Klimaatadaptatie geregeld?

(1)

VERSLAG THEMABIJEENKOMST:

Klimaatadaptatie geregeld?

Consequenties beheer en onderhoud openbare ruimte

DATUM

24 mei 2016

GASTGEMEENTE

Gemeente Weesp

VERSLAG D.D.

16 augustus 2016

AUTEURS

Mark van Gurp, Ineke Westerbroek

Welkom Welkom Welkom Welkom

Mark van Gurp heet iedereen van harte welkom in de gemeente Weesp. De discussie over klimaat, de

oorzaken en gevolgen, wordt steeds intensiever. Overigens net zo als de huidige regenbuien. Nederland merkt steeds vaker de gevolgen van wateroverlast op straat.

Vandaag bespreken we met elkaar de rol die beheer en de beheerder kunnen nemen in het creëren van kansen en voorkomen van schade in de openbare ruimte als gevolg van klimaatveranderingen.

Inleiding en interactieve voorstelronde (Mark van Gurp CROW) Inleiding en interactieve voorstelronde (Mark van Gurp CROW) Inleiding en interactieve voorstelronde (Mark van Gurp CROW) Inleiding en interactieve voorstelronde (Mark van Gurp CROW)

Na een korte toelichting op de opzet en werkwijze van het netwerk CROW Levende Stad, wordt aan de hand van vragen en stellingen een interactieve voorstelronde gehouden:

Vraag 1: Ligt uw gemeente op Vraag 1: Ligt uw gemeente op Vraag 1: Ligt uw gemeente op

Vraag 1: Ligt uw gemeente op zandgrond?zandgrond?zandgrond? zandgrond?

Alle gemeenten weten welke ondergrond hun gemeente heeft.

Toelichting op vraag 1:

Een goede voorbereiding is belangrijk. In verband met bijvoorbeeld afwatering is het belangrijk om kennis te hebben van de ondergrond. Daarbij wordt opgemerkt dat de ondergrond niet alleen effect heeft op de afwatering, maar ook hitte. Zo heeft de diepte van het (grond)water daar ook invloed op.

Vraag 2: Is klimaatadaptatie in uw gemeente concreet opgenomen in de planvorming?

Alle gemeenten geven aan dat klimaatadaptatie is opgenomen in de plannen. Het niveau (gemeente, wijk, straatniveau) verschilt per gemeente.

Gemeente Renkum merkt op dat klimaat nu vooral fysiek beleefd wordt en daarom vooral in

uitvoeringsplannen is opgenomen. Helaas wordt klimaatadaptatie nog weinig in sociale en welzijnsplannen opgenomen, terwijl klimaat ook daar wel degelijk op van invloed is. In Rotterdam gebeurt dit echter wel middels speciale teams; gezondheid is immers ook belangrijk (bijv. hitte).

Iedereen heeft het over klimaat. Op allerlei verschillende niveaus wordt over het onderwerp gepraat. Maar wordt klimaat ook concreet toegepast en geborgd?

Vraag 3: Heeft uw gemeente wadi's?

• Gemeente Tholen heeft al sinds de jaren 90 wadi's, ondanks kleigrond (eronder ligt wel drainage).

• Gemeente Purmerend heeft al 10 jaar wadi's. Veel discussies vooraf geweest, maar het werkt in de praktijk prima.

Belangrijk is dat gemeenten nadenken over hoe om te gaan met wateroverlast. Wadi’s zijn daar een voorbeeld van.

(2)

2 Vraag 4: Heeft u met belanghebbenden gesproken over hittestress?

Vraag 4: Heeft u met belanghebbenden gesproken over hittestress?

Zo ja, met welke partijen? En hoe werken jullie hierin samen?

• Gemeente Roosendaal: nieuwbouwwijk lag stil (crisis), nu opnieuw aangepakt, met nieuw plan. Nu is er gelukkig ook meer aandacht voor groen en water, mede in het kader van hittestress. Ervaringen van elders worden hier nu toegepast.

