Cover Page
The handle http://hdl.handle.net/1887/73693 holds various files of this Leiden University dissertation.
Author: Smit, C.E.
Title: Uit Leidse dozen : brochures als medium in de discussies tussen protestantse modernen en katholieken, 1840-1870
Issue Date: 2019-09-17
‘Een sprekend portret’, Campagne, Tiel, 1853 Collectie UB Leiden
A PPENDICES
Appendix A: negentiende-‐‑eeuwse beeldcultuur
Een aspect van het negentiende-‐‑eeuwse debat over de moderne theologie dat in dit onderzoek buiten beschouwing moest blijven is het beeldmateriaal — een tijd-‐‑
schrift als bijvoorbeeld de Spectator biedt een rijk arsenaal. Rond 1850 begon, als on-‐‑
derdeel van wat Borutta noemt 'ʹmedialisering'ʹ, een 'ʹbeeldrevolutie'ʹ in de vorm van een visualisering van de dagelijkse cultuur. In bijvoorbeeld antikatholieke uitingen speelden (spot)prenten een belangrijke rol als reflectie van maatschappelijk oproer of beïnvloeding van de publieke opinie. In het historisch onderzoek worden deze kari-‐‑
katuren, cartoons enz. voornamelijk als illustraties gebruikt, en de interpretatie is tot dusver voornamelijk aan kunsthistorici voorbehouden geweest. Dit beeldmateriaal (naast prenten ook affiches en annonces) moet in de tekstuele samenhang worden onderzocht.
1Ik heb dus niet actief naar beeldmateriaal gezocht, maar via een proces van seren-‐‑
dipity dook er wel eens iets op. Mijn grootste trouvaille in deze categorie was een in vieren gevouwen affiche uit 1853 dat uit een map te voorschijn kwam, en dat ik ver-‐‑
der nooit ergens meer gezien heb. Dit affiche (hiernaast afgebeeld), op A3-‐‑formaat, is uitgegeven door de fel anti-‐‑katholieke uitgeverij Campagne te Tiel. Afgebeeld is een bisschop die ons een kijkje gunt op een verre van innemend gezicht, dat hij normaal verborgen houdt achter een Christusmasker. Op de achtergrond wendt een engel vol smart het gezicht af. Als de prent bedoeld is als karikatuur van een specifieke bis-‐‑
schop zou de meest voor de hand liggende kandidaat de eerste bisschop van
Utrecht, mgr. Zwijsen, zijn; het enige portret dat ik van hem heb kunnen vinden ver-‐‑
toont echter weinig trekken van het hier geschilderde gezicht. Op de rol in zijn hand is het woord ‘Eed’ te lezen, waarschijnlijk een referentie naar de eed die de
nieuw-‐‑gecreëerde bisschoppen bij hun wijding moesten afleggen. Deze bevatte een omstreden frase waarmee men zich verplichtte het protestantisme uit alle macht te bestrijden.
1
Borutta, Antikatholizismus, 183-‐‑184. Over beeldcultuur recent verschenen bijvoorbeeld Amy Lauters,
Navigating visual culture: theoretical perspectives on visual media, San Diego 2017.
In het protestantse tijdschrift De Fakkel van 27 mei 1853 werd het affiche als volgt aangekondigd:
EENE KUNSTPLAAT, getiteld:
EEN SPREKEND PORTRET.
Prijs 60 cent
Deze ironisch-‐‑satirische Kunstplaat, vervaardigd met het oog op de vestiging der bisschoppelijke Hiërarchie in Nederland, zal voorzeker vele koopers vinden.
Zij is te midden van den stroom der brochures iets heel nieuws.
Dezelfde advertentie, nu met als extra kopregel nog: ‘Gebr. Campagne te Tiel de-‐‑
biteren met buitengewoon succes’ werd herhaald in de aflevering van 17 juni.
Deze beschrijving, en de afbeelding, zijn in iets andere vorm al eerder gepubli-‐‑
ceerd.
2De eerder opgegeven signatuur (PORTEF 121:305) klopt niet meer; per 15 au-‐‑
gustus 2018 was noch in de catalogus van de UBL, noch in WorldCat het affiche meer te vinden.
