste vissoorten hebben een

betrekkelijk

lang leven

in

vergelijking

met

macro-invertebraten

en

vertonen

een specifieke gevoeligheid

t.o.v.

een breed

gamma

verstorinssfaktoren (waterku'aliteit, habitatku'aliteit, stuu'en,...);

6

Totaal

I

\\,ar _{rnt ; r'isindex 20}

I

'

Visgenleenschappen

_bevatten

_soorten

_die

_tot

_alle

_trofische

niveau,s

behoren

(omnil'oren,

_{insectivoren, herbivoren,}

_{planktivoren, piscivoren)}

en

ze

geyen dan

ook een _{geintegreerd beeld van de toestand van het ecos),steem;}

.

.Vissen

zijn

relatief genraklielijk re identificeren;

'

Tawel puntvervuiling

als diffuse

ven,uiling

zijn af te lejden

uit

de visstand;

'

Vissen komen

in

haast

alle

watertvpes

_voor,

_ook

_in

_kleine

_en/of

_ven,uilde

u,aterlopen;

.

_{Bemonstering'r,an de visstand is een niet-destructie'e}

nrethode;

'

De

idee

vissen

als

indicatoren

_{\/oor de ku,aliteit van het}

_aquatische

_milieu

_te .

gebmiken

vindt

gemakkerijk _ingang

_bij

_{de pubrieke opinie.}

In

de

V'S. zijn

verschillende toepassinsen _{van de}

_iBI

_{beschreven, o.a. Fausch}

_et

_al.

(1984) en

Karr

et

al

(1987)

r'oor

verschillende

_rivierbekken

_in

_{het Midu,esten van de}

V'S'

Aanpassingen van

_{het originele lBl-concept}

_u,erden

_ontwikkeld

_door

Steedman

(i988) t'oor

u'aterlopen van

Zuid-ontario

_{lCanada). Andere roepassingen}

_van

_de

_IBI

worden weer_gegeven

_in

_{tabel 2.}

In

Africa

beschreven

Hugueny

et

ai

(1996)

recent

een

IBI

om

aan de hand

van -r'isgemeenschappen de

invloed

van een bauxiet-r,enverkingsfabriek te evalueren

in

de

West-Africaanse

_rivier

_Kankouré

_in

_Guinea.

_Hay

_{et al}

(1996) ontwiklielden

een

IBI

voor

de

okal'ango

_rivier

_in

_Namjbië

_en

_gebruikten

_het

_instrument

om

habitatdegradatie, r,en

uiling

en overbevissing

_t.

.rÀ.r.n.

oberdorff

en Hughes^ (1gg-2)-,eebruikten _de

_IBI

_om

_{vis,qemeenschappen}

_te

_anaJl,seren

oP-de Seine,

terwjjl oberdorff

_{en Porcher}

_(tgg4)

_de

_IBi

_roepasren

_om

_{het effect}

_van

effluenten _{\ran een Bretoense}

_zalmkwekerij

_{op het visbestand}

te anall,seren.

hr

Bergië

ontwikkelden

_Didier

_en

_{Kestemont (1996) een}

_IBI

_{voor het}

Waalse Maasbekken, en

gebruikten dje om de

variabiliteit

_{r;an mesohabitats}

_in

_{de ourrhe te beschrijven}

_(Didier,

1997)' Recent

is

ook een

LiEE-project

van staÍt gegaan dat als doel heeft aan de hand

van de

Visindex

een _{integraal beeld}

_te

_krij,een

_i,À

_a.

_ecologische

_kwaliteit

_yan

de

-sehele Maas.

Het _{gegeven dat de}

_iBI

_{ontwikkeld en toegepast is}

v,oor r,érschillende gebieden oyer de

gehele

wereld,

duidt

op

de

_{plasticiteit van de}

_IBI

_als

_instrument.

_{Tabel 2}

_geeft

een

overzicht

_{van de verschillende aanpassingen}

_die

_gebeurd

_zijn

"*

aiïrri;;*

aan re

passen aan _{regionale omstandigheden.}

7

Watervcrontre ini grng: \'tstndex 20

Door

het Instituut voor

Bosbouw

en Wildbeheer re

Groenendaal

en de

K.U.lruven

$'erd

voor

Vlaanderen een

Visindex

(Index voor

Biotische lnteeriteit,

IBI)

ontwikJield

die

een insttument

is

voor het

meten

van de

bjotische

_{integiiteit van de}

_Vlaamse

binnenrvateren. Omdat

de

soortensamenstelling

van

vissenreenschappen gebonden _is

aan geografische omstandigheden

(r'ooral

breedte

en

ven,al bepalen

à"

uà-n*.righeid

van

verschillende vissoorten,

_Huet

(1949)),

u,erden

drie

adapiaties

'an

de

Visindex

ontwikleld,

nl.

de Visindex voor stilstaande rvateren (Ercken

_,

_lgg4),

_de

_Visindex

yoor

de Brasemzone en de

visindex

voor de Barbeelzone (vanden _Auu,eel

_e,

_1995).

De

_{§'pologie van}

de Vlaamse

u'aterlopen

In

Vlaanderen komen

er

\rerschillende

_typen

u,aÍerlopen

t,oor.

Z.e

verschillen

in

chemische en í1'sische eigenschappen, het,eeen g,eerspjegeld u,ordt

_in

_{een veranderende}

flora en

fauna-

De

ecologische

structuur

van

u,arerlopen verandert

immers met

de

u'ijziging

van

de f1'sische eieenschappen

_{\ran het}

_bekken.