• Gemeente Rotterdam: heeft vorig jaar een studie uitgevoerd door drie TU’s, na de Rotterdamse hittegolf in 2006 en een test in 2008. Dit heeft geleid tot het "Hotterdam" project (document zie themadossier klimaatadaptatie van CROW Levende Stad). Daarin staan voorstellen voor aanpassingen voor mens, huis en wijk. Resultaten zijn medio 2015 gepresenteerd en worden nu verder in plannen verwerkt tot concrete maatregelen. Bij hitte deze zomer, vindt toepassing plaats, zoals voorlichting aan mensen over drinken en koelen, maar ook het laten rondrijden van koelwagens met water (vernevelen water; asfalt koelen, lucht koelen, ook 's nachts) behoort tot de maatregelen.

• Ineke merkt op dat zelfs wordt geëxperimenteerd met het koelen van asfalt met zout. Breda geeft aan dat dit o.a. daar is toegepast. Ineke zal de informatie toesturen (Opmerking: bij navraag binnen CROW blijkt dat er inderdaad mee wordt geëxperimenteerd, maar er geen enkele verklaring te vinden is voor mogelijk koelend effect. Water kan koelen, maar dan moet het om zodanig grote hoeveelheden gaan, continue, dat dit niet realistisch is. Een koelende werking van zout kan, zelfs door de leveranciers van strooizout in winterperioden, niet worden verklaard).

• Gemeente Tholen: Willem Jan de Voogd van der Straaten toont informatie over de correlatie tussen hitte en het sterftecijfer. . Dan wordt er nog niet eens gesproken over mensen die klachten

ondervinden van de hitte.

‘’Het is bij warm weer waarneembaar dat het aantal mensen dat opgenomen wordt met klachten door de warmte toeneemt’’. Hitte in de stad wordt nog vaak onderschat, terwijl de consequenties groot kunnen zijn;

gezondheid, toenemend aantal ouderen, maar ook de verandering van biodiversiteit.

Vragen van gemeenten over klimaat:

Tenslotte stellen een aantal gemeenten nog vragen, die later mogelijk in de discussiegroepen verder uitgewerkt kunnen worden.

• Gemeente Eindhoven: Er bestaan veel oplossingen vanuit ontwerp en inrichting, Maar zijn er ook concrete voorbeelden van wat wij vanuit beheer en onderhoud kunnen doen?

• Gemeente Rheden; over groen is veel bekend, maar hoe zit het met luchtstromen in de bebouwde omgeving? (Opmerking: Sanda Lenzhower, WUR, heeft hier onderzoek naar gedaan en schreef o.a.

(3)

3 het boek ‘Het weer in de stad’:”…..Een prachtig aangelegd plein waar je wegwaait, een moderne stadswoning waarin je ’s zomers door de hitte niet kan slapen….” )

• Gemeente Breda: hitte tegengaan met lucht is belangrijk, maar wat doe je dan als het 10 graden is.

Dan is deze luchtstroom juist hinderlijk.

Vraag 5: Heeft uw gemeente de stresstest klimaatbestendigheid al uitgevoerd?

Stresstest: Gemeente Renkum en Purmerend. De ervaring in Renkum is dat het goed is voor het bewustzijn, , maar er verder nog weinig info bekend is en het dus lastig is om dit te vertalen naar acties.

Toelichting vraag 5:

Door het uitvoeren van een quickscan heb je als gemeente in ieder geval in beeld waar de knelpunten zitten.

Gemeenten en klimaatadaptatie: waar staan we nu?

door Ineke Westerbroek CROW

Ineke is vanuit CROW betrokken bij het onderwerp klimaatadaptatie. In 2010 is door CROW de publicatie

‘Aanpassen openbare ruimte aan klimaatverandering’ uitgebracht. In 2016 gaat CROW een verkenning doen naar de vraag: wat hebben gemeenten nodig om meer aandacht te besteden aan klimaat en klimaatadaptatie.

