van hervormde predikanten iets registreren en welke de diverse mogelijkheden gekozen heeft. Met betrekking tot de vrouwelijke predikanten heb ik een

E.R.H. van Dijk

OMHULLING ONTHULD

Ter inleiding.

hervormde kansels?

onthuld", waarin ik verslag doe van naar kleding van predikanten in de

bescheiden historische voorafgegaan wordt door

verslag dat een

een inleiding.

het gebied van om

variaties liturgische registreren welke

vervolgens te

wat; om van

diverse mogelijkheden de

men voor waarom

en

extra deelonderzoek gedaan.

ik

geef de conclusies mijn

dit artikel voornaamste

In van

Voor een verantwoording van hoe ik de gegevens heb

onderzoek. verworven

Mijn doelstelling was

hervormde predikanten iets

Een onderzoek naar liturgische kleding van predikanten in de Nederlandse Hervormde Kerk anno 1986/87.

en verwerkt, verwijs ik naar mijn scriptie.

kleding in omloop zijn

gekozen heeft. Met betrekking tot de vrouwelijke predikanten heb ik een toga met witte bef nog wel de ongekroonde koning van de

Zo niet, hoe zien zijn concurrenten er dan uit? Deze vragen zijn uitgangspunt geweest van mijn doctoraalscriptie "Omhulling mijn onderzoek naar liturgische 1986/7, Nederlandse Hervormde kerk anno

liturgische kleding van aan de

Is de zwarte

hand is en te onderzoeken of er op

Getallen

Er wordt In ruime

Van de 188 reflectanten met wie in mijn scriptie gewerkt wordt zijn er 26 emeritus of emerita, terwijl de overige 162 dienstdoend zijn. Het totale aantal dienstdoende predikanten is 1725, waarvan er 116 vrouw zijn, dat wil zeggen 6,7%.

dat is 9,3% iets

We weten nu dat

afwijkends dragen. Van die 162 is afgerond 44%

deze 162 draagt

(verdeeld in 9% vrouwen en 5% mannen) burgerkleding, 14%

( ^{”14% 9%} )

23%

een anders dan wit gekleurd

” 8% " 12% )

(

20%

gewaad dat tevens geen toga is,

(

)

43% een wit gewaad.

bijzonder

( ^{iets speciaals,} dat ^wil zeggen: met een V-hals, in een model, met een bijzonder accessoire of met stola's)

Ten gevolge van het deelonderzoek met betrekking tot de vrouwelijke hervormde predikanten waarvoor ik alle predikantes heb aangeschreven, is het percentage vrouwen (44% van de 162) omhoog gestuwd: de mannen zijn daarentegen niet aangeschreven maar alleen via de oproep in de pers benaderd. (zie hoofdstuk 2 van mijn scriptie)

Soorten liturgische kleding

De afwijkende kleding treft men aan in de volgende soorten:

-gewone burgerkleding zoals nette kostuums voor heren en mantelpakjes en jurken voor dames met als uitzonderingen wat informelere kleding zoals

vrouw,

bijvoorbeeld met een V-hals, in een -zwarte toga's met iets speciaals,

bijzonder model, met een bijzonder accessoire of met stola's, een zwarte toga met iets speciaals ,

kreeg ik gegevens van relatief veel vrouwen en

van alle dienstdoenden.

er 162,

mate afwijkende liturgische kleding (dat wil zeggen iets anders dan de traditionele toga met bef) gedragen door voorgangers in de hervormde kerk, namelijk in ieder geval door 188 predikanten.

een ribfluwelen pak voor een man of een T-shirt met een rok voor een vrouw en 56% man. Van

zijn in die tevens geen toga de -anders dan

donkerblauw,

volkomen Men te

toga

gegaan bij wat Men

heeft ateliers van gerenomeerde

firma’s in katholieke liturgische kleding. Ook de van huis uit bekende toga-makers werden benaderd met het verzoek een vereenvoudigde toga in Zo heeft men geput uit de andere lichte kleur te maken.