_Ir{et

_{stijgende stroomorde}

veranderen

_de

_{f1'sische parameters (breedre,}

_diepte,

_{stroomsnelheid,}

debiet,

temperatuur

en

entropie-toename),

_{heÍgeen weerspiegeld}

_wordt

_in

_de

_biotische

samenstelling van de u'aterlopen (Vannote

_et

_a,

_{teSO;. Daarom}

_is

_het

_noodzakelijk

allereerst een onderscheid te màken tussen stromende en stilstaande \\,ateren.

Voor

de

stromende wateren

u'erkte

_Huet

een

tl,pologie

uit,

die het

vookomen

van

yis

en

f1'sische Parameters combineen.

Het

voorkon'ren

van

vissoorten

_{wordt ,erbonden}

_aan de stroomsnelheid, de u'atenemperatuur, de aard

van

de bodem en aan de aquatische

fauna.

\/ooral

het verval

en de breedte

blijken

belangrijke

variabelen

re

zijn

(Huet,

1949).

:

Huet

onderscheidt

₅

zones

in

de

stromende

\\,aters

van

West-Europa;

_de

forel-, vlagzalm-, _{barbeel- en brasemzone}

_in

_{de zoere \4,aters en de spiering-}

_of

_botzone

in

de

brakke _{waters. Op basis van het}

_t'en'al

_{en de breedte van de}

_rivier

_{worden de Vlaamse}

zoetq,aterlopen in één _{van dje zones ondergebracht.}

1)

forelzone:

snelle turbulente

stroming,

sterk u,isselende waterstand.

De

bedding is

bezaaid

met

rotsblokhen

_en

grote

en

kleine

u,atervallen

komen

yoor.

De

temperatuur van

het

water

is

laag, het zuurstof-eehalte.ligt

_bij

verzadiging.

Door

de

diepe

insnijding

in

het Iandschap

zijn

overstro*ingszónes

vaak

uitgeiloten. vissen

die

qpisch

_zijn

voor deze beken

zijn

beekforel,

elrits, rivierdonde.iua

",

beekprik.

In

vlaanderen

_komt

deze

zone

srechts

\roor

_in

enkere bovenropen,

bv. Zu,almbekken.

2)

r'lagzalmzone: het

water

_{stroomt minder}

_snel,

_turbulentie

_u,isselt

_af

_met

_rustiger

verloop.

De

bodem

is

bedekt

met

keien,

afgewisseld

met

grlnd.

Grotere temperatuurschommelingen _{komen \roor, maar het u,ater}

_is

_nog

_rijk

_{àan zuurstof}

en

zeer helder.

In riffles

(ondiepe gedeelten

met

sterke

stroming)

ko1;1.n

de

forel

en

vlagzalm

voor,

in

de pools (diepere _{gedeelten) komen barbeel, sneep en kopvoorn}

voor.

Dit

type van

u'aterloop

komt

in

Vlaanderen

alleen

voor

in

een

aantal bovenlopen en middenlopen, bv. bovenlopen van de Herk.

3)

barbeelzone:

de stroom

kdjgt

een asymetrisch

rivierbed:

een

bolle

sedimentatie-oever en een holle erosie-oe\/er. De bodem is zandig, het u,ater stroon.rt nog

vrij

snel

maar

is

vrijwel

niet

meer turbulent.

de

u,atènemperatuur

varieeft

met

de

temperatuur

_{van de}

_buitenlucht,

_{en kan dus sterk}

_{schommelen. Karakteristieke}

ll

I

I

20 \\'arerve rontreiniging: r'isindcx

yissen zijn

de barbeel, de kopvoorn en de sneep. Voorbeelden

van

de barbeelzone

zijn

de

Grensmaas

en

verschillende boven-

en

mjddenlopen

in

het

Dijle-

en

Denterbeklien.

4) brasemzone:

de

rivier

of

beek

krijgt

hier

een zeer rustige

loop,

een

sterke

meandering en aan \\,eerskanten uitgebreide overstromingszones (met een typische

oeveru,al en komgrond).

In

de

rivier

is er afzetting van frjne minerale en organische

stoffen. De

rvaterremperatuur en het gehalte aan opgeloste

zuurstof

zijn

aan sterke

schommelingen onderhevig. Karakteristieke vissoorten

zijn

brasem,

blank-

en

rietvoorn,

karper, serpeling, zèelt en roofvissen als paling, snoek en snoekbaars. Het

is de meest voorkomende zone

in

Vlaanderen.

5) spieringzone:

_-

deze zone

is

typisch voor

brak]<e \l'aters.

Er is

gering

t'en'al

en

de

getijde.\ erking is voelbaar. Door het u,isselende zoutgehalte

js

ze vaak niet geschikt

.,oo,

,or*'.1 zoet-'als zoutwaterorganismen. Sterke aanslibbing van

írjn

organisch en

anorganisch materiaal

komt voor.

De

temperatuur

en

het

zuurstofgehalte

schommelen

hei

sterkst

in

deze

zone, de vertroebeling

is

maximaal.

Als

§pische

yissen yinden rve

spiering,

pos, paling, bot,

brakwatergrondel

en

driedoornige

stekelbaars

Deze

zones komen

niet

steeds

in

een bepaalde volgorde

voor.