Appendix B Handgeschreven notitie van onbekende hand, aangetroffen in de ora-‐‑
tie van S. Hoekstra, 1857
3Voorkant:
3
LL1857-‐‑02; SEMREM 6124.
Achterkant (verso)
Transcriptie:
S. Hoekstra, Oratio de summae veritatis cognoscendae ratione atq. via
Deze oratie heeft iets, dat boeit en medesleept, door hare vrijheid, gemakkelijkheid, helderheid, kracht op het terrein, dat zij doorloopt; maar zij laat ten slotte eene groo-‐‑
te onvoldaanheid achter. Ik onderzoek de reden daarvan en vind die daarin: voor-‐‑
eerst haar hoofddenkbeeld, “de mensch de maatstaf van alles”, komt eigenlijk hierop neder, dat wij niets als waar kunnen aannemen, maar dat wij alles als waar mogen erkennen, wat wij begrijpen; met andere woorden, dat ons zuiver denken de toets der waarheid is.
Dit is in de grond eene zeer banale gedachte. Want van zelf is de mensch zelf al-‐‑
tijd de maatstaf zijner overtuiging. Dit is ook het geval bij al die theologen, welke door H. uit zijn standpunt worden bestreden,
4als een anderen weg inslaande om de waarheid te vinden. Ten andere, zij spreekt van Theologie en Philosophie als van el-‐‑
kaar verscheiden, dan toch één in onderwerp, voorwerp, weg, want beide zoeken door de rede, uit de natuur God te kennen: tot Christus toe, en dus ook de Schrift neemt de Philosoof zoo wel als de theoloog in zijn beschouwingen op. Dus ook hij is aan de studien der exegese, den kritiek &c &c gehouden. Eindelijk: zij geeft en neemt, zoodat gij niet weet, of gij iets of niets overhoudt. Christus is de regtvaardige, maar hier is het metron niet de mensch, maar zijn Woord. Zijn Woord is geldig.
Maar de Apostelen hebben het natuurlijk …. zoo dan als zij het begrepen. Het resul-‐‑
taat is, dat naar de tijdelijke hoogte der wetenschap, de kritiek, met hoog ?verlof, wegneemt, de exegese verdraait, de dogmatiek ontkent, wat haar tegen de rede schijnt te strijden. – In der daad, de oratie van Hoekstra brengt mij niet ver op den weg tot de waarheid.
4
Theologen en filosofen, onder wie Spinoza, Hegel, Schleiermacher, Strauss, en deels ook Scholten.
Appendix C Bij hoofdstuk 5: Kengetallen betreffende brochures 1. Aantallen brochures in de Leidse Lijst
Jaar Aan-‐‑
tal Jaar Aan-‐‑
tal
1840 2 1856 11
1841 1 1857 20
1842 2 1858 13
1843 4 1859 13
1844 -‐‑ 1860 14
1845 2 1861 27
1846 23 1862 31
1847 13 1863 25
1848 4 1864 47
1849 2 1865 59
1850 8 1866 24
1851 15 1867 26
1852 10 1868 49
1853 40 1869 25
1854 12 1870 11
1855 7 1871 2
2. Vertaalde brochures
Auteur taal Vertaler
1840-‐‑02 Ullmann D De Ridder
1842-‐‑02 Coquerel F Kronenberg
1846-‐‑23 Ullmann D S. H. Koorders
1846-‐‑03 Comte F L'ʹAnge Huet
1853-‐‑07 Heffter D Koorders
1853-‐‑40 Heinrich D Busken Huet
1853-‐‑44 Ullmann D Te Gempt
1853-‐‑45 Schenkel D Van Toorenenbergen 1857-‐‑06 Scholten Latijn niet vermeld
1860-‐‑02 Hagenbach D Uden Masman
1861-‐‑10 Lang D niet vermeld
1861-‐‑12 Colani F Perk
1862-‐‑21 Lentz D Schuurman Johz.