katholieke en reformatorische traditie.

predikanten als liturgische kleding kleding die door

De gewone

zijn dit

blijkt niet als doet

gedragen wordt, zo gewoon te men

voorkomen. Vaak heeft men bepaalde kleding uitsluitend voor de eredienst

is het door de week

Meestal soort

gereserveerd. een

nooit zou dragen. Als

duidelijke heren- (dat wil zeggen

vanuit

iets de

kleding gedragen wordt, wat verouderde,

gevonden, in verschillende modellen

ik ruim 30 waarvan een

getekend heb ik

modellen uitgevoerd.

variaties is Deze

talloze en

zien de hiervan zijn

beschreven in mijn scriptie. Voorbeelden te _OP afbeeldingen 1,2,4 en 5.

Stola's

Behalve bij de burgerkleding worden bij alle soorten liturgische kleding voornamelijk in vier kleuren van het kerkelijk jaar:

stola's gedragen,

in kleuren

stola's de

komen goud, zwart,

Daarnaast voor rosé,

Op een groot deel van de

afbeeldingen aan, van

grijs, beige en lichtblauw.

voornamelijk wit gekleurde gewaden

beige, grijs of camel in diverse modellen.

eigentijdse mode bekijkt, ziet men dat over het algemeen rolbevestigende of dameskleding) , enigszins burgerlijke

geschiedenis van de predikantenkleding geen verbazing hoeft te wekken.

Van de liturgische gewaden, die niet tevens burgerkleding zijn, heb aantal

herkenbare christelijke symbolen, op het eerste gezicht profane voorstellingen die door de dragers zelf symbolisch geïnterpreteerd worden. Tenslotte ben ik stola's

stola’s treft men kleuren zwart,

waaronder ook het togamodel voor de niet-zwarte gewaden,

-witte gewaden in diverse modellen, waaronder ook het togamodel.

Het blijkt dat men bij het zoeken van alternatieven voor de zwarte nieuwe kleding is verschenen. Men is te rade

het wit of een

maar ook van

van kloosters of abdijen opgezocht of

er elders op dit gebied aan mogelijkheden bestond.

men deze kleding vanuit het perspektief van de niet met

kleding die men

wit, groen, rood en paars.

het gekomen die het karakter hebben

op spoor van een

solidariteitsbetuiging. namelijk een rosé met een rosé driehoek stola met geappliceerde figuren die (homo-symboo1) lichtblauwe

uit het kerstverhaal voorstellen die gemaakt is door

scenes en arme

bekende hongerdoeken en als hun

solidariteitswandkleden.

Motivaties

Hoe motiveren de desbetreffende predikanten hun keuze voor afwijkende

liturgisch gewaad. achten de geleerden­

als De meesten toga een en

juristengewaad en daarmee is dit kledingstuk afkomstig van een ander terrein dan de kerk. Zo'n gewaad past niet in de kerk.

geleerdengewaad is. wordt een

Sommigen zien het geleerdengewaad vooral als dan eenzijdig aan slechts één schriftgeleerdengewaad. De toga herinnert

taak van de predikant, namelijk de schrift uitleggen als iemand die daar

"voor geleerd" heeft in tegenstelling tot de meeste gemeenteleden.

de

zien symbool

Anderen het geleerdengewaad vooral als van hun rol universitaire vorming. Zij vinden het misplaatst om in van voorganger in de dienst het aspekt van die universitaire vorming zo te benadrukken.

toga als juristengewaad roept associaties oordelen

De op van en

heel concreet de daadwerkelijke rechtspraak

soms van waarmee

bijvoorbeeld een gevangenispredikant te maken heeft.

Ook de argumenten tegen de kleur zijn tamelijk gelijkluidend: zwart staat voor

-de onkleur in de liturgie, de grote afwezigheid van God, het niet van het leven.

-deftig, plechtig, fatsoenlijk, streng, ouderwets.