Een barbeelzone kan

gevolgd

u,orden

door

een vlagzalmzone

of

aan beide

zijden

begrensd

zijn

door

een

brasemzone. Ook kunnen bepaalde zones ontbreken'

Een samenvatting van het bovenstaande wordt weergegeven

in

tabel 3'

Tabel

3:

Zoneriyg

ttal

de

terschillende woleren

in

ïlaanderen met

hztn

f'sische

karalderistíeken

Forelzone Vlaezalmzone

Barbeelzone

Brase[vone

matig tot

gering

gering

tot

I

gereduceerd

temperatuur

< 20 "C suoom-snelheid bedding zuurstof-gehalte diepte kenmerkende vissoort begeleidende vissoort

snel tot matig

rotsen, keien hoog

snel tot matig, kalme zones keien, grind hoog 1-2 m met ondiepere delen max. 20 oC barbeel, kopvoorn, sneeP kiezel, zand variabel (hoog) stilstaand zand,

slib

sterk variabel vaak > 2m variabel, vaak > 20oC brasem, karper, zeelt blankvoorn, rietvoorn, snoek, baars

,

l-2

rfr max. > 20oC

beekforel

forel,

vlagzalm

WalerverOn Lrein visinde 20

Onder

stilstaande

_{wateren tvorden nreren,}

_\,jjvers

_en

_nroerassen

_yerstaan.

De

belangrijkste

criteria

bij

de indeling van de

stilsÍaande $,areren

_{zijn de}

_mate

_,an

voorkomen

van

f1'toplankton,

_en

de

daarmee

samenhangende

_zichtdiepte

_en hoeveelheid hogere \À'aterplanten (KJein

_{Breteler en Laseur,}

_rÓqo).

_Op

_basis

_van

_de dorninant _{voorkomende vissoorten kunnen de traagstronrende}

_of

_{stilstaande waterlopen}

ingedeeld u,orden

in

vier t)/pen (zie ook

tabel4).

1. snoek-zeelt-riefi'oorn§'pe: heldere, zuivere, ondiepe wateren

_met

_een

goed

ontu'ikkelde

en

eediversifieerde onderu,aterflora.

DJ

bezetting

is

Jager

dan

350

kgil'ta,

de

snoekstand

is vrij

_hoog

(tot

₅₀

kg/ha),

snoekbaars

komt nier

yoor.

Omu'ille

l'an

hun hoge

biodiverstiteit

borden deze u,aters als stabiele ecosystemen beschouu,d

2.

_{blankvoorn-baars-bleiE'pe: matjg}

_troebele,

_eutrofe

_u,ateren

_met

_een

_nog

_goed

ontwikkelde

en

gediyersifieerde oeven,esetatie.

Toch

vermindert

het

aantal

drijfbladplanten en

.'..6q'ijneD

de

onderu,atelplanten.

De

visbezerting

is

hoog

(tot

600 kgftra) en naast snoek (tot _{50 kg/ha) komt ook snoekbaars voor}

_ltoi

_I0

_kg/ha).

3.

brasem-snoekbaars§'pe:

_{troebele eutrofe} \À,ateren

_met

_{een beperkte hoeveelhejd}

oeveqplanten en een lage soortenrijkdom _{(r,erbraseming en veqpossing). Snoekbaars}

is

de dominante

roofvis.

De visbezetting kan zeer hoog

zijn

(meer dàn 500 kg/tra).

Dit

u'ater

kan

van

_{nature voorkomen, maar}

_in

_{Vlaanderen ontstonden}

_alle brasemu'ateren door antropogene inr,roed (eutrofiering,

r,erbrase-irg,...)

1.

_{stekelbaars-pating§'pe: sterk ven,uilde, hypertrofe}

_\\,areren

_met

_quasi

_geen

plantengroei.

De

soortenrijkdom

is

minimaal

en

alleen uirerst

pollutieresistente

vissoonen overleven. De biomassa or,erstii-et de 100 kg/tra meestal niet

De I'an nature voorkomende verschillen

in

visbestandssamenstelling

_bij

de stromende

u'ateren

(tabel

₃₎

_maken

_het

_noodzakelijk

_de

_{Visindex aan}

_re

_passen

_aan

_de

Yerschillende zones. _{Momenteel werd de}

Visindex

ontu,ikkeld

voor

\\,aters behorende

tot

de

brasem-

of

barbeelzone;

zij

malien

ca. 85-90

Vo

uit van alle

waterlopen in

Vlaanderen.

4.

N{aterialen

en

methoden

De

meeste segevens

zijn

het resultaat van _{visbestandsopnames \ran het}

_{Instituut voor}

Bosbouw

en

Wildbeheer

uit

de periode

1gg4-Lgg7.

In

een aanral

gevallen

rverden

gegevens

uit

gepubliceerde

_rapporren

_{gebruikt (verhel,en}

_er

_al,

_{l9g4 en}

_l9g5;

Samsoen, 1989; Germonpré et

al, i993,

Dena1,er, 1994, Gilson et

al,

1994a,

Gilson

et

al,

1994b;

De

Charleroy en Be1,ens, 1996).

De

studie omvat

zowel

hoofdstromen als

zijbeken (breedte varieert van

0.5

m.

tot 40 m.),

kanalen, afgesneden riviermeanders, u'achtbekkens,

_{vijvers en}

_meren

_{en vond}

_plaats

_in

_alle

_aiie

_{de grote}

_{bekkens in}

Vlaanderen (Uzer, _{Schelde en Maas).}

_Bijlage

₂

_{geefteen overzicht vàn de}

_ligging

_van

de 861 meetpunren

in

Vlaanderen.

