Excursie Mainz-Worms-Speyer
17-20 oktober 2019
Excursie naar Mainz-Worms-Speyer Dag 1: donderdag 17 oktober 2019, Mainz Tekst en foto’s: Justin Spenrath
Vandaag vertrekken we iets later dan gepland vanuit Nijmegen. Het is een regenachtige dag, maar dat mag de pret niet drukken, afgaande op alle verwachtingsvolle gezichten die een mooie excursie tegemoet gaan langs Mainz, Worms, Speyer en uiteindelijk weer terug. Er hangt een positieve sfeer, gemoedelijk en gebroederlijk. De eerste verwachtingen voor de komende dagen worden uitgewisseld. De groep is divers, jong en oud, met verscheidene achtergronden, opleidingen, levenservaringen en vooral: verschillende motivaties om hier te zijn. Waar het voor de een vooral gaat om een reis die mag inspireren en een levendiger beeld van het Christendom mag opleveren, is het voor de ander weer een algemene interesse die reden is tot het maken van deze vierdaagse trip. Hoe het ook zijn mag: je kunt proeven dat wij er allemaal iets waardevols uit willen halen, iets dat we samen en individueel mogen beleven en delen. Juist dat maakt een excursie Christendom, in dit geval voornamelijk vanuit een Duits cultureel- en religieus perspectief, zo interessant: de invulling en waarde van zo’n excursie wordt immers voor een groot deel bepaald en beleefd door de ervaringen vanuit de groep.
Eenmaal vertrokken met de bus, vertelt prof. dr. Daniela Müller, hoogleraar geschiedenis van het christendom en tijdens de reis onze groepsleider, over het programma van vandaag en de dagen die zullen volgen. De Duitse cultuur hecht onder meer grote waarde aan de instandhouding van traditionele bouwwerken, die bij een toeristisch publiek zeer geliefd zijn.
Ze vertelt daar ook iets over, want zeg nou zelf: wat is een Duitslandexcursie zonder wat voorkennis van het land zelf? Het blijven toch je oosterburen, en dat is reden genoeg om iets meer dan gemiddeld te weten over het land en belangrijke historische personen die ermee verband houden. Tenslotte zijn Mainz, Worms en Speyer volgens Daniela met name interessante steden in termen van kerken en koningschap, maar ook in de zin van Europese verbanden die zijn aangegaan en behouden in de context van de middeleeuwen tot nu.
Busreis vanuit Nijmegen richting Mainz
Mainz, waar we vandaag de eerste dag van de excursie zullen beleven, is een stad met een oorspronkelijk Keltisch karakter die kan bogen op een lange aartsbisschoppelijke geschiedenis.
Een geschiedenis die alom zichtbaar is in het straatbeeld. Na enkele straatjes lopen we het marktplein op, dat op steenworp afstand ligt van de dom van Mainz, of de Dom St. Martin zoals de officiële naam luidt. Nadat we voortreffelijke presentaties hebben bijgewoond van twee Hildegards (van Bingen) over hun leven en werken, krijgen we een op ons afgestemde rondleiding van de Duitse kunsthistorica Felicitas Janson. Zij is een goede bekende van Daniela en onder haar leiding zullen we, bij uitzondering, ook een kijkje mogen nemen in het domgraf dat zich onder de dom zelf bevindt. Hoewel de rondleiding in een strak tempo verloopt, oogt de sfeer ontspannen en wordt er, zwierend langs de kerkelijke gangen en halletjes, met aandacht geluisterd naar de zangerige klanken van Felicitas. Ze vertelt over de facetten van de imposante dom, hoe deze is opgebouwd qua structuur en waar vandaag de dag nog steeds gezongen, gebeden en beleden wordt. Maar ook horen we hoe de organisatie van de mis in zijn werk ging in vroegere tijden, toen de keizerlijke en geestelijke macht nog onder ‘hetzelfde dak kerkten’. Door zulke verhalen en de aanwezigheid van relikwieën en geschiedkundige anekdotes, gaat de geschiedenis nog meer leven. De dom van Mainz, met haar opvallende romaanse details, geeft ons in ieder geval een scherpere voorstelling van hoe een bisdom in de middeleeuwen functioneerde. Maar ook dat dit een plek mocht zijn om je eigen heil te zoeken en te bidden voor de overledenen.
