Natuur.oriolus 2004-4 Krooneend, een nieuwe broedvogel voor Vlaanderen

Natuur.oriolus

VLAAMS DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT VOOR ORNITHOLOGIE - OKTOBER - NOVEMBER - DECEMBER 2004 - JAARGANG 70 - NUMMER 4

Afgiftekantoor Antwerpen X

Studie Voedselecologie

Halsbandparkieten

50 jaar broedvogels op 1 km

Krooneend,

nieuwe broedvogel

IN HET VELD

70(4): 159-161 159

Op 23 juni 2002 werd op een visvijver langsheen de Leebeekstraat in Eine (O) een vrouwtje Krooneend Netta rufina gezien met drie pulli van ongeveer twee weken oud. Tijdens het voorjaar van 2002 werd dit vrouwtje een aantal keer gemeld in de omgeving van de Leebeekstraat; een man- netje Krooneend werd hier echter nooit opgemerkt. Er werd dan ook gedacht dat het om hybride jongen zou kunnen gaan. Deze hypothese werd versterkt doordat op de Donkvijver in Oudenaarde (O) vanaf 5 janu- ari 2003 een hybride vrouwtje Krooneend x Wilde eend Anas platyrhynchos aanwezig was. Vanaf 10 januari 2003 werd dit hybride vrouwtje vergezeld van een hybride manne- tje Krooneend x Wilde eend.Waren dit twee van de drie jongen die op 23 juni 2002 in Eine waren gezien? Misschien niet, want kort na de waarneming van het vrouwtje met de drie pulli werd het vrouwtje

Krooneend opnieuw waargenomen, dit keer zonder kroost. Waarschijnlijk stierven de jongen dus vrij kort na de waarneming. De idee dat al langer een hybridiserend vrouw- tje Krooneend in de regio aanwezig zou kun- nen zijn, won toch verder aan kracht door- dat ook al op 4 januari 2002 een adult vrouwtje Krooneend samen met een hybri- de Krooneend x Wilde eend op de Donkvijver was gemeld. Vanaf 19 januari 2002 was dit zuivere vrouwtje zelfs in gezel- schap van drie dergelijke hybriden.

Misschien had een vrouwtje Krooneend dus ook al drie hybride jongen grootgebracht in het broedseizoen 2001.

Vanaf 14 december 2002 zat op de Donkvijver echter ook een zuiver mannetje Krooneend dat vanaf 22 december 2002 werd vergezeld van een zuiver vrouwtje. Het vrouwtje werd daar voor het laatst opge-

merkt op 12 januari 2003, de laatste mel- ding van het mannetje dateert van 23 februari 2003. De aandacht verscherpte terug vanaf 06 april 2003 toen op de visvij- vers aan de Leebeekstraat een zuiver koppel Krooneend werd gezien. Op 15 april 2003 werd het mannetje gezien op de Put Van de Moortele in Eine (O), recht tegenover de al vermelde visvijver van de Leebeekstraat, aan de overkant van de Schelde. Groot nieuws op 21 mei 2003 toen op de Leebeekvijver een vrouwtje Krooneend werd opgemerkt, vergezeld van een pullus!

Er was dus opnieuw sprake van een broed- geval. Het vrouwtje en de pullus werden hier ook dit jaar nooit samen met een mannetje Krooneend opgemerkt. Aangezien het vrouwtje eerder op het broedseizoen samen met een mannetje Krooneend werd waarge- nomen, lijkt er voldoende bewijs om te spreken van een zuiver broedgeval, niette- genstaande het vrouwtje met pullus nooit samen werd gezien met het mannetje. Dit laatste is immers ook meestal het geval bij Kuifeenden Aythya fuligula en Tafeleenden Aythya ferina waarbij tomen met pulli vaak worden opgemerkt zonder mannetje. Na deze eerste melding van vrouwtje en jong, werd het jong niet meer gezien.Wel was het vrouwtje nog aanwezig op de Put Van de Moortele in Ename op 29 en 30 mei 2003.

Waarschijnlijk is het jong vlug gestorven en is het vrouwtje gaan zwerven. Opmerkelijk feit: op 6 juni 2003 werd een adult vrouwtje samen met vijf jongen gezien op de Schelde in Asper. Ook het vermelden waard: een juveniel vrouwtje Krooneend werd al op 30 juli 2000 opgemerkt op de Reymeren in Merelbeke (O). Beide plaatsen liggen in vogelvlucht dicht bij de Leebeekvijver.

Krooneend Netta rufina, een nieuwe broedvogel voor Vlaanderen

Red-crested Pochard Netta rufina, a new breeding bird for Flanders La Nette rousse Netta rufina, nouvelle espèce nicheuse en Flandre

D

V

, T

41, B- 9820 M

,

09 3246 086,

-

:

.