En hoe kan CROW hieraan bij dragen? De presentatie van Ineke is bijgevoegd als bijlage 1.

Op de vraag aan de deelnemers hoe CROW gemeenten kan helpen, werd aangegeven dat wij een goede partij zijn om verschillende partijen bij elkaar aan tafel te brengen om kennis en ervaring uit te wisselen. Maar vooral zien ze CROW om te helpen met richtlijnen, checklists, handvatten en praktische tools. Eigenlijk de matrix die CROW een aantal jaren geleden heeft opgesteld voor het ministerie van I&M: in welke bestaande, veel gebruikte producten van CROW, kunnen we de afwegingen voor klimaatadaptatie opnemen? In de komende tijd gaat CROW een verkenning uitvoeren om dit verder te toetsen en de mogelijkheden te verkennen. Een (zoveelste) website met bundeling van informatie lijkt niet de oplossing, alhoewel de deelnemers het wel vaak lastig vinden de juiste informatie op het juiste moment op de juiste plaats te kunnen vinden.

Klimaatadaptatie in Breda Klimaatadaptatie in Breda Klimaatadaptatie in Breda

Klimaatadaptatie in Breda – – – – mindset, van be mindset, van be mindset, van be mindset, van bestuur tot uitvoering stuur tot uitvoering stuur tot uitvoering stuur tot uitvoering

door Vincent Kuiphuis (Adviseur Water & Klimaat, gemeente Breda) De presentatie van Vincent Kuiphuis is bijgevoegd als bijlage 2.

Aanvullende opmerkingen op de presentatie zijn achter in dit verslag toegevoegd.

Klimaatadaptatie in Renkum Klimaatadaptatie in Renkum Klimaatadaptatie in Renkum

Klimaatadaptatie in Renkum – – – – klimaatadaptatie in een beheergemeente klimaatadaptatie in een beheergemeente klimaatadaptatie in een beheergemeente klimaatadaptatie in een beheergemeente

door Manon Wille (Strategisch adviseur water en klimaat, gemeente Renkum) De presentatie van Manon is bijgevoegd als bijlage 3.

Aanvullende opmerkingen op de presentatie zijn achter in dit verslag toegevoegd..

Discussietafels Discussietafels Discussietafels

Discussietafels / centrale discussie / centrale discussie / centrale discussie / centrale discussie

Aan verschillende discussietafels is over 4 verschillende onderwerpen gediscussieerd.

1.

1. HittestressHittestressHittestressHittestress::::

Willem Jan de Voogd van der Straaten van gemeente Tholen geeft een korte introductie op zijn vraagstelling omtrent het onderwerp hittestress. Willem Jan haakt hierbij aan bij een eerdere opmerking van Ineke: 'Maak er geen probleem van, als het dat niet is'. Maar hoe weet je of je een probleem hebt? Waar hebben we het over, wat is hittestress, hoe breng ik het in beeld, wie betrek ik erbij?

Conclusie is dat hittestress een serieus probleem is. Maar je moet wel onderzoeken waar het probleem zich echt voor doet. Een aantal interessante oplossingen werden genoemd:

• Waterwagens: zorgt voor verkoeling en kan zomerschade van asfalt voorkomen.

• Geveltuinen. Gevelgroen heeft vaak meer effect dan daktuinen.

• Het is zoeken naar simpele voorbeelden: Denk hierbij aan andere groenoplossingen ter vervanging van een boom, zoals plantenbakken.

• Moeilijk om hittestress bij het bestuur op tafel te krijgen. Tip: haak aan bij de actualiteit.

(4)

4 2. 2.