De

gebruikte visserijtechnieken

_voor

_het

_verzamelen

_{van de}

.i,isbestandsgegevens

veranderen

_met

_de

_dimensies

_\/an

_de

_stroom,

_maar

_zijn

_{gestandaardiseerd.}

Hoofdzalielijk

electrovisserij

u,erd

toesepast,

eventueel

aangevuld

niet fuiken

en

kieuu,nerren (tabel 4).

alerverontreini ging visindex

20w

Tabel

l,Beschrijtitlg

ran

de gebruikte leclnieken

bii

de

visbestandsoprtarttes in 14aanderen

WatertyDe Gebruikte technieken

Stromend $'ater

<

1.5 m Stromend \\'ater 1.5-4 m Stromend water 4-6 m Stromend \\tater 6-8 m

Suomendu'ater>8m

Stilstaande \À'ateren

100 m electrovisserij met

I

anode 100 m electrovisserij met 2 anodes

100 m electrovisserij met 3 anodes 100 nt electrovisserij met 4 anodes

Combinatie van:

250 m electrovisserij vanuit een boot (beide oevers)

fuiken en kieuwnetten

Combinatie van: slepen

electrovisserij vanuit een boot (beide oevers)

fuiken en kieu\r'netten

Bron : Van Thul'ne en BelPaire (1997)

Alle

vissen werden geidentificeerd en

op

elke ]ocatie u'erden

voor elke

aangetroffen soort 200 r,issen gemeten en gewogen.

Voor

zoveÍ

mogelijk

werden biomassa (kg/ha) en densiteit (aantal/ha) bepaald

(van

Thul'ne en Belpaire,1997).

5.

Definitie indicator

Het

basisprincipe

van de Visindex

gaat

uit

van de

idee

om de integriteit van

het

yisbestand te beschrijven aan de hand van een aantal variabelen die allen verschillende

aspecten

van

een

.,irg.r',"rnschap

belichten. Zoals

al

in

Tabel

2

weergegeven

is'

l_-rr'o-""

dc

yariabelen ónden,erdeeld worden

in

3

-erote categoriën:

(1)

soortenrijkdom

en -samenstelling, (2) trofische structuur, (3) hoeveelheid en conditie.

Ercken

(lgg4)

srelde een

Visindex

op voor

stilstaande u'ateren

(VIBISTIL)

door

de

evolutie van visgemeenschappen na te saar van onverstoorde naar sterk gedegradeerde ecoslrstemen. Het beginpunt rvas de theoretische visstand \ran een stilstaand water van

het

snoek-zeelt-rietvoorn§?e zoals voor-sesteld

door

O\[B

(1988).

Vanden Auweele

(1995)

baseerde de

ontwikkeling

van

een

Visindei

voor

de brasem-

en

barbeelzone

gedeeltelijk

op de

variabelen

van

Ercken.

De

verschillende variabelen

en

de

Éi3b.hor.nde

icore-criteria

zijn

weergese\ren

in

tabel

5

en zullen

kort

besproken

u'orden.

Tabel

5:

OrerzíchÍ van

de

ltisindex_t.aríobelett

_{die in}

de biotisclte inregriteíí r,an de waatnse

binnen*arere,

14aanderen

gebruikt

y,orden _ont y'eer _{le gere,t.}

Categorie _{Brasem- en barbeelzone}

Stilstaande u'ateren

Soortenrijkdom _en

-samenstelling Totaal aantal soorten Totaal aantal soorten

1

I

Hoeveelheid en conditie _{Totale biomassa}

Geu'ichtspercentage aan

exoÍen

Trofische

samenstelling

_{Trofische samenstelling}

Gemi _{ddelde tolerantiescore} Natu

urlijke

recruteri n g

Genriddelde tl,pische soorÍen u,aarde T1,pe-soorten Gemiddelde tolerantiescore Type-soorten Totale biomassa Gewichtspercentage aan exoten Hoeveelheid zeelt Hoeveelheid snoek Gewichtsverhouding

roofi'is/u,itvis

Bron: Ercken (1994), Vanden Auwsql. (1995), _Smolders

_(lgg7)

Soortenrijkdom

en samenstelling Toíoal oantal soorlen

Deze

'ariabele

is

gebaseerd

op

de

hl,pothese

dat

een

_'erstoord

ecos),steem

minder

soorten bevat dan een natuurlijk

ecos),steem,

_{onrdat jntolerante}

_ioort"n

_zullen

verdu'ijnen

met

toenemende

verstoring.

_De

_scores

_voor

_deze

_{pa-rameter u,orden}

op-eesteld aan de hand van _{een À4SRL} (À{aximum _Species

_{Richnesi Line),}

_de

_lijn

_die het 95 percentiel

vormt l'oor

_{de meetpunten. Omdat àe plaats van de u,aterloop}

_in

_een

bekken

de

soortenrijkdom kan beinvloeden

(Osborne

_et

_al,

_lg92),

_moeten

_ook

_de

ruimtelijke

dimensies

van

een _{waterlbop opgenomen u,orden}

_in

_{deze uariauete}

_ie.n

'*'aterloop

met

een

breedte

van

7

meter

kan meer

soorten

kan

bevatten

dan

een

'À'aterloop

van

1 meter breed).

De

normal"

pro..ór.e

_{combineert de}

_MSRL

_met

_het

Jo$16

van

de

oppen'lakte van

het

stroombekken

of

met de

stroomorde.

Omdat

het berekenen van de stroomorde

of

de

oppenlakte

_{van het stroombekken te veel}

_tijd

_zou

vragen

(r'oor de

861 reeds bemonsterde

_{locaties), werd}

_{gezocht naar een eenvoudig} toepasbaar

criterium,

Didier

_{(1997j vond dat het}

_lo916

_van

_{stroombreedte}

_significant

gecorreleerd rvas

met het lo§le van

de oppen,lakte

i,an

het

stroombekken (rz

₌

0.94

I'oor.84

locaties) en met de stroomorde (r2

₌

_{0.80 r,oor 84 locaties).}

_Vergelijking

_van

breedte

en

stroomorde

voor

62

meetpunten

op

het

Nerebekken

*"",

_op

een

soortgelijke

correlatie

(r2

₌

0.80

voor

62 locàties).