Tenslotte zijn er predikanten die vooral bezwaar hebben tegen één onderdeel van de toga, namelijk de bef. Voor hen symboliseert de bef de juridische betekenis van de toga.

liturgische kleding? Allereerst zijn vele predikanten het

dat de traditionele zwarte toga met witte bef onacceptabel is geworden

Het bezwaar dat de toga kanten nader uitgelegd.

er over eens op dezelfde manier

-rouw, duister, dood, zonde, somberheid, en een

zwart van de traditionele toga naar twee Chileense vrouwen.

zwarte

de toga met bef kunnen

niet van vele

anders gaan de wegen uiteen.

detail

1) Opstaand boordje.

é' 2) blinde sluiting middenvoor

waarbij slechts één knoop boven­ aan te zien is,

3) plooien boven aan de mouwen en boven aan het achterpand, onder S de fluwelen rechthoekige achter- kraag (zie detail),

4) lengte tot op de schoen.

5) wijde mouwen met brede zoomrand.

6)

de sluiting op het voorpand, die

2

wit,

Motivaties voor gewone kleding

hen onderscheiden.

reformatie, van

dus leek

en en

doorlopen over de schouder tot het achterpand waar zij in een recht­ hoekige kraag samenkomen (zie detail).

model grijs,

Een aantal predikanten wijst de

ander bijzonder gewaad dragen. Zij kiezen voor gewone kleding zoals die ook door de andere gemeenteleden gedragen wordt, zodat zij zich niet van beige, lichtgrijs, banen of in een Verder treft men dit bijvoorbeeld met een V-hals of met voor 71 predikanten, waarvan 41 mannen

Vaak beroepen zij zich hierbij op één der grondbeginselen van de namelijk het principe van het algemene priesterschap der gelovigen. Dat wil zeggen dat in principe alle gelovigen priester zijn

allemaal gelijk. Het oude verschil tussen priester opgenaaid fluweel langs de mouw-

zomen en in 2 brede stroken langs Over het niet dragen

reflectanten het snel eens worden. Maar bij de positieve keuze voor iets

Afb. 1. Dit model komt voor in de kleuren, donkergrijs, grijs, zwart met dito fluwelen contrasterende kleur, soms ook zonder deze banen, model aan in diverse uitvoeringen,

sierknoopjes. Het wordt gedragen en 30 vrouwen.

ook geen traditionele toga af en wil

ontbreekt. Vaak kiest men voor een laagkerkelijke

iedere gelovige heeft.

geïnspireerdheid en objektiviteit Om het menselijke en de prediking

subjektieve feilbare aspekt het verdere

dus en van en

kiest

de predikant benadrukken dan

optreden van te men voor gewone

een

elkaar beloofden te

aantal Aan ze geen toga

de toga ben ik van

gewone voor

zijn ik ben",

kom zoals na

en en

Voor hen was deze outfit en niet zulke

nooit uitgevoerd. Wel heeft het gebruik van stola's overwogen, maar

noemen enkele predikanten het gebruik van stropdassen of sjaaltjes in de kleuren van het kerkelijk jaar, toch een liturgisch accent aan te brengen.

zij weliswaar Tenslotte vertellen deze groep dat

niet kerkdienst,

gewone kleding dragen tijdens de maar dat daarvoor de meesten kiezen bewust zomaar alle gewone kleding in aanmerking komt:

vallen en het stijlvols om niet op te

Sommigen leiden of

niet af te aanstoot te geven. dragen terwille van de herkenbaarheid en

"gewone" kleding en veranderen hooguit per seizoen van kleding.

conclusie aanleiding om een liturgisch gewaad aan te schaffen.

Het gebruik van stola's komt in deze groep nooit voor. Een enkeling In deze groep zet men zich bovendien vaak af tegen de opvatting dat het dragen van een toga de goddelijke

iets gekleeds, stemmigs, publiek in de kerk

collega's.

zullen dragen. Een dergelijke gezamenlijke afzwering daarbij

ambtsopvatting; men wil het ambt zo gewoon mogelijk en niet hiërarchisch benaderen. Boven alles beklemtoont men de gelijkheid van alle gelovigen

kleding.