Het domgraf van Mainz, waarvoor we een doorgang naar beneden nemen, is een lichte kamer met in het midden een graftombe van Jezus Christus. Het doet je nadenken over het belang van memoria, waarbij je in het bijzonder kunt denken aan het belang van liturgie vroeger: een tijd waarin geloofssystemen meer gestoeld waren op een zekere dramaturgie dan op liturgie en er verschuivingen waarneembaar waren in de aandacht voor institutionele religie. De graftombe geeft ons een perspectief om na te denken over een verlangen om vanuit het ondergrondse te bidden voor de wereld die boven is.
Het is tijd om intrek te nemen in ons verblijf:
slapen doen we de komende dagen dan ook in een jeugdherberg, wat waarschijnlijk de nodige gezelligheid zal opleveren, maar ook een welverdiend fijn bed na een intensief dagprogramma. Na de avondhap is het tijd voor een drankje in de plaatselijke kroeg om de dag gezamenlijk af te sluiten voor hen die meewillen. Samen uit, samen thuis. We kijken ernaar uit deze spirit vast te houden en onze ervaringen van de komende dagen met jullie te delen.
Marktplein met uitzicht op de dom van Mainz / de St. Martin Dom
Daniela legt uit bij de vrijheidszuil midden op het marktplein (L) en het symbool dat de relatie tussen de dom en de markt weerspiegelt (R)
In en bij de dom van Mainz, een blik op de dom van binnen en buiten tijdens een van de rondleidingen door Felicitas Jonas
De dom van Mainz heeft opvallende Romaanse accenten en details.
Het domgraf van Mainz’ heiligen onder de dom van Mainz / Zur Ostkrysta.
Dag 2: vrijdag 18 oktober 2019, Mainz en Worms Tekst: Japke de Vries
Foto’s: Imke Seising
De tweede dag staat in het teken van de steden Mainz en Worms. Om 09.00 uur brengt de bus ons naar het centrum van Mainz. Op de historische markt ontmoeten we de weledele heer Johannes Gutenberg. Geboren in 1397 en gestorven in 1468.
Hij is speciaal voor ons weer even langsgekomen om te vertellen over zijn uitvinding van de boekdrukkunst in Europa.
De boekdrukkunst die Gutenberg rond 1445 introduceerde heeft grote gevolgen gehad en tot een media(r)evolutie geleid. Het bekendste drukwerk van zijn hand is de tussen 1452 en 1455 vervaardigde en gedrukte Gutenbergbijbel.
Deze Bijbel kwam uit in een oplage van 180 exemplaren.
Reformatoren als Maarten Luther en Johannes Calvijn konden hun Bijbelvertalingen dankzij Gutenberg breed verspreiden. Gutenberg zelf noemde zijn drukperstechnologie “het bijna goddelijke werktuig”.
Onze volgende ont-moeting is met de hooggeleerde Johann Georg Adam Foster, oftewel Georg Foster. Georg werd niet oud en leefde van 1754 tot 1794. Na op jonge leeftijd al een heel leven achter zich te hebben, werd Georg in 1788 hoofdbibliothecaris van de Universiteit van Mainz. Deze
baan werd het hoogtepunt van zijn turbulente carrière. Georg Foster zette zich in voor aansluiting van het revolutionaire Duitse Rijnland bij Frankrijk. Hij was één van de oprichters van de Republiek Mainz. Dit was de eerste Duitse staat waar mensenrechten en vrijheden als persvrijheid zouden gelden. Helaas voor Foster werd Mainz na vier maanden al weer heroverd door de Pruisen en Oostenrijkers. Hierdoor werd Foster tot in de 20ste eeuw als landverrader gezien.
Onze derde en laatste ontmoeting is in de Kreuzgang van de dom, en wel met mees besproken vorst van zijn tijd: de koning en latere keizer Frederik II. Frederik leefde van 1194 tot 1250 en was tussen 1220 en 1250 rooms keizer. Zijn bijnaam was Stupor Mundi: de man die de wereld versteld liet staan. Dit vooral vanwege zijn veelzijdigheid, onder meer als taalvirtuoos. Hendrik was een eigenzinnig vorst die veel wat de kerk en de paus zeiden aan zijn laars lapte. In 1235 was hij grondlegger van de Mainzer Landfriede. De Landfriede zorgde ervoor dat de heersers binnen het Heilig Roomse Rijk niet langer met geweld hun (territoriale) aanspraken konden afdwingen. Het document leidde tot de oprichting van speciale rechtbanken in het rijk.
