DE PEST GRATIS
Auteur: Michel Ball Aantal pagina's: 96 pagina's Verschijningsdatum: 2018-12-05
Uitgever: Brave New Books EAN: 9789402174724
Taal: nl Link:
Download hier
Wat leren we van de Moeder der Pandemieën: de pest
Alleen de hoogste adel en de rijkste kooplieden wasten zich met enige regelmaat; de rest van de bevolking stonk een uur in de wind. Uitwerpselen en ander afval werden in grachten, rivieren of anders op straat gekieperd. Een vlo op zoek naar een nieuwe gastheer hoefde niet eens te springen.
Veertiende-eeuwers begrepen weinig van de verschrikkelijke ziekte. Zeker, er bestond een flauwe notie van de besmettelijkheid, maar ook niet meer dan dat. In Milaan werden de deuren van woningen waarin zich ziektegevallen openbaarden zonder pardon dichtgespijkerd en gemarkeerd met een groot kruis.
In Pistoia werden reizigers geweerd. Er was echter geen kruid tegen gewassen. Niets hielp. In Orvieto werden boeteprocessies gehouden. In Rome en Venetië en tal van andere steden hield de achtergebleven geestelijkheid extra missen. Frankrijk en Spanje werden gelijktijdig door de Zwarte Dood getroffen, in april , een paar maanden na Italië. De besmetting van Spanje verliep mogelijk via de door Messina afgestoten galeien uit de Krim. Het begon met Majorca, daarna Barcelona, Valencia. Jong en oud, arm en rijk, laag- en hooggeboren — de Zwarte Dood ontzag niemand. Het bleek dat de ziekte ook ongevoelig was voor religie. De Arabische bezetters van Gibraltar, op dat moment belegerd door de troepen van Pedro, hadden zich om aan de builen te ontkomen bekeerd tot het christendom. Niettemin werden ook zij geïnfecteerd. De pest betekende ook een aderlating voor Frankrijk.
Hoogstwaarschijnlijk kwam de pest het land in via Marseille, waar in de eerste maand al Kort daarop bereikte de ziekte Avignon, ongetwijfeld meegereisd op de ruggen van drommen pelgrims die het stadje aandeden. Avignon was op dat moment de residentie van een paus. Deze paus, Clemens VI, was een intelligent man. Van meet af aan kwam hij zijn paleis niet meer uit en liet hij vrijwel niemand toe in zijn vertrekken. Gezeten tussen twee laaiende vuren heeft hij de hele epidemie uitgezeten, en overleefd. De rest van Avignon was er minder goed aan toe. Een kroniek uit die tijd rept van Een paar weken na Avignon was Parijs aan de beurt, de grootste stad van Europa, bovendien gezegend met de beroemdste universiteit.
De professoren kwamen spoedig met een wetenschappelijke verklaring voor de uitzonderlijke sterfte: alles was terug te voeren op een zeer ongunstige conjunctie van Saturnus, Jupiter en Mars in Aquarius op 20 maart anno , dus bijna drie jaar daarvoor. Een oplossing hadden de geleerden echter niet. Tekst loopt door onder de afbeelding. De pijnlijke builen worden behandeld. Fresco uit de vijftiende eeuw. In Duitsland leidde de Zwarte Dood eveneens tot memorabele taferelen. Nergens beantwoordde de geestelijkheid gewetensvoller aan haar plichten dan in het Duitse Rijk. Het dodental in haar gelederen was daar hoger dan waar ook. Overal vielen gaten in de parochies, waarvoor vervangers ofwel overbezet waren, ofwel moeilijk te vinden, zodat veel ongeschikte lieden moesten worden benoemd. Het gevolg was dat in deze barre tijden, waarin de behoefte aan troost groter was dan ooit, de kerk slecht was toegerust voor haar taak.