@

.

D

D

G

, P

R

3, B- 9700 O

,

0479 736 137,

-

:

@

.

R Krooneend Netta rufina van broedgeval, Van de Moorteleput, Eine, 30 mei 2003 (Foto: Bart Heirweg)

IN HET VELD

Natuur.oriolus 70(4): 159-161

160

Op de ‘ornithologische dagen’ te Leuven in 1947 pakte Hector Roels uit met een broed- geval van Krooneend in 1941 en 1942 in ‘de Kreek’ in het noorden van Oost-Vlaanderen (Wielewaal 13, 1947: 155). Dit broedgeval werd echter meteen betwijfeld door Dupond (1950, p. 85) en door Lippens (1954, p. 96). Bovendien hebben ook H. van der Vloet, P. van Hecke en W. Suetens (in litt.) hun twijfel over dit broedgeval geuit in Glutz von Blotzheim & Bauer (1992). Het eerste betrouwbare broedgeval voor België werd genoteerd te Hensies (H), waar in 1999 een vrouwtje met zes pulli werd gezien. Ook in 2000 was dit broedpaar aan- wezig. Mogelijk zijn deze vogels afkomstig uit Parc Paradisio te Cambron-Casteau (H).

In dit nabijgelegen vogelpark bevond zich in december 2001 een vrij vliegende populatie van 86 Krooneenden (pers. med. G. De Smet). Ook de broedvogels van Eine kunnen mogelijk uit deze bronpopulatie afkomstig zijn. Hoe het ook weze: dit is de eerste keer dat in Vlaanderen Krooneend met een zui- vere Krooneendpullus werd vastgesteld (Anselin 2004).

Broedparasitisme komt bij Krooneenden vaker voor dan bij eender welke andere Europese eendensoort. Vrouwtjes Krooneend leggen vaak eieren in nesten van soortgenoten. Zo werden aan het Veluwemeer tot 39 eieren in één nest aan- getroffen. Zij leggen evenwel ook regelma-

tig eieren in nesten van andere eendensoor- ten (o.a. Wilde Eend) en uitzonderlijk ook wel eens bij Blauwe Reiger Ardea cinerea (Glutz von Blotzheim & Bauer 1992). Een mogelijk verklaring voor hybridisatie is dat Krooneenden die door een Wilde Eend wer- den opgekweekt, gefixeerd raken op het beeld van de pleegouder(s) en later - bij gebrek aan soortgenoten - een Wilde Eend als partner kiezen.

De kern van het broedgebied van de Krooneend ligt in Zuidwest-Siberië. Vanaf het einde van de 19de eeuw koloniseren Krooneenden Frankrijk: de Camargue in 1894 en de vijvers van Les Dombes omst- reeks 1910. De soort broedt in Duitsland vanaf 1920, in Nederland sinds 1942 en in Italië vanaf 1950 (Cramp 1977). De droog- legging van het Aralmeer op de grens tussen Kazachstan en Karalpakistan (autonome republiek in Oezbekistan) sinds 1960 heeft wellicht de westwaartse expansie versneld.

De omvang van deze ecologische ramp is moeilijk te vatten: als de huidige trend zich verder zet, zal de oppervlakte van het meer tegen 2010 inkrimpen tot 21.058 km² (68.000 km²in 1960), in die periode zal het waterniveau zakken van 53 naar 32,4 m, het watervolume dalen van 1.040 tot 124 km² en het zoutgehalte verzevenvoudigen. De voornaamste reden is overmatig waterver- bruik voor de irrigatie van katoenplantages (The Aral Sea Homepage ).

Tegen het eind van de 20e eeuw bereikt het aantal Krooneenden in West-Europa een hoogtepunt. De broedpopulatie van Nederland loopt in 1998 - 2000 op tot 120 - 170 paren, die broeden in de Botshol, de Vinkeveense Plassen en de nabije Demmerikse Polder en de Zevenhuizerplas bij Rotterdam (Dirksen J. & Van der Winden J., 2002). De Franse broedpopulatie telde op het einde van de jaren 1990 270 - 360 broedparen, waaronder enkele broedparen in Champagne-Ardenne en in de Lorraine (Dubois et al., 2000). Op de Bodensee, die het drielandenpunt tussen Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland vormt, werden maximaal 22.000 exemplaren geteld (Ramsar Sites Database, a). Ook Spanje is van internationaal belang voor deze soort, met maximaal 12.205 exemplaren in Albufera de Valencia, 6.100 exemplaren in 1991 in de Ebro-delta en 1.500 exemplaren in El Hondo (Ramsar Sites Database, b-d).