2. 2. Klimaat borgen in procesKlimaat borgen in procesKlimaat borgen in proces Klimaat borgen in proces

Cindy Kruidenberg van de gemeente Weesp geeft aan dat Weesp voor de opgave staat om klimaat binnen (grote) projecten zoals het ontwikkelen van een nieuwbouwwijk mee te nemen. Binnen gemeente Weesp is de ontwikkeling van de Bloemendalerpolder aan de orde, en dat project is al een aantal jaren in voorbereiding.

Maar hoe kun je nu in zo’n proces klimaat en de gevolgen van klimaatverandering borgen? Want het ontwikkelen en neerzetten van een wijk is een langdurig proces en de ontwikkelingen rondom

duurzaamheid/klimaatveranderingen gaan ook snel, dus hoe kun je dat borgen en als gemeente invloed op uit oefenen? Of laat je dat juist weer aan de markt over?

Algemene conclusie: Je kunt aan de voorkant heel veel vastleggen. Draagvlaak en bewustwording intern zijn zeer belangrijk. Zorg dat je andere collega’s mee krijgt. Hier zijn verschillende instrumenten voor beschikbaar, maar dan nog ben je afhankelijk van de bereidheid van anderen. Combineren van functies en de verschillende belangen bij elkaar brengen. Er is geen pakket aan standaardmaatregelen “zo kun je het doen”. Breda heeft geluk met een enthousiaste wethouder.

3. 3.

3. 3. Klimaatadaptatie en beheer, Manon Wille (gemeente Renkum)Klimaatadaptatie en beheer, Manon Wille (gemeente Renkum)Klimaatadaptatie en beheer, Manon Wille (gemeente Renkum);;;; Klimaatadaptatie en beheer, Manon Wille (gemeente Renkum)

- Er moet bezuinigd worden op beheer, maar klimaatadaptatie kost geld. Hoe ga je daar mee om? Vaak kom je dan uit bij herinrichtingsmaatregelen. En waar zit de grens tussen dagelijks beheer en onderhoud en herinrichting? Bij beheer en onderhoud is de impact beperkt.

- Maar beheer is wel hartstikke belangrijk. Als er veel regen valt, moeten bijvoorbeeld wadi’s goed blijven functioneren. In het dagelijks beheer worden vele kleine oplossingen onderscheiden, zoals wel/niet meer vegen enz. Maar echt andere keuzes maken in beheer biedt minder fundamentele oplossingskansen dan ontwerpkeuzes voor de aanpak van een klimaatrobuuste buitenruimte.

4.4.

4.4. Mindset in ruimtelijke adaptatie, Vincent Kuiphuis (gemeente Breda)Mindset in ruimtelijke adaptatie, Vincent Kuiphuis (gemeente Breda)Mindset in ruimtelijke adaptatie, Vincent Kuiphuis (gemeente Breda)Mindset in ruimtelijke adaptatie, Vincent Kuiphuis (gemeente Breda)

• Wegbeheerder Rotterdam: wij passen waterbeheersende maatregelen toe op bestrating, tenzij het niet anders kan.

• Meten, daar is echt behoefte aan.

• Klimaat opnemen als EMVI-criterium (aanbesteding).

• De gemeente Alphen aan den Rijn heeft in 2009 met DPL (DuurzaamheidsProfiel van een Locatie) de duurzaamheid van 20 wijken in kaart gebracht.

• Websites worden vaak niet gebruikt, ook niet ruimtelijkeadaptatie.nl, omdat dit vaak te generalistisch is of men niet de juiste informatie op het juiste moment kan vinden. Persoonlijk contact en kennis uitwisselen wordt als het meest waardevol gezien. Zo gaf een gemeente aan dat vragen van andere gemeenten tijdens de bijeenkomst hem ook aan het denken zetten over zijn eigen situatie.

Antwoorden zijn dan niet eens direct nodig, omdat het vaak om maatwerk gaat

• Mindset: Samenwerking met partners: cultuurgebonden, organisatie gebonden, Maatwerk.

• De noodzaak voor klimaatbestendige oplossingen wordt nu wel ervaren, maar de (weerbarstige) praktijk is vaak nog lastig.