Hieruit

werd

besloten dar de

stroombreedte

_kan

_{gebruikt u'orden}

_{om het}

_effect

_van

_{stroomdimensies}

_op

de

soortenrijkdom te evalueren. De

vergelijking

van breedte en stroomorde leidde

tot

het

vaststellen 'r'an

4

breedreklassen

(0-3

m.,

3.01-6.5

m.,

6.51-9

m.

en

meer

dan

9

m.).

Figuur

I

_{geeft het effect van de}

_{stroombreedte}

_op

_{soonendiversiteit}

en de

daarvan afgeleide scores voor _{het totaal aantar soofien voor de brasemzone u,eer.}

r5 ex 20

l

ins: r'isindex

20Waterverontrein ig

Fíguur

l:

score-procedltre l,OOr de

t'aríabele 'Totaal aanlal

soorlen" bepaald

door

de stroomdimensies 16 15 14 13 12 1í í0 9 8 7 b 5 ant4 3 2 1 0 Breedte-klasse

l:0-3m.

2:

3:

3.01 - 6.5 m. 6.51 - 9 m. meer dan

9.01

1. a 3 0 breedte-klasse

In

het seyal op een bepaald \\'ater enkel stekelbaars ais enige sooft-aan\r'ezig

is'

wordt

de biotlsche

i:itegriteit

van

dit

u,ater volgens de beschre\ren methode overgewaardeerd

(dit

als gevolg

van

hoge scores

voor 'natuurlijke

recrutering'

en

'afwezigheid

van

exoten'). Daarom u,ordt aan

dit

\\/ater

in

dit geval een

IBI

klasse 7 toeeekend.

G

eniddelde

í ole ranties co re

Karr

(1981)

gebruikte

de

parameter'Aanu,dzigheid

van

intolerante

soorten'in

de

originele

IBI.

Bij

toenemende degradatie

zal

het

aantal soonen verminderen, zodat

a.lleen

de

meest tolerante soorten

overblijven.

Aan de

hanà

I'an

literatuurgegevens stelden Ercken (1994) en Vanden Auweele (1995) een theoretische tolerantiescore op

yoor de

yerschillende

Vlaamse

vissoorten.

De

weerstand

aan

degradatie

werd

gekw,anrificeerd op een schaal van 1 (erg tolerant)

tot

5 (erg intolerant). De scores

voor

,I"

u**.zi-ee

vissoorten u,orden opgeteld

en

gedeeld,door

het

aantal

aanwezige yissoorten _{om het gemiddelde} te bekomen (zie tabel

6

en7'i'oor

verdere informatie).

G eniddeld

e

_f'p isc h e s o ort e

n

waarde

Taats besproken

werd

in

het

deel over

de

t1'pologie

't'oor

Vlaamse

waterlopen

yerschillen

visgemeenschappen

bij

veranderende geograÍÏsche

omstandigheden (r'andaar dat de opdeling

in

brasem- en barbeelzone nodig is).

Tlpische

soorten (score

5) zijn

soonen dià beperkt

zijn tot

I

enkele zone. Begeleidende soorten (score

3) zijn

soonen

die

meestal voorkomen

in

één zone, maar

ook

in

andere zones aangetroffen

u,orden.

Een

score

van

1

werd

gegeven aan soorten

die niet

t5'pisch

zijn

voor

de

betrokken zones. De scores u,orden voor alle aanu,ezige vissoorten opgeteld en gedeeld

door het aantal aanwezige

vissooíen'om

het gemiddetde te bekomen (zie tabel

6

en 7

voor

verdere

informatie).

Deze parameter. u,ordt

niet

teruggel'onden

bij

de

stilstaande

I

T1:pesoorícn

Deze

variabele contbineert

de

trvee

vorige

(gemiddelde

_tl,pische

_{soorten waarde en}

gemiddelde tolerantie)

maar voegt

een

_{deel extra infornratie}

_{toe, namelijk}

_relatje,e

hoeveelheid'

_{Zo$'el voor de}

_{stilstaande wateren}

_als

_voor

_{de brasem- en}

barbeelzone

werden telkens

3

soorten gebruikt

die

ti,pisch

zijn

voor

de betreffende _{zone, maar die}

een toenenlende

gevoelighiid

_hebben

_voor

_verstoring.

_De

_{scores u,orden berekend}

en

opgeteld voor elk Van de 3 soorten en gedeeld door 3.

Dit

getal rvordr dan gebruikt om

de

uiteindelijke

_{score te bepalen}

'oor

de

'arjabele

t),pesoonen.

Hoeveelheid

en

conditie

Hoeveelheid snoek

Snoek

(Esox

litcíus)

is

een

tl,pische predator

_in

_heldere

u,areren

_met

ondenvater\resetatie. Het overleven van jonge _{snoek is gekoppeld aan de aanrvezigheid}

van

voldoende waterplanÍen,

omdat

deze zorgen

.,oo.

r,oldoende beschutting

_Lg.n

predatie. Onrdat njet _{alleen de aanu'ezigheid, maar}

_ook

_de

_{voortplanting}

_{van Uàtang is}

om

te

kunnen

spreken

van

een

gezonde

_{populatie, werd}

_de

_aanwezigheid

_van

natuurlijke

recrutering geintegreerd

_in

_{deze variabele. De aanrvezigheid van}

_natuurlijke

recrutering _{rvordt bepaald door de aanu,ezigheid van snoek}

_kleineidan

_{20 cm.}

Eloeveelheid zeelt

Z'e'elt

(Tinca

tinca)

is

net zoals snoek een _{typische soort van onverstoorde stilstaande}

wateren'

Tevens

is

zeelt

afhankelijk van

onder\À,aten,egetatie

_{voor de}

_reproductie.