Voortaan zouden zij de onderlinge geschillen oplossen.
De kruisgang behoorde toe aan de Mainzer domheren, ook wel kanunniken genoemd. Het bouwwerk stamt uit de 15de eeuw en beschikt over een goed onderhouden binnentuin met grafmonumenten van bisschoppen. Laatstgenoemde zijn na de renovatie van de domvloer in de tuin herbegraven. Ook staan in de centrale binnenplaats de standbeelden van Bonifatius en de Madonna. De domheren woonden vroeger in de aangrenzende abdijgebouwen. Tegenwoordig is hier onder andere het Bischöfliches Dom- und Diözesanmuseum te vinden. Daar hebben we in de gerestaureerde laatgotische ruimtes religieuze kunst-schatten bewonderd. Hierbij werden we van vakkundige uitleg voorzien door dr. Felicitas Janson van het Katholische Akademie van het Bisdom Mainz.
De middag van deze tweede dag verblijven we in Worms, alwaar we starten met een bezichtigen van de joodse begraafplaats. Heiliger Sand is de oudste joodse begraafplaats van Europa, de oudste grafsteen stamt uit 1058. De naam houdt volgens de overlevering verband met de uit het Heilige Land aangevoerde zand waarmee de dodenakker werd opgehoogd. Waarschijnlijk is de begraafplaats tegelijk met de eerste synagoge in 1034 aangelegd. De begraafplaats is in 1260 ommuurd.
Er zijn tal van joodse geleerden begraven en de laatste bijzettingen dateren van 1930. Bij de ingang zijn de grafstenen van Meir von Rothenburg (†1293) en Salomon Wimpfen(†1307).
Deze belangrijke grafstenen worden door joden uit alle werelddelen bezocht. De bezoekers laten weten dat ze geweest
zijn door een steentje op de graven achter te laten.
Ellen van Wolde, Nijmeegs hoogleraar Exegese van het Oude Testament, neemt ons mee in de rituelen en praktijken van de joodse uitvaarten. Belangrijk voor de joden is de betekenis van reinheid en onreinheid, zowel bij het leven als bij het
sterven. Ook wijst ze ons op het feit dat begrafenissen en graven in de joodse traditie eenvoudig zijn. In de dood is geen verschil tussen arm en rijk.
Na dit integere bezoek lopen we onder leiding van Felicitas door naar de oude stadsmuur van Worms. Via een muuropening betreden we het voorplein van de indrukwekkende Dom. Deze pijlerbasiliek is de kleinste van de drie keizerlijke kerken. Hij is gebouwd op de hoogste heuvel van de stad, op de fundamenten van een kerk die weer was gebouwd op de restanten van het verwoeste Forum Romanum.
Met de bouw van de huidige Dom is gestart in het jaar 1000, toen Burchhard I werd benoemd tot bisschop van Worms. Hij geloofde dat de bestaande kerk te klein was en bovendien niet modern genoeg. Daarom liet hij de kerk afbreken.
Burchard werd in 1025 begraven in de kathedraal.
In 1130 hebben bisschop Burchhard II en zijn opvolger Konrad II de kathedraal geleidelijk afgebroken en herbouwd. In 1181 werd de voltooide kathedraal voor de derde keer ingewijd.
Tijdens de 30-jarige Oorlog (1618-1648) werd de Dom zwaar beschadigd door Zweedse troepen. Tussen 1688-1689 plunderden Franse troepen de kathedraal en brandde hij volledig uit. Vandaar dat het interieur bijna helemaal bestaat uit de latere barokstijl. In 1792 werd Worms veroverd door Franse revolutionaire troepen en werd de Dom een stal- en opslagplaats.
In 1886 werd begonnen met een grondige buiten- en binnenrenovatie, die pas in 1935 voltooid werd. Helaas werd de kathedraal in de tweede wederom zwaar beschadigd.
De belangrijkste gebeurtenis van de kathedraal is de Rijksdag van 1521, waar Maarten Luther zich tegenover keizer Karel V (en andere belangrijke wereldlijke en kerkelijke leiders) moest verantwoorden voor zijn 95 stellingen. Luther weigerde deze te herroepen en werd op 18 april 1521 geëxcommuniceerd en vogelvrij verklaard. Al zijn boeken en geschriften moesten worden verbrand.