Opmerkelijk in deze groep is dat er twee predikanten vertellen dat zij de toga niet in hun eentje hebben af gezworen,

traditionele

uitsluitend tijdens de kerdienst

"gewone" kleding als zij dachten.

kleding bijvoorbeeld onder het motto

verloop van tijd tot de conclusie gekomen dat zij zichzelf voor de gek hielden. Ongewild en onbedoeld hadden zij bepaalde kleding alleen

toch een speciale verder nergens tegengekomen.

Enkele predikanten die oorspronkelijk hadden gekozen

"ik

om zo

nets en

Boven alles beklemtoont men de gelijkheid en men ziet het ambt als een verbijzondering

aan en zo hadden ze

maar samen met van de woorden van de togadrager zou garanderen.

de rust elke zondag dezelfde van de taak die in feite

de meesten van

liturgisch "vier-gewaad"

Verreweg de grootste groep is die van de predikanten, die weliswaar geen wel speciaal

traditionele willen dragen, maar een gewaad. Een

Zij zien deze funktie tijdens de eredienst vooral als voorganger in de liturgie - met alle verschillende aspekten van dien leider van het feest of van de viering. In allerlei toonaarden omschrijven de predikanten van deze groep het veranderde karakter van de eredienst.

niet eenzijdig onderrichtend,

Kort gezegd: meer oordelend en op het

woord gericht, "vierend”. De voorganger is

de funktie wat zo

door een predikant.

Voorgaan in het vieren van de liturgie vereist passende liturgische kleding of maakt deze op zijn minst wenselijk. Wat men uiteindelijk

liturgisch gewaad varieert van minimaal

geschikt vindt als een zwarte

via allerlei

stola 1s, in

befje èn gewaden diverse

toga met soorten

het gebruik van drie verschillende combinaties al kleuren tot maximaal:

dienst als hoofdkleur wit.

karakter de

het met

gelang van

naar van

waarbij steeds stola's gedragen worden.

voornamelijk om de groep draagt stola’s

meerderheid deze

De van

kleuren van het kerkelijk jaar aan te geven

objectieve karakter van hun funktie te onderstrepen. Ook wat het dragen funktie priester:

neigt de

stola’s betreft men naar van men

van

werkelijkheid

"andere" de gemeente toe. Door de

representeert naar

"het meer" tussen symbolen verwijst men naar

hemel en aarde.

Wanneer in deze groep het liturgisch funktioneren van de voorganger kleding,

liturgische wordt

speciale onderstreept wordt door

gemeentelid daarmee onwillekeurig het onderscheid tussen voorganger en

Sommigen pleiten hier bewust voor door op te merken dat

benadrukt. een

ambtsgewaad "het tegenover" of benadrukt en dat dit een reden is waarom zij een ambtsgewaad dragen.

algemene

het van

voor grondbeginsel van het algemene priesterschap vanvan alle gelovigen. In ieder geval voor het oog lijkt dat voor de hand te liggen.

Op grond hiervan zou men verwachten dat men minder aandacht heeft het

toga

gewaad dat past in de kerk en bij de funktie die de voorganger vervult.

Motivaties voor een

en soms om het ambtelijke en maar vooral

daarmee samenhangend vooral die van vierder of celebrant: dit neigt naar

middel van de kleuren en van een priester,

"het dragen van het ambt"

nu en dan expliciet gezegd wordt funktie van de

dat zou maar

1) Halsopening met vaste of losse halsdoek, die de hals goed af­

sluit.

2) sluiting links opzij met 1 zicht-

is voor de sier)

band, waarbij de beide voorpanden S in het «ddden over elkaar heen

vallen.

3) plooien vanaf de schouder recht naar beneden aan voor en achterkant, 4) lengte tot op de schoen.

5) wijde mouwen.