In ontstond een concurrerend aanbod van troost: de flagellanten. De flagellanten trokken rond in groepen en voerden openbare rituelen van zelfkastijding uit. De algemene overtuiging was dat de Zwarte Dood een straf was van God. De zelfkastijding was een poging Hem milder te stemmen. Flagellanten trokken rond in groepen van een paar honderd mannen en vrouwen, al kon de meute ook wel tegen de duizend personen groot zijn. Wanneer ze een dorp of stad binnenkwamen, toog men naar de kerk om de klokken te luiden. De mannen ontblootten het bovenlijf en gingen in een cirkel staan. Dan begon het kastijden, waarvoor ze een zweep gebruikten met drie riemen en ijzeren kogeltjes aan de uiteinden.
Onderwijl werd uit volle borst gebeden en gezongen. Een meester-flagellant spoorde de omstanders aan hetzelfde te doen.
Zij die zich bij de flagellanten aansloten deden dat uit hoop aan Gods toorn te ontkomen, maar verkleinden hun overlevingskansen aanzienlijk. Ze moesten zich viermaal per etmaal tot bloedens toe bewerken, en mochten een hele maand geen schone kleren aan, noch zich wassen. Desondanks werd de beweging een groot succes. De rangen der flagellanten groeiden en hun ambities groeiden mee. Was de voorgenomen periode van kastijding eerst nog 33 dagen, naar het aantal jaren dat Christus leefde tot aan zijn kruisdood, in het tweede jaar verkondigden ze dat de periode was verlengd tot 33 jaar. Ze begonnen zichzelf te zien als de heerschare van heiligen, afgedaald om de mensheid te redden. Al in begonnen flagellanten antikerkelijke acties te ondernemen, zoals het onderbreken van diensten.
Priesters werden van het altaar gejaagd en de kerkbezoekers werden onder druk gezet om hun ruggen te ontbloten. De beweging trok steeds meer relschoppers aan. Midden hadden de flagellanten al Hongarije, de Lage Landen, Duitsland en Polen op stelten gezet. Onderwijl viel het op dat de flagellanten zelf allerminst immuun waren voor Gods straf. Ze namen de ziekte zelfs mee van de ene stad naar de andere. Het doek viel toen paus Clemens op 20 oktober een bul lanceerde. Van Warschau tot Sicilië belandden flagellant-meesters op brandstapels. Eén bevolkingsgroep werd extra hard getroffen door de pest, en dat waren de Joden. Onder meer door toedoen van de flagellanten werd de schuld voor de plaag in steden met grote Joodse gemeenschappen nogal eens bij het oude volk van Israël neergelegd.
In Frankfurt werd het hele Joodse kwartier door de flagellanten uitgemoord, in Brussel vonden zeshonderd Joden de dood. Maar niet alle pogroms waren op het conto van de kastijders te schrijven. In Narbonne en Carcassonne ontstond een woeste jacht op Joden, toen het gerucht de ronde deed dat zij de waterbronnen vergiftigden. Paus Clemens probeerde de onzinnigheid van dergelijke beschuldigingen aan te tonen door erop te wijzen dat Joden net als christenen aan de ziekte stierven. Tegen nam het aantal doden als gevolg van de pest af, al zou Europa tot aan het begin van de achttiende eeuw met tussenpozen door deze ziekte worden belaagd.
Er wordt nog steeds onderzoek gedaan naar de verdwijning van de Zwarte Dood uit Europa. De meest gangbare verklaring is dat de belangrijkste verspreider van de pest, de zwarte rat, vrijwel uitgeroeid raakte door toedoen van de besmette vlo. Historici denken dat de ziekte op langere termijn verdween door veranderingen in de leefomstandigheden van de vlo en de bacil. Die zouden het gevolg kunnen zijn van mutaties in de pestbacterie zelf of van veranderingen in de insecten- en knaagdierenpopulaties die de bacterie bij voorkeur uitkoos als drager. Hoe het ook zij, in de tweede helft van de veertiende eeuw kon de mensheid enigszins van de klap bekomen, al zou het nog tot begin duren voordat het
bevolkingspeil terug was op het niveau van In minder dan vijf jaar was eenderde van de bevolking — tussen de 25 en 50 miljoen inwoners — verdwenen.