1863-‐‑03 Oosterzee Latijn Cohen Stuart 1863-‐‑22 Een Geloovige F niet vermeld
1864-‐‑01 Réville F Van Anrooij
1864-‐‑14 Réville F niet vermeld 1864-‐‑22 Carfort/Bazouge F niet vermeld
1864-‐‑37 Keim D Moltzer
1865-‐‑48 Colani F Perk
1865-‐‑11 Réville F niet vermeld
1865-‐‑19 Tischendorf D Hofstede de Groot
1865-‐‑33 Oort NL
==> E Colenso 1865-‐‑34 Kollner D niet vermeld
1865-‐‑53 Réville F Kronenberg
1866-‐‑01 Beyschlag D Moquette
1866-‐‑03 Fechner D Hartsen
1866-‐‑08 Réville F Kronenberg
1866-‐‑13 Lang D Van Anrooij?
1867-‐‑06 Prins Latijn niet vermeld 1870-‐‑12 Strauss, Renan,
e.a. D/F C. v. N (van Nievelt?)
3. Cijfers uit Kruseman
Kruseman geeft verschillende tabellen van aantallen titels verschenen per vakgebied.
Deze zijn voor het merendeel samengesteld door M.M. von Baumhauer op basis van Brinkmans naamlijsten van 1848 tot 1856, met toevoeging van die van 1870. Later zijn door andere hand nog wat cijfers verzameld.
Kruseman: "ʺWij deelen dien mede zooals hij in de Algemeene Statistiek vermeld is, maar kunnen hem niet met later jaren aanvullen of vergelijken, aangezien de in-‐‑
deeling van boeken en geschriften in een bepaalde rubriek soms geheel van persoon-‐‑
lijke opvatting afhangt"ʺ (Bouwstoffen, II, 729).
Ik heb de vier of vijf tabellen die Kruseman geeft gecombineeerd tot één (lopend over twee naastgelegen pagina'ʹs). Kruseman meldt er bij dat 'ʹVlugschriften'ʹ onder de 20 eerste vakken niet zijn opgenomen; de cijfers voor de jaren 1857, 1868 en 1876 zijn van andere hand, en dus niet 100% vergelijkbaar.
vakken 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856
Wetensch., godgeleerdh., 265 258 312 430 35
7 446 46
2 400 34
9
prakt. godgeleerdh., preeken
Rechtsgeleerdheid en wetgeving 83 56 51 101 11
4
106 91 66 48
Staatkunde, staathuishoudkunde,
statistiek 95 95 129 122 99 83 64 81 13
8
Genees-‐‑, heel-‐‑ en verloskunde 75 63 77 60 77 81 57 55 28
Natuurkunde, schei-‐‑ en
artsenijbereidkunde 36 41 47 60 75 92 79 78 66
Wijsbegeerte -‐‑ -‐‑ 12 6 14 5 15 14 17
Taal-‐‑, letterkunde, bibliographie, beoordeelingen
123 44 79 57 75 64 71 86 75
Fraaie letteren en kunsten, romans, enz.
91 221 227 192 25
5
246 29
3
334 33
7 Opvoeding, onderwijs en
schoolboeken 143 134 127 130 18
0 111 13
2 134 18
7
Kinderwerkjes 53 62 78 108 66 61 59 79 83
Geschiedenis, oudheidkunde, le-‐‑
vensbeschrijvingen 87 79 98 81 10
5 131 68 89 11
2 Aardrijks-‐‑, land-‐‑ en volkenkunde,
reisbeschrijvingen 56 76 84 84 90 126 11
4 100 85
Reken-‐‑ en wiskunde, weerkundige
waarnemingen 22 19 19 21 33 44 22 21 25
Krijgskunde 22 32 29 23 29 26 21 27 16
Handel, scheepvaart, fabrieknijver-‐‑
heid 46 43 63 60 62 69 66 84 91
Bouw-‐‑ en werktuigkunde 23 25 24 33 29 28 18 20 20
Tuinbouw, huis-‐‑ en land-‐‑
huishoudkunde 49 39 64 56 68 59 61 46 80
Dichtbundels 42 48 55 87 10
3
108 89 103 86
Tooneelstukken 12 13 7 13 14 10 12 10 16
Werken van algem. inhoud, tijdschriften, verzamelstukken, woordenboeken
67 118 100 87 88 50 28 14 -‐‑
Geschriften over gebeurtenissen van den dag, als: Grondwetsherziening
187 -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑
Invoering der bisschoppelijke
hiërarchie -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ 208 -‐‑ -‐‑ -‐‑
Concilie te Rome -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑
Fransch-‐‑Duitsche oorlog -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑ -‐‑
1857 1868 1870 1876