Hierop heb ik één uitzondering gevonden. Eén predikant heeft samen met zijn gemeente de daad bij het woord gevoegd. Sinds halverwege de sinds jaren ’ 60 dragen de leden van het koor daar witte gewaden;

funktie in de dienst vervullen, gewaad. Men

een een

kaarsenaansteker

lectoren. voorbidders, de organist, de en

De mensen die een wit maar

Zo zien vijfendertig witte gewaden ter beschikking, waarin de kerkeraadsleden, bij halverwege de jaren '70 dragen de voorganger en alle gemeenteleden die wit gewaad. Men heeft Afb.2. Dit model komt alleen voor in lichte kleuren: voornamelijk in wit en soms in lichtbeige, lichtgrijs of grijs. Het wordt door 25 predikanten gedragen, waarvan slechts 2 vrouwelijke.

bare knoop (de andere knoop rechts en stukjes klitte-

gelegenheid de doopouders zich, hullen in de kerkdienst. Nog beter was het als alle gelovigen tijdens de dienst in het wit gingen, meent deze predikant, maar dat is praktisch niet haalbaar.

gewaad dragen doen dit plaatsvervangend voor de hele gemeente.

Sommige predikanten van in gedachten

alleen de voorganger,

deze groep houden dit grondbeginsel echter toch en menen bijvoorbeeld, dat het beter zou zijn als niet de hele gemeente in het wit gekleed ging.

Maar dat achten de meesten praktisch onuitvoerbaar.

ie. Bovendien we,

blijkt uit dit men van het

Motivaties voor een wit of licht gekleurd gewaad Binnen de

liturgie hebben gekozen we onderscheiden:

Ik geef hier alleen motivaties

gewaad. de weer van de

eerstgenoemden, omdat die groep het grootst is.

In de motivaties wordt de witte of lichte kleur steeds in verband

- bruiloftskleed, - doopkleed, - doodshemd,

- zuiverheid.

- de hemel, de verborgenheid waarin God woont, nieuw leven en de nieuwe mens.

Uit deze opsomming blijkt dat men vele

kan vinden.

lichte kleur) de kleur wit

voor

die de

overheersen argumenten witte lichte

de een

voor en

van

voorkomt als _(dat de

paasnacht)

droegen de kleding

pasgedoopten en van de

gebracht met de volgende begrippen of fenomenen:

- licht, vreugde, blijdschap van het evangelie, vieren, feest,

het witte doopkleed als

- pasen, opstanding,

- de komende heerlijkheid, de toekomst die ons wacht,

symbolische betekenissen In de motivaties praktische uitvoerbaarheid rekbaar

dat men niet noodzakerlijkerwijs

gekleed waren;

liturgische gewaad al vroeg in de

deelgroepen predikanten in een wit of licht gekleurd gewaad.

woestijnkleurig gewaad, in een zwarte toga met stola's of in een donker liturgisch

gewaden

betekenis geven aan de witte of lichte kleur, terwijl het model daarbij groep van predikanten die een gewaad

kunnen we enkele

in een grijs of in een voor het vieren van de

- verzoening, vergeving,

- priesterschap (al dan niet uit het oude testament), - het aandoen van reine, witte kleren,

principe van het algemene priesterschap van alle gelovigen hoeft af te wijken wanneer men de eredienst opvat als viering van de liturgie.

dat de grens van voorbeeld

(of een

nauwelijks een rol speelt.

Sommigen beroepen zich verder op bepaalde tradities, zoals die het oude testament, waarin uitgebreid beschreven staat hoe de priesters

anderen beroepen zich op de oude kerk waarin het witte

traditie van voor de andere kerken, zoals de naar

dit moment)

rooms-katholieke van en soms

Soms men een

treffen

is door mijn

Sinds (Zie

een enkele

zwarte waarop

die

de 1975, 1978

vertoont en

predikanten zijn

ontwikkeling vele

het deze

In van

Zij zijn op een stap

die vanaf het van Ontwikkeling

Het vermoeden dat er in het kledingpatroon van hervormde predikanten een verandering heeft plaatsgevonden in de afgelopen jaren,

onderzoek bevestigd.