Conclusie van de middag is dat beheerders een belangrijke rol spelen in het klimaatrobuust maken van de openbare ruimte, maar dat deze ook beperkt is. Grootste kansen liggen vooralsnog bij het ontwerp en de (her)inrichtingsvraagstukken.

Afsluiting Afsluiting Afsluiting Afsluiting

Mark sluit de bijeenkomst af met complimenten voor het enthousiasme en de openheid van alle deelnemers.

De sprekers worden bedankt en tenslotte de gemeente Weesp voor de fantastisch gefaciliteerde bijeenkomst.

(5)

5

Aanvullende opmerkingen Aanvullende opmerkingen Aanvullende opmerkingen

Aanvullende opmerkingen ‘‘‘‘Klimaatadaptatie in Breda Klimaatadaptatie in Breda Klimaatadaptatie in Breda Klimaatadaptatie in Breda – – – – mindset, van bestuur tot mindset, van bestuur tot mindset, van bestuur tot mindset, van bestuur tot uitvoering

uitvoering uitvoering uitvoering’’’’

door Vincent Kuiphuis (Adviseur Water & Klimaat, gemeente Breda) De belangrijkste onderwerpen uit de presentatie van Vincent:

- Vooral doen! Niet groot plan van aanpak, maar vooral mindset, koppelen en kleine stappen.

- In Breda is vastgesteld dat ze geen grote problemen in grote zaken hebben als ondergrond, rivieren, etc.

Dat maakt ingrijpen minder rigoureus.

- Hebben we het over hitte of hittestress?

- Hittekaart: niet alleen de bebouwde omgeving, maar ook bijv. droge naaldboombossen leveren extra warme gebieden op. Dit is dus heel anders dan met loofbomen, die juist voor een verkoelend effect zorgen.

- Steeds meer bewustzijn bij burgers, wat leidt tot minder bestrating in tuinen.

- Klimaatbestendigheid = Koppelen met natuur en gezondheid.

- Ruimtelijk adaptatie: gaat over diverse koppelingen. In Breda spreken ze dan ook liever over ruimtelijke adaptatie, dan klimaatadaptatie. Immers gezondheid, natuur, energie ed. spelen ook een rol in het geheel.

- Bossen (m.n. naaldbomen) worden steeds droger. En dus is er een toenemende kans op bosbranden - Mitigatie is techniek, adaptatie is meer sociaal (bewustzijn, samen, oplossingen).

- Samenwerkingsverbanden zoeken belangrijk. Bijvoorbeeld City Deal en overleg middelgrote gemeenten.

Mogelijk kan CROW hier ook een rol in spelen, om specifieke partijen bij elkaar te brengen.

- Samenwerkingspartners: ga ze niet opzoeken en/of dwingen, maar haak vooral aan bij hun initiatieven en positieve geluiden.

- Document Breda ‘Impuls ruimtelijke adaptatie’ (bestuurs-/politiekdocument): wat weten we, wat doen we?

- Case: Aanpak plein i.s.m. bewoners. Dit ging in eerste instantie alleen over stenen, klimaatadaptieve oplossingen werden vergeten. Later zijn toch ook groen, water, biodiversiteit enz. meegenomen in de plannen.

- Groen: Inrichting is niet alleen functioneel, maar kan ook didactisch zijn (appels komen van bomen). En zo zijn bomen tussen rijstroken niet functioneel, maar wel “zichtgroen”. Functioneel gezien kunnen bomen beter aan de zijkant van de weg worden geplaatst (schaduw, fijnstof, veiligheid).

- Inspiratieboek Ruimtelijke Kwaliteit (2003): wat maakt Breda aantrekkelijk..

- In Breda speelt de huidige wethouder (Beer) een grote rol, door zijn enthousiasme voor ruimtelijke adaptatie. Zo is hij mede initiatiefnemer in de G32 + B5 als trekker voor ruimtelijke adaptatie (G32 samen met Dordrecht).