Deze rijksdag staat te boek als het Edict van Worms.
Na het bezoek maken we kennis met Burchhard I die vanaf het jaar 1000 tot aan zijn dood in 1025 bisschop was van Worms. Behalve de bouw van de kathedraal, schreef hij de Collectarium canonum. Een verzameling van uitspraken van concilies, synoden en decreten van pausen in 20 boekdelen.
Bij het enorme en bombastische Luther-gedenkteken in de stad, komen we natuurlijk Maarten Luther tegen. Luther is een van de belangrijkste figuren uit de kerkgeschiedenis. Hij was de leidende persoonlijkheid van de reformatie in het Duitse rijk. Luther werd geboren in 1483 en werd in 1505 Augustijner monnik en later priester. Luther was tegen het aflaatsysteem vanwege zijn overtuiging dat God zonden vergeeft na betoond berouw.
Op 31 oktober 1517 stelde Luther in 95 stellingen de wantoestanden in de kerk aan de kaak. Hij stuurt deze in een brief aan de aartsbisschop van Mainz met het verzoek om een schriftelijke reactie. Deze daad staat bekend als het begin van de reformatie. Na zijn excommunicatie nam Luther afscheid van het monnikenbestaan en trouwde met Katharina von Bora, een ex-non. In 1534 publiceerde Luther de eerste volledige Wittenberger Bijbel.
De enorme beeldengroep waar Luther deel van uitmaakt, is heel bijzonder omdat het mensen toont die niet in de tijd van Luther leefden, maar wel verandering in de kerk wensten.
Sommigen van hen worden hierdoor met terugwerkende kracht als reformator aangeduid. Het monument werd in 1886 onthuld en is samen met dat van Genéve het grootste reformatiemonument ter wereld. Op de sokkel van Luther staan de woorden “Hier sta. Ik kan niet anders” gegraveerd. Bekende woorden, maar nooit uitgesproken door Luther zelf.1
1 Bronnen :Historiek.net, Wkipedia.nl, Flickr.com , Bistummainz.de, Cambridge.org
Dag 3: zaterdag 19 oktober 2019, Speyer Tekst: Christel Jansen en Miek Smilde.
Vandaag leidde Bastian Hoffmann, de directeur van de Dom-Besucherdienst, ons rond in keizerdom van Speyer (Nederlands: Spiers). Alle rondleidingen in en rond de dom zijn exclusief in handen van het bisdom. Naar verluidt wil men hiermee waarborgen dat de godsdienstige functie van de kerk een plek krijgt in de vertellingen. De dom van Speyer, ’s werelds grootste romaanse kerk, is de belangrijkst toeristische trekpleister van de regio en trekt jaarlijks ongeveer één miljoen bezoekers. Anders dan in Mainz staat de dom niet in het centrum van de stad, maar aan de oever van de Rijn aan de oostkant van de stad.
De fundamenten van de dom werden gelegd tussen 1025 en 1040. De keizerdom is gebouwd als een Latijns kruis, met een schip van 134 meter lang en heeft, in tegenstelling tot de kathedralen van Mainz en Worms, maar één koor. De crypte is in originele staat. Aan de buitenkant van de muur is nog zichtbaar dat verschillende bouwstijlen zijn gebruikt. Daar waar de onderzijde van de muur nog sober is – zoals gebruikelijk in oud-Romaanse kerken – zijn daarboven meer bouwkundige versierselen zichtbaar.
De Salische Keizer Hendrik IV bouwde het oostelijk deel van de dom verder uit met het koor en vergrootte de kerk met onder andere de zogeheten dwerggalerij: een rij pilaren van elk 1,80 meter. In 1106 stierf Henrik en kwam de verfraaiing van de dom in de verdrukking. Henrik V had meer interesse in de kathedraal van Worms.
Tijdens de Franse inval van 1794 brandde de dom voor twee derde af. Anders dan elders werd de dom in neo-romaanse stijl gerestaureerd, waardoor hij zijn natuurlijke stijl lijkt te hebben behouden. Dat voor deze herbouw werd gekozen, had overigens weinig met bouwkundige of kunsthistorische argumenten te maken; herbouw in neo-romaanse stijl was gewoonweg het goedkoopst. Als laatste werd het westelijke deel van de dom hersteld.