1950 heeft zich de volgende ontwikkeling voorgedaan.

was het normaal om als afbeelding 3) . In de periode tussen 1950 en 1965

voorganger een zwarte toga met witte bef te dragen,

uitzondering te vinden is. Voor zover in dit onderzoek bekend gaat het daarbij dan om een variatie op een zwarte toga.

Vanaf 1965 valt er een groei in de ingebruikname

voor de

bepaald moment tot

gezet in een nieuwe richting. Na verloop van tijd treft men steeds meer predikanten aan, die vanaf het begin van hun predikantschap iets afwijkends dragen en geen overstap hebben gemaakt.

begin

overgestapt van een traditionele toga op iets afwijkends.

een nieuw Inzicht gekomen en hebben een dienstdoende geestelijken. Men verwijst naar de

reformatie (elders in de tijd) , naar die van (elders in de "wereldkerk”

van afwijkende liturgische kledingstukken te constateren,

hervormde kerk nieuwe fenomenen zijn, zoals een wit gewaad met stola's.

Deze ontwikkeling vertoont pieken in de jaren 1975, 1978 en 1984, waarvan 1984 de absolute topper is. Vanaf 1965 tot en met 1984 neemt de groei gemiddeld steeds toe, terwijl deze na 1984 in de jaren 1985, 1986 en begin 1987 tamelijk constant blijft.

zelfs naar algemene godsdienstige gewoontes (elders in de wereld van de godsdiensten) . Soms is men letterlijk door de samenwerking met rooms-katholieke collega tot de keuze voor een licht gewaad gekomen.

Behalve argumenten van inhoudelijke aard, treffen we vooral in de laatste tien jaar steeds vaker argumenten van praktische of esthetische aard aan in de motivaties voor de verschillende soorten kleding.

□

f 1

1

(so.n.ri t«2.* ^ro,^ri, >,« .ij

gewoon kledingstuk een

a =

ÜE) =

□ =

1987.

m

a-

h ■

a-

*r

tj ■ n ■

een zwarte speciaals, stola's, kleding of in

LI!ZlBW!|g^a^rtós

Ia b

E =

■

■QMuaniiai

k V.:

tL- £

io ti n ci w n ti w ?;

rSSIS

■rrSRS

t..

3r r

uit de categorie "burgerkleding"

elke kleur behalve wit

traditionele toga (model 4) met iets dwz. een V-hals, een ongewoon accessoire, afgewisseld met een ander gewaad of gewone

een speciaal model.

Afb. 3. Grafiek van de groei van het aantal

afwijkende liturgische kledingstukken in de periode in gebruik genomen tussen 1950 en april wit geyaad (alle soorten wit, dus ook gebroken

wit of écru, creme enz.)

H R-p

i

e.

IIM fJJ

«OJ

1 'flo Si

T' n F> fl H T? »» j

£

<1

keuze afwijkend liturgisch gewaad een

1965 de

In was voor een

■ doorbreking van het patroon,

kiezen zwarte toga:

toevallige uitzonderingen op het

enkele na.

op

omdat de doet,

omloop zijn.

dat wil van

gebied.

& ^{i i}

Dit model bestaat uit één lap stof en is alleen dichtgenaaid onder de arm en aan de zijkant.

1) Dit model heeft een afstaande

2) 3)

3

3 4) lengte tot op de schoen,

4

i

ruim vallende kraag, geen sluiting,

een ruime snit, zodat er enige plooien in vallen,

grijs en grijs waarvan drie 1) Brede ronde kraag die los over

het gewaad lijkt heen te vallen;

hij valt in een plooi, zodat er een boordje (la) en een brede afstaande kraag (1b) ontstaan, 2) ritssluiting tot halverwege

middenvoor,

3) plooien vanaf de schouder aan voor- en achterpand op de aan- sluitingslijn van de mouwen aan de panden; ook plooitjes boven aan de mouwen,

4) lengte tot op de schoen, 5) wijde mouwen met brede omslag.