Daarom werd

ook hier

de aanu'ezigheid van

natuurlijke

recrutering opgenomen

in

de

variabele.

_Natuurlijke

_recrutering

_wordt

_{verondersteld aanwezig}

_{t" ,iin}

als zeelt

yan

kleiner

dan 12 cm. aangerroffen wordt.

Totale bionrussa

Heldere

stilstaande warers

,an

het

_{snoek-zeelt-riet,oorntl,pe hebben}

_een

_optimale

biomassa

van

100

rot

350 kg/tra

(ovB,

_l9gg,

_{Coussemenr, 1990).}

_Bij

_toenemende

eutroficatie zal de

hogere

primaire

productie

rot

gevólg

hebben

dat

de

biomassa

toeneemt.

Ven'uiling

Ieidt

tot

een

daling

van de biomassa,

tot alle vis

verdwenen is.

Omdat te hoge biomassa's

wijzen

op euLoficatie en te lage biomassa,s

op

venuiling,

\4'erkt de score-procedure van de variabele

_in

twee

richtingen. Zowel

een

te

hoge als een te lage biomassa zal Iager scoren dan de optimale biomassa.

GewichtspercenÍage aan

uoíen

De exoten die

in

Vlaanderen aangetroffen worden

zijn

meestal erg tolerante _{soorten die} conculrentieel

_zijn

_t.o.v.

_{inheemse soorten}

_(vb.:

_snoekbaars

_{(Sti:osredion}

lucioperca) verdringt snoek

bij

toenemende eutroficatie).

Nat

u url ij k e recr uí e r i n

g

Deze variabele is erg belangrijk

in

de interpretatie _{van de gegevens.}

_Alleen

yoldoende

natuurlijke

_{recrutering kan borg staan}

_,oor

_{een stabiel en gezond ecos),sreem.}

vanden

§/alcrverontrei _visindex

20

t7

20 Wate iniging: r'isindex

Aurveelé

(1995)

\reronderstelde de aanwezigheid van

natuurlijke

recrutering als

er

0+

individuen

voorku,amen

in

combinatie met individuen yan een andere jaarklasse.

Trofi

sche samenstelling

G e x, i c h tsv e r h o u d i tt

g

ro ofv ísAu i Ír, is

Een

gezond

ecos)'Steem

is

gebaseerd

op

een

trofische

p1'ramide

rvaarbij

de

opeenvolgende

troÍische niveau's

mekaar

in

evenwicht houden.

Dit

I'ereist

de

atr*,ezigÍeid

van voldoende predatoren om hun prooien te controleren en

t'isa

versa.

Ercken (1994) ging

uit

van een optimale gewichtsrelatie

ioofvis/witvis

van

1/5

Íot l/7.

Een

hogere

of

een lagere

relatie

veroorzaakt een onstabiele situatie, en

zal

dus Iager scoren. Tabel 6 geeft een overzicht van de

sooíen

die als

roofvis

of witvis

beschouwd rr'orden.

Tabel 6: soorten die als

roof- of

v'inis

beschouv'dv'orden

Roofvissen Witvissen snoek snoekbaars grote baarzen (> 20 cm) voornachtigen brasem blei zeelt

Bron: Ercken (199a)

Trofu c h e s a nte ns tel I itt

g

Deze yariabele

is

gebaseerd

op Karr

(1981) en Oberdorff en Hughes (1gg2). Vanden

Auweele (1995)

onderscheidde

3

verschillende trofische

niveau's,

nl.

het.Percentage

OmnivOren,

invertil,Oren

en

piSCivOren.

Het

Omnivore

niveau

iS

een maat

vOOr

toenemende de-eradatie omdat alle voedselbronnen verdwijnen.

Het inl'ertivore

niveau

duidt

op de

aanwezigheid

van

vissen

die

predateren

op

macro-invertebraten als

slakken, \À,orrnen

en

crustaceën.

Het

piscivore niveau

wordt

bepaald

door

het

aantal

predatoren aan de

top

\ran de voedselketen.

Het

piscivore niveau

zal

snel

verdwijnen

bij

toenemende

degradatie.

t

In

tabel

7

worden de belangrijkste eigenschappen van de

in

Vlaanderen voorkomende

vissoorten weergegeven,

inllusief

de score-criteria zoals

die gebruikt

worden

voor

de bepaling.

r'an

de scores

voor

'Gemiddelde tolerantiewaarde'

en

'Gemiddelde typische

,oórt"n *uarde'.

Tabel 8 geeft een overzicht van de score-criteria die

gebruikt

worden

bij

het bepalen van de

uiteindelijke

score

voor

de

Visindex voor

stilstaande wateren, brasem-

of

barbeelzone.

De uiteindelijke

score u,ordt bekomen door de scores

voor

alle variabelen op te

tellen

en te delen door het aantal variabelen. Tabel 9 geeft een overzicht

van

de ecologische

consequenties van de verschillende Visindex-klassen.

r8

Wa

Tabel 9

i

ecologísche v'aardebeoordeling _{t:an de t,erschillende I/ísindex-klassen.}

Waardebeoordeli

ng

_{Beschrijving van de situatie}

Uitstekend

_Natuurlijke

_situatie AIIe te veru,achten

visindex 20

zonder menselijke _{verstorin g}

soonen

zijn

aanwezig, ook de K]ass

e

I

2 _{Z.e,er voeli}

Goed

. Evenwichti _{trofische structuur}

3 4 5 6 7 8 9

Soortenrijkdom lager dan

minder gevoeli ge

sooÍen

verwacht.