Voor de keizerdom staat een beeldengroep die ‘De Olijfberg’ wordt genoemd. De groep herinnert niet alleen aan het passieverhaal, maar ook aan het klooster dat vroeger op deze plek stond. Lopend rondom de dom zien we aan de buitenzijde opvallende geometrische patronen en het ingenieuze decoratieve handwerk met bijzondere dieren- en plantenfiguren.
In de dom zelf vallen meteen de fresco’s op die het levensverhaal van Jezus verbeelden. Zij dateren uit de 19de eeuw. Er is weinig goud gebruikt (anders dan in de dom van Worms), maar wel verschillende steensoorten. Opvallend zijn verder de grote hangende keizerskroon en het kruis boven het altaar met het alfa- en omegateken. De dom is gewijd aan Maria, wier standbeeld prominent zichtbaar is. Deze mariawijding was de reden voor de Salische keizers om in de dom van Speyer te worden begraven. Maria is immers de moeder van het aardse leven maar ook de moeder van het hiernamaals, licht de gids toe aan de hand van een frase uit het Weesgegroet: Heilige Maria, Moeder van God, bid voor ons, zondaars, nu en in het uur van onze dood. Amen.
In de dom van Speyer – en daarbuiten in de persoon van reisgenote Valerie – kregen wij het verhaal van de investituurstrijd te horen. Deze strijd beheerste in de 11de en 12de eeuw de verhoudingen tussen de kerkelijke en de wereldlijke macht en kwam tot uitbarsting ten tijde van Henrik IV. Kern van het conflict vormde de vraag wie de bisschoppen mocht benoemen: de keizer of de paus? De toenmalige paus Gregorius VII had in 1075 het Dictatus papae afgekondigd waarmee hij de bisschopsbenoemingen exclusief in zijn handen legde. Henrik IV keerde zich hiertegen, waarna de paus hem excommuniceerde. Om zijn macht niet totaal te verliezen, koos Henrik uiteindelijk eieren voor zijn geld en ondernam in 1076 de gang naar het Italiaanse Canossa, waar de paus verbleef. Drie dagen wachtte hij in de sneeuw op vergeving die de paus hem uiteindelijk gunde. De ban werd opgeheven. Aan de ellende van Henrik IV kwam daarmee echter geen einde; eigenlijk heeft hij permanent in tijden van burgeroorlog geregeerd.
Macht betekende in die tijd vooral ook land. Paus Gregorius VII begreep dat maar al te goed.
Zijn decreet dat voortaan alle geestelijken celibatair dienden te leven (er waren voor die tijd ook getrouwde priesters) zou hiermee te maken kunnen hebben. Het celibaat betekende immers ook: geen nageslacht dat erft. Als een geestelijke kwam te overlijden verviel zijn eigendom en land direct toe aan de paus.
Henrik IV is uiteindelijk vijf jaar na zijn dood bijgezet in de domcrypte, waar ook de andere Salische koningen liggen begraven. De crypte is zeven meter hoog. In de voorcrypte is een beeltenis te zien van Rudolf van Habsburg die in de 13de eeuw over het gebied heerste. Op de grafplaat staat Rudolf afgebeeld met de voor Habsburgers zo kenmerkende kin. Hij staat op een leeuw ten teken van macht, maar is – anders dan destijds gebruikelijk – niet afgebeeld als een jonge stralende en sterke koning, maar als een oude, door zorgen getekende man. Dat maakt de beeltenis voor die tijd levensecht.
Na het bezoek aan de dom gingen we naar de zogeheten Judenhof waar tussen 1084 en ongeveer 1500 een bloeiende joodse gemeenschap woonde. De joodse gemeenschappen van Mainz, Worms en Speyer werden in die tijd de SchUM-gemeenschap genoemd, verwijzend naar de Hebreeuwse benamingen van de drie steden, en vormden de grootste joodse gemeenschap benoorden de Rijn. In Speyer zijn restanten te zien van de oude synagoge, met daarnaast het vrouwenportaal inclusief luisterramen. Bijzonder is vooral de bewaard gebleven mikwe, het rituele bad waarin vrouwen (en mannen) zich op bepaalde momenten moesten reinigen in levend water, bijvoorbeeld na hun menstruatie, de geboorte van een kind en aan de vooravond van een huwelijk. Dat is de reden waarom het bad op tien meter diepte ligt; het water in de mikwe bestaat uit grondwater en regenwater en wordt dus niet kunstmatig gevuld. Het oudste document waarin wordt verwezen naar de mikwe dateert uit 1128.