Overal moesten de verhoudingen zich opnieuw zetten. Minder mensen moesten het werk doen, de lonen stegen dan ook fors, niet zelden met 25 procent. Arbeid werd zo duur dat boeren zich niet meer aan het land liet binden. Hierdoor verdween het lijfeigenschap. Open gevallen plekken op de arbeidsmarkt werden opgevuld door vrouwen, die daardoor hun positie konden verbeteren. Zo bood de kaalslag kansen aan hen die Gods
straf hadden overleefd.
Meer weten Een aanrader is Norman Cantor, De zwarte dood; hoe de pest de wereld veranderde Tuchman verweeft een persoonlijk verhaal van een veertiende-eeuwer met het verhaal van de Zwarte Dood en de gevolgen daarvan. Voor dit artikel is grotendeels gebruikgemaakt van het uitstekende Black Death van Sean Martin. Geschiedenis van een epidemie Aspekt, Als de bla bloed heeft opgezogen van een besmette rat kan deze de pestbacterie Yersinia pestis na het bijten van een mens doorgegeven. Wereldwijd maakte de pest een geschatte 75 tot miljoen dodelijke slachtoffers. In Europa duurde het tot ongeveer het jaar voordat het bevolkingspeil van begin veertiende eeuw weer bereikt was.
Boshart besteedt aandacht aan alle facetten van de pest, zoals de geografische oorsprong van de pest, de verschijningsvormen van deze epidemie, preventie en genezing en de rol van artsen van wie velen vluchtten of zelf stierven. De verspreiding van de pestepidemie door Europa — met speciale aandacht voor de Lage Landen — komt aan bod. En verder de demografische, politieke , religieuze en ecologische effecten van deze wereldwijde ramp. Ten slotte gaat de auteur in op de directe gevolgen van de Zwarte Dood voor de Joodse bevolking, die te maken kregen met keiharde vervolging, en de bloei van religieuze bewegingen zoals als de flagellanten de geselbroeders. De pest in Europa is vlot en toegankelijk geschreven. Het boek is voorzien van annotaties en een beknopte literatuurlijst. Illustraties ontbreken. De auteur opent met een kort hoofdstuk waarin de belangrijkste epidemieën en pandemieën wereldwijde epidemieën uit de geschiedenis aan bod komen. Zo komen in de Bijbel al epidemieën voor die heel goed op de pest kunnen slaan, zoals in de Bijbelgedeelten 1 Samuël , 1 Koningen , 2 Kronieken , Jeremia of Ezechiël De epidemie de tijdens de Peloponnesische Oorlog de stad Athene teisterde, in de jaren v.
Toch wijzen bij deze uitbraak, aldus auteur Boshart, de meeste symptomen op tyfus en niet op de pest. Zekerder is dat Rome en omliggend gebied in de tweede en derde eeuw na Christus te maken kreeg met een grote pestuitbraak. Hierdoor stierf een kwart van Romes bevolking. Deze epidemie beschouwen veel historici als een van de deeloorzaken van de neergang en later ondergang van het West- Romeinse Rijk. Verder een pestuitbraak in India in , een pandemie die eind negentiende eeuw om zich heen greep in China en Zuidoost-Azië en natuurlijk de Spaanse Griep in de jaren en De term werd in de middeleeuwen helemaal geen Zwarte Dood genoemd, maar artsen noemden deze pestis , of pestilentia. Boshart vervolgt:. De meest voor de hand liggende verklaring voor de naam Zwarte Dood is een wat al te literaire vertaling van het Latijnse pestis atra of atra mors.