_{Er zijn}

aanwezig. De

Aan

de _{hand van bovenstaande score-procedure is het}

_mogelijk

_niet

alleen een algemeen beeld

te

verkrijgen

van de biotische

integriteit

van de

vlaamsJbinnenwateren,

_maar

_ook

_inzicht

_te

krijgen

in

de

ruimtelijke

verspreiding

_,.T

_{nog ecologisch waardevolle (delen van) waterlopen}

in

Vlaanderen

(zie

ook

de

kaart

in

bijlage).

Figrui

z

geeft

een

_{overzicht van de}

_biotische

integriteit

in

Vlaanderen.

Matig

_{abundantie is lager. De trofische structuur}

vertoont tekenen vanstress

Kritisch

_Erk

_{omen slechts enkele tot geen gevoelige}

soorten meer voor. De trofische structuur is

Kritisch-slecht _{ls n}

SIecht

7*er

slecht

Er is

weinig vis

aanu,ezig. _{Er komen vooral}

troduceerde en tolerante

sooÍen

voor Dood viswater _{Er werd n}

_vls

_aan

Bron: Vanden Auweele, 1995

6.

_{Verloop indicator}

Verloop indicator in

Vlaanderen

Figuur

2: Frequentieverdeling van de Visindex voor de l4aantse biruterlt,ateren

(g6t

locaties)

Indexscore

4.5-5

4

- 4.49 3.5 - 3.99 3 - 3.49

?

§_roo

L.J ' 2 - 2.49 1.5

-

1.99

|

-

1.49 0 0.4 0.35 0.3 0.25 o.2 0.15 0.1 0.05 0 Kridsch

1or Slechr rot

o o

t

ET o o o (! o Uitstekcnd Gocd

12

34

Visindex-klassen.

56

* _{visindex-klassen}

'eruirjst naar de score zoars gedefinieerd in taber 9

2l

20 Waterverontreiniging: r'isindex

Uit

figuur

2

blijkt

dat op

bijna 35

Vo \,àn de nreetpunten

(299

op

861 tneetpunten) geen vis

voorkómt. De

meeste meetpunten \\/aar \\,el

vis voorkollrt krijgen

een beoordeling

matig

(12

Vo),

k;6isch

(14,6

Vo), Y,ritisch

slecht

(14,1

Vc)

of

slecht

(15.9

Vo). Slechts

6.5

Vo

van

de

,n".,prn,.n

(56 op

861

meetpunten) r,erdienen

de

u'aardebeoordeling goed, zeer

goed

of

uitstekend.

Op

basis van deze segevens

kan

dus reeds besloten \\'orden dat het n]aar pover

gesteld

is niet

de biotische inregriteit

van

de

Vlaanrse binnenu'ateren.

Bijlage

2

duidt

de

Iigging

van de meetpunten aan, gecombineerd met de Visindex-score van elk meetpunt.

Verloop

indicator

op

beklienniveau

Op bekhenniveau kunnen grote verschillen onderscheiden u'orden

(tabel

l0).

Er

dient echter

opgemerkt

te

u,orden

dat

u,aterlopen behorende

tot

de

forel- enlof

vlagzalmzone

hier

niet bàschouo,d u,orden. Een aantal ecologisch uiterst u'aardevolle beken (o.a. de bovenlopen van het Z*,almbekken, de Hallerbosbeken en de n'aterlopen

in

de Voerstreek)

zijn

hier dus buiten beschourving gelaten.

De

ecologische

ku,aliteit

van het

Demerbekl<en

is

niet

schitterend

te

noemen'

maar

bemoedigend

is

u,el dat

meer dan

de helft

van

de

meetpunten'(5l

Vc)

zich

in

de

krvaliteiticategorie

'kritisch

ror kritisch-slecht'

(Visindex-klasse

5 of

6)

bevinden'

ln

totaal

komen er in hét gehele Demerbekk en 23 soorten voor, \\'aan'an echter 6 exoten

zijn'

Indien de

u,aterku,aliteitsverbetering die \r,aargenomen werd tussen 1990

en

1995 zich doorzet

(vMM,

lggT),

zijn er voldoende óntu,ikkelingsmogelijkheden voor het Demerbeklien. Op één punt

in

deZu.aneBeek

en op één

in

de N,Íolenbeek-Winse u'ordt een Visindex-score van 3 1= goed)

aangeuoffen.

Op bijna'alle

subbekkens echter

u'orden nog locaties

gevonden

met

matige

bioische integiiteit.

Als

inspanningen gedaan

u'orden

ont het

relatief grote

aantal

migratieknelpunten

weg

te

rverken

(zie

tabel

t)

kan

de

biotische integriteit

van

het

Demerbeklien nog sterk verbeteren

in

de toekomst.

Het Denderbekl<en

wordt

gekarakterlseerd door een,

in

vergelijking

met de zijbeken,

relatief

interessante hoofdstroom.

ln

totaal u,orden

20

soonen aangetroffen.

Vooral

stroomoPwaans Denderleeuw

vinden

we

een aantal

matig

(Liedekerke

sluis, eilandje)

tot

kritisch

scorende

Iocaties (o.a.

in

Geraardsbergen, Ninove, Pollare,...). Het merendeel van deze meetpunten

ligt

echter

aan

sluizen,

twaar

een Iokale

u'aterkwaliteitsverbetering

is

door

een

hogere

zuurstofconcentratie.

De

zijbeken

van de

Dender

zijn

meestal

visloos

of

bevatten enkel

stekelbaars.