Deze ontwikkeling is tamelijk spontaan op gang gekomen, gelijktijdig verschillende predikanten onafhankelijk elkaar op verschillende plaatsen in het land met een alternatief gewaad zijn verschenen. Blijkbaar was de tijd rijp voor een verandering op dit die zorgvuldig verantwoord -moest worden, In 1965 Afb. 4. Dit model wordt aangetroffn in de kleuren wit,

met blauwe gloed. Het wordt door vier mensen gedragen, mannen en een vrouw.

zwarte toga niet meer vanzelfsprekend is en er tal van alternatieven in

zeggen dat er

terwijl deze keuze anno 1987 tot het patroon is gaan behoren, hoefde men eigenlijk niet te kiezen voor de zwarte toga: die enige mogelijkheid.

voor de was de

ogenblik hoort het bij het patroon dat men een keuze

omslag.

Deelonderzoek

totaal hebben 75%

In

gegevens op. van

een zwarte

5,6% van alle erop er

relatief veel meer vrouwen afwijkende kleding dragen dan mannen.

sommige predikantes grond hun

Enerzijds zeggen dat ze op van

vallen.

vrouwzijn een zwarte toga hebben gekozen om niet _op te om gelijkwaardig zijn andere,

serieus genomen te worden en te aan

mannelijke predikanten.

groot aantal predikantes haar

Anderzijds zegt een van

vrouwzijn juist iets afwijkends gekozen te hebben:

voor predikant. .

klassieke in de

zowel zwarte als in

Vele

Tenslotte

beige, gedragen

predikantes, zowel in de klassieke zwarte toga

afwijkende gewaden merken op, dat ze toch vaak als vrouw bekeken worden en daarom graag bepaalde dienstkleding dragen die hun rol benadrukt.

wit/grijs, door negen 5) wijd vallende mouwen met brede

waar ze

Het deelonderzoek met betrekking tot de vrouwelijke predikanten levert

de volgende alle vrouwelijke

predikanten gereageerd, waarvan 56% afwijkende kleding draagt en 44%

toga met witte bef.

op grond

volgens hen hebben vrouwen meer vrijheid dan mannen, waar ze met plezier gebruik van maken.

Die vrijheid zit dan in het feit dat er voor een vrouwelijke predikant vast omschreven rol klaar ligt als voor een mannelijke zodat men met een grote mate van zekerheid

nog niet zo'n

AFb.5. Dit model komt voor in de kleuren wit, lichtgrijs en één keer in zwart. Het wordt predikanten, waarvan zeven vrouwen en twee mannen.

kan verwachten dat van het totale aantal predikantes ongeveer de helft iets afwijkends draagt. Wanneer we kijken naar het aantal mannen waarmee in mijn scriptie gewerkt wordt (109 in totaal, waarvan 91 dienstdoend, dat is 5,6% van alle dienstdoende mannen), lijkt het erop dat

van

en geven aan

daarmee een voor de huidige stand van zaken. Alleen het deelonderzoek met betrekking tot predikantes is wel statistisch.

de

door de toga een deftig en plechtig

daarom geschikt als ambtskledij predikanten

en voor

ruim honderd

de later moet

geleerdengewaad

kerkdienst,

tijdens de kerkdienst, ruim honderd jaar later moet pleiten tegen handhaving van dit niet langer algemeen geapprecieerde gewaad?

mijn scriptie presenteer zien wat er minimaal op het gebied van liturgische kleding aan de hand is

indicatie

Ten gevolge van de aard van mijn onderzoek, dat niet statistisch is maar waarin gewerkt is met een oproep in de media, laten de gegevens die ik hier als voornaamste conclusies

Is het tenslotte niet paradoxaal, dat het belangrijkste argument op grond waarvan in de vorige eeuw de zwarte

synode, namelijk:

toga met bef is aanbevolen is