Volgens veel historici moet de geografische oorsprong van de pest gezocht worden in Centraal-Azië. Sommigen stellen in China, anderen wijzen meer precies bij het Issyk Koelmeer in het huidige Kirgizië onder de huidige Kazachstaanse stad Alma-Ata. Vanuit Centraal-Azië verbreidde de pest zich over de rest van het continent. In bereikte de pest het gebied van de huidige Krim. In oktober nam een Genuees schip afkomstig uit De Krim de pest mee naar het eiland Sicilië. Vanaf daar verspreidde de pest zich in de jaren erop via Italië over de rest van Europa. In juni bereikte de pest het gebied dat wij tegenwoordig als België kennen. Daar, in de Zuidelijke Nederlanden, sloeg de pest even hard toe als elders. In de historiografie circuleerde nog lang, tot ongeveer het midden van de twintigste eeuw, de opvatting dat de pestepidemie….
Begrafenis van pestslachtoffers te Doornik. Van Werveke, zich baseerden, was beperkt. Vanwege een gebrek aan bewijs dat de pest zwaar huishield, trokken dit soort historici de conclusie dat het dus wel meeviel met de pestepidemie in de Lage Landen. Op basis van rekeningboeken van Hollandse graven toonde bijvoorbeeld historica Maria Kelly, in het boek The Great Dying , dat ongeveer een derde van de Hollandse bevolking stierf. Dit blijkt uit de enorme inkomstendaling van graven in de jaren en daarna, die alleen logisch verklaard kan worden door een bevolkingsdaling als gevolg van de pest. In The Black Death Benedictow eenzelfde conclusie.
Net als andere Europese plaatsen hadden Vlaamse steden flink te lijden onder de pest. Artsen stelden veel in het werk om de pest te stoppen. Uit de bronnen blijkt dat er — veelal tevergeefs — allerlei medicatie werd voorgeschreven, zoals azijn, knoflook, zure melk, Armeense bolus en pillen samengesteld uit aloë, mirre en saffraan. Zelf droegen de artsen, als ze hun werk aandurfden waarover straks meer vaak snavelmaskers met voorin een welriekende kruidenmix, die de dokteren tegen de pest moest beschermen. Men paste nog meer methodieken toe. Onder koning Karel II van Engeland opende men tijdens de pestepidemie in Londen alle beerputten van de stad. Men hoopte dat de daaruit omhoogkomende walmen de pest zouden keren. Ook was de methode gangbaar om de builen open te snijden en te laten leeglopen, wat soms soelaas bood.
Veel mensen geloofden dat de pest een straf van God was en dat boetedoening tot een ommekeer kon leiden. Om de bovennatuurlijke macht gunstig te stemmen, besloten ze tot zelfkastijding flagellantisme , eindeloos bidden of men stopte het steenschraapsel van kerkingangen of kloosters in kleine zakjes die ze op hun borst legden. Dit alles in de hoop op genezing. Zoals wel vaker bij grote rampen, stroomden de kerken vol en deden zich ineens overal wonderen voor:. Het aantal gerapporteerde wonderen, met de verschijning van Maria, huilende Mariabeelden en zwetende Christussen in de meerderheid, neemt sterk toe … Wat ook opvalt, is dat het geloof in demonen in de veertiende eeuw sterk toeneemt. Het gedrag van artsen was vaak egoïstisch en weinig professioneel, zo concludeert Boshart.
De kans om als dokter te overlijden was relatief groot door het vele contact met besmette mensen. Regelmatig sloegen artsen daarom op de vlucht, in plaats van anderen te helpen:. Het is natuurlijk niet gezegd dat de andere zeven zijn overleden tijdens de uitoefening van hun functie. In Venetië kunnen we dat zeker niet zeggen: voor staan daar achttien artsen ingeschreven, na het verlopen van de pestgolf nog maar één.
Nu ook man in Californië besmet met de pest
Omdat niemand wist waar de Zwarte Dood vandaan kwam, kregen minderheden de schuld. Zij zouden waterbronnen vergiftigd hebben of op een andere manier besmetting veroorzaken. De