- Met ontwerpers praat je over plaatjes, met beheer over praktische toepassing toekomst. Zorg dat je elkaar begrijpt.

- Breda: bij hitte zoekt de burger meestal niet het centrum op. Er zijn nu plannen voor 'schaduwroutes' en de (water)singel robuuster te maken, om zo toch de burger in de stad te houden.

- Bomenbeheerkaart: naast historische redenen om bomen te laten staan, zijn bomen ook belangrijke schaduwplekken. Gemeente Hoorn merkt op dat daar juist bomen worden weggehaald, omdat ze teveel schaduw geven.

Aanvullende opmerkingen Aanvullende opmerkingen Aanvullende opmerkingen

Aanvullende opmerkingen ‘‘‘‘Klimaatadaptatie in Renkum Klimaatadaptatie in Renkum Klimaatadaptatie in Renkum Klimaatadaptatie in Renkum – – – – klimaatadaptatie in een klimaatadaptatie in een klimaatadaptatie in een klimaatadaptatie in een beheergemeente

beheergemeente beheergemeente beheergemeente’’’’

door Manon Wille (Strategisch adviseur water en klimaat, gemeente Renkum)

- In Renkum is de aandacht vooral gericht op mitigatie, vooral vanuit de collega’s van duurzaamheid.

Klimaatadaptatie lijkt weinig aandacht te krijgen, al blijkt er in de praktijk toch van alles te worden gedaan, vaak onder een andere werkterm.

- Renkum is een kleine gemeente, en dus niet aangesloten bij de G32 of B5 o.i.d.

- Bijzonder in Renkum zijn de grote hoogteverschillen: van 8 tot 60 m NAP.

- Eigenlijk is Renkum al heel lang bezig met klimaatadaptatie, maar ze noemden het anders. Misschien al wel van voor 2002, met ‘no regret’ maatregelen.

- Projecten worden vaak pragmatisch aangepakt, zonder ingewikkelde berekeningen vooraf. Om te weten of een wateroplossing werkt, wordt bijvoorbeeld een waterwagen geregeld en wordt zo de oplossing direct in de praktijk getest.

(6)

6 - Oplossing waterdoorlatende weg blijkt uiteindelijk niet succesvol (m.n. beheertechnisch): door werking

van zwaar verkeer werken de stenen als molenstenen, waardoor het verdicht. Door verzakking ook geen aansluiting op waterputten meer. Het waterdoorlatende effect verdwijnt.

- Soms zijn oplossingen ook heel simpel: plaatselijk een wegdeel verhogen, zorgt ervoor dat het water stroomt waar jij dat wilt.

- In de structuurvisie is klimaatadaptatie opgenomen en beschreven als groen en wateraanpak. Nu de tekst uit de structuurvisie nog omzetten naar daden.

- In Renkum hebben ze aan diverse praktijkopdrachten deelgenomen: Euregio, ateliers, praktijkcase kern Doorweth etc.

- Ook in Renkum is nog onduidelijk wat de rol/meerwaarde van beheer kan zijn, behalve goed regulier onderhoud. Klimaatadaptatie is nu vooral een inrichtingsvraagstuk.

- Wat is de impact van klimaatverandering op de uitvoering van beheer:

o vaker stormschades?

o meer meldingen en klachten?

o piketdienst zwaarder belast?

o groeiseizoen begint eerder: vaker en eerder onkruidbestrijding?

o eerder snoeien?

o invloed op groenonderhoud (een kortgemaaid gazon is gevoeliger voor droogte) o vaker water geven?

o invloed op frequentie van renovatie wegen?

o arbeidsomstandigheden tijdens hete dagen?

- En zo besluit Manon haar presentatie – naast veel interessante praktijkervaring – toch ook met de vraag:

“Help ons, wij weten het ook (nog) niet.”De presentatie van Manon is bijgevoegd als bijlage XXX