Het aantal Belgische waarnemingen nam het voorbije decennium sterk toe. Sinds de winter 1990 - 1991 overwinteren jaarlijks enkele exemplaren op de recreatieplas van de Blaarmeersen te Gent (O). Dit is sinds- dien de enige vaste overwinteringsplaats in België. Mogelijk maakt de overvloedige aan- wezigheid van kranswieren deze plas bijzon- der aantrekkelijk voor Krooneenden.

Misschien overwinteren in ons land hoofd- zakelijk vogels van Nederlandse herkomst, eventueel aangevuld met Deense en Noordwest-Duitse exemplaren. De mate waarin de Britse populatie hierbij een rol speelt is onduidelijk: in het broedseizoen verblijven daar een honderdtal exemplaren (1988 - 1991) en in 1996 werden ten min- ste 20 broedparen geteld te Cotswold Water Park (Gloucestershire/Wiltshire), met maxi- maal 90 exemplaren in december.

Bovendien is er een aanzienlijke niet- gekortwiekte populatie in Pensthorpe, Norfolk, waarover geen gegevens beschik- baar zijn (Ogilvie et al., 1999). In november 1990 zwom er op de Blaarmeersen een exemplaar dat licht met stookolie bevuild was. Dit wijst misschien op een verblijf op zee, wat dan weer in het voordeel van een westelijke herkomst zou pleiten. Het is niet geweten in welke mate verwilderde of uit- gezette vogels van siervogelcollecties en hun nakomelingen bijdragen tot de recente toename.

R Krooneend Netta rufina en hybride 0 Krooneend x Wilde Eend Anas platyrhynchos, 12 jan 2003, Donkvijver Oudenaarde (0) (Foto: Nico Geiregat)

IN HET VELD

70(4): 159-161 161

Dankwoord

Dank aan Jurgen Dewolf, Nico Geiregat, Bart Heirweg, Daniël Packet, Dimitri Van de Populiere en Jan Verhoeye voor het door- sturen van waarnemingen. Nico Geiregat en Bart Heirweg stelden fotografisch materiaal ter beschikking en Gunter De Smet bezorg- de veel interessante aanvullende literatuur- gegevens en gaf kritische aan- en opmerkin- gen op deze korte bijdrage.

Referenties

Anselin A. 2004. Krooneend. In: Vermeersch G., A. Anselin, K. Devos, M. Herremans, J. Stevens, J. Gabriëls & B.

Van der Krieken, 2004.Atlas van de Vlaamse broedvogels 2000-2002. Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel.

Cramp, S. (Ed.) 1977.Handbook of the Birds of the Middle East and North Africa. Volume 1. Oxford University Press, Oxford - New York.

Dirksen, S. & van der Winden, J., 2002. Krooneend Netta rufina. In: SOVON Vogelonderzoek Nederland, Atlas van de Nederlandse Broedvogels 1998–2000. Nederlandse Fauna 5. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, KNNV Uitgeverij & European Invertabrate Survey-Nederland, Leiden.

Dubois, Ph.J., Le Maréchal, P., Olioso, G. & Yésou, P. (2000) Inventaire des Oiseaux de France. Nathan, Paris.

Dupond, Ch. & Maus, J., 1950. Supplément à l'ouvrage du Chevalier G.M.C.van Havre Les Oiseaux de la Faune belge.

Glutz von Blotzheim, U.N. & Bauer, K.M., 1992.Handbuch der Vögel Mitteleuropas. Band 3. AULA-Verlag GmbH.

Lippens, L. (1954) Les Oiseaux d'eau de Belgique. Vercruysse-Vanhove, St-André-lez-Bruges.

Ogilvie, M. & the Rare Breeding Birds Panel, 1999. Non-native breeding birds in the United Kingdom in 1996.

British Birds 92: 176–182.

Ramsar Sites Database, a: http://www.wetlands.org/RDB/Ramsar_Dir/Germany/DE010D02.htm Ramsar Sites Database, b: http://www.wetlands.org/RDB/Ramsar_Dir/Spain/ES019D02.htm Ramsar Sites Database, c: http://www.wetlands.org/RDB/Ramsar_Dir/Spain/ES014D02.htm Ramsar Sites Database, d: http://www.wetlands.org/RDB/Ramsar_Dir/Spain/ES013D02.htm

The Aral Sea Homepage: http://www.dfd.dlr.de/app/land/aralsee/

[MS Ontvangen 13 aug 2003, aanvaard 24 aug 2003, aangepaste versie 2 dec 2003]

Oriolussen te koop

Oude nummers van Oriolus (1986- 2000) zijn verkrijgbaar aan 1 euro per nummer (verzendingskosten niet inbegrepen). Sommige nummers zijn niet meer in voorraad.

Bestellen kan bij

koen.leysen@natuurpunt.be (014-47 29 50)