Enkel

de Arebeek

te

Herne en de ]r4olenbeek

te Lieferinge

worden gekenmerkt door een matise biotische integriteit.

In het Dijlebekken is meer dan de

helft

t,an de

locatiei

visloos.

Vooral

stroomafwaaÍs

Iruven

is de toestand slecht tot dramatisch te noemen. Enkel de Molenbeek te Nederokl<erzeel en de

Dijle

in

Boortmeerbeek

zijn

met

een'visindex-score van

4

(=

matig)

een

uitzondering

te

noemen. Stroomopwaarts l-euven

is

de toestand

opmerkelijk

beter. Op de Voer na (die

bijna

volledig yisloos is) wordt

een overu,egend kritische

integriteit

aangetroffen. De Laan heeft

in

Sint-Agatha-Rode een matige biotische

integriteit. Ook

de

zijbeken van

de

7*nne

zijn

voor

het gro-otste deel yisloos.

DJZuunbeek

en zijbeken (Sint-Pieters-Leeurv) en de Maalbeek

zijn

visloos of beyatten enkel kleine populaties siekelbaars. Het groot en

klein

$'achtbekl<en op de

Zuunbeek daarentegen bevatten

resp.

l3

en

12

r,issoorten.

O.a.

de

intolerante

bitten'oorn

rvordt

in

beide u,acttbekkens aangetioffen. Beide u'aclttbekkens hebben een. matige biotische integriteit.

\\/atcn,c.

l

I

rontre in í visindex ₂₀

Tabel

I0:

vergelijking varr

de

biotische ínÍegt'itcir

t'oor de

t'erschillende

bekke

ns

in Waanderen

mel

\t,eergar ,e _{van heÍ}

_aantal

_meetpunÍett

_per

_bekken.

Het grooíste deel van

de

data

zijn

ran

de periode 1991-1997,

behalte

de gegevetls or.er het l\terebekken (1954-1955)

(l/erlteysrT et

al,

I981, Verlteysn et

al,

I

985), een aanÍal geget,ens ot,er

de

stilsí aande v,ateren (Santsoen, 1989) en de_{gegeïens t,oor de Kentmelbeek (Germonpt.é eÍ}

_al,

_l993).

Bij

het

bespreken van het Nelebeklren dient

er

ge\\,ezen

te

worden

op de

ouderdom

yan

de

gegevens'

_Teru'ijl

_{de gegevens voor de andere}

_beklens

_recent

zijn,

zijn de

-eegevens

voor

het

Netebekken al

bijna

15 jaar _{oud (Verhe),en}

_er

_al,

_lgg4,

_{Verheyen et}

_{al, l9g5).}

Toch

zijn

er een

3antal

duidelijke

opmerkingen te maken. De biotische

integriteit

_{van het Netebekken}

_is

_over

het

algemeen

kritisch

tot

goed, met een aantal meetpunren

met

zeer soede

r",uriteii

_f".r.

a"

wimp

aan de molen van Herlaar en de Looiende

Neie

te Retie). Aang-ezien de waterku,aliteit van _{het Netebekken nog steeds goed tot zeer goed}

_(BBI,

Kleine

Netefor

goed rot slecht

(BBL

Grote Nete)

is

(VMM,

1gg7),

wordt

veru'acht

_{dat de}

_biotische

_{integriteit nog nier}

_sterk

achteruitgegaan is.

De

krvaliteit

van de vispopulaties op de IJzer

wordt

tussen Nieuu,poort en de monding yan de

Poperingse

Vaart

gekarakteriseerd

_als

_{matig-kririsch,}

_n':et

_{plaarselijk een goed}

_visbestand.

Stroomopu'aarts _{de Poperin-ese}

_vaart

_is

_het

_;isbestand

eoed. Ner

orer

de

FÀnse

grens

is

de

biotische

integriteit

zeer goed.

op

basis van de

visindei

vertoont de bovenloop yan

de

rJzer Visindex-klasse

345

6789tötaal

bekken

l.

2 Demer Dender

Dijle

en

7*nne

Nete

Uzer

l*ie

Maas Bovenschelde Benedenschelde afgesneden meanders kanalen vrJvers, meren Total

002

jVo jVo

_I

_Vo

000

jVo jVo

jVo

000

jVo jVo

jVo

0514

jVo \Vo

22Vo

0t7

jVo

_3Vo

_23Vo

000

jVo jVo

jVo

0310

0

Vo

4

Vo

12Vo

003

jVo jVo

_4Vo

002

jVo 07o

5 Vo

r13

4

Vo

4

Vo

12Vo

000

j%o jVo

jVo

003

0Vo

jVo

38Vo

11045

0.1

Vo

1.2 Vo 5.2 Vo

254150226

14Vo

23Vo 28Vo

12Vo

3Vo

37513

I

5Vo

llVo

8Vo

2lVo

2Vo

418t4190

3Vo

14Vo 11Vo

14Vo

0Vo

1914512

30Vo

22% 8Vo 6Vo

3Vo

982t0

29Vo

_!6Vo

67o

_3Vo

OVo

I

3

I

13

0

lVo 4Vo lVo

16Vo

OVo

23 ll

7

t4

I

28Vo

13Vo

8Vo

17Vo

lVo

63813

I

8Vo

47o

10Vo

16Vo

lTo

32540

7Vo

5Vo

12Vo

10Vo

OVo

76520

27Vo

_{23Vo 19Vo}

_8Vo

_OVo

2820297

3?o

llVo

29Vo

4tVo

lOVo

13100

13Vo

_{38Vo 13Vo}

_0Vo

_0Vo