Worms werd zelfs lange tijd klein-Jeruzalem genoemd. De Duitse bisschoppen en keizers hadden baat bij een goede verstandhouding met de joden, onder andere vanwege de financiering van hun kathedralen en oorlogen. Omdat joden waren uitgesloten van velerlei
ambachten, gingen zij zich bekwamen in de handel en kredietverstrekking. Om die redenen genoten ze keizerlijke privileges. Dit tot ergernis van vele anderen.
Op het Judenhof, in de oude synagoge, kregen wij het levensverhaal van Eleazer ben Judah te horen, een middeleeuwse rabbi, van wie veel kabbalistische geschriften zijn overgeleverd. Met zijn vrouw Dulca behoorde hij tot de Hasidei Ashkenaz-joden. Eleazer was opperrabbijn, kabbalist en schreef invloedrijke werken, zijn Dulca was een opgeleide vrouw met een belangrijke positie in de maatschappij (naast haar man). In 1196 werden Dulca en haar twee dochters op gruwelijke wijze vermoord. Ben Judah en zijn zoon ontkwamen aan dit wrede lot.
De opperrabbijn was lange tijd in rouw en schreef een gedicht over zijn vrouw met de titel
‘Heilige’. Een sterke vrouw wie zal haar vinden?
Rond het jaar 1500 kwam aan het bloeiende joodse leven een einde. Toen werden de joden ervan beschuldigd het drinkwater te hebben vergiftigd en volgde er een pogrom. Daarmee kwam een eind aan 400 jaar joods leven aan de oevers van de Rijn.
Met dank aan Annemarie en Daleen en Japke en Nobilée voor de verhalen over resp. Eleazer ben Judah en Dulca.
Dag 4: zondag 20 oktober 2019, Maria Laach Faith: to relate oneself
in a certain way to all things2
Van wat het was en wat het werd Tekst: Shane Voortman
Druppels tekenen bergen op de ramen. Vier banen, vier rivieren en daarnaast, daarnaast stroomt de Moezel, verderop stroomt nog de Rijn. Er valt een gat in de lucht, onder heldere hemel: uit het landschap trekken bergen op. De bus schommelt haar eindeloze schommelingen en de mensen dommelen aan de slapende kant van leven.
Daar sta je, bij dubbele hemel daalt de regen op het scherm van je paraplu, waarin je je voetstappen hoort weerklinken en de mist omhelst je als een oude vriend; vrienden verloren, vrienden gemaakt. Je ontmoette daar een oude spreeuw die je kende zoals je jezelf niet kent. En die spreeuw zit er nog en ze kent je nog. Zachte regen stilt gedachten; harde regen spoelt seizoenen. Weg van ongenade. Jaartallen vergeten, het is altijd anno nu geweest.
We hebben nog niet genoeg gezien; we hebben nog niet genoeg gehoord – we zeggen veel met weinig zinnen. Verderop slaan klokken, maar de tijd bestaat
niet meer. Tussen dalend blad en stijgend land kronkelt een onbewandeld pad omhoog, steeds hoger en achter bomen, brandend rood en geel, steken twee torens tegen het landschap af.
Dan zet de zon zich aan het matglas van het vensterraam en schijnt er wonderrood naar binnen, schemert op gezichten; ze etst gedachten over tijd en tijd opnieuw. Over keizers, koningen en paleizen. Over monniken en pausen, de armen en de rijken. Ze kleurt een weg van waarheid en van leven. ‘Ik ben een weg, van waarheid en van leven’.3
Wij worden en vergeten: gebeden en gezangen; kaarsen branden wensen en herinneringen. Wie niet zaait wordt makkelijk vergeten en opeens is daar een strakblauwe lucht. En ik vraag je: waaraan denk je, voordat je weggaat? Vijf voor half drie. Nog een diepe buiging en dan tot ziens, Maria Laach.
2 Andrew Cross, "Faith and the Suspension of the Ethical in Fear and Trembling,” Inquiry 46, no. 1 (2003): 19.
3 Ego sum via veritas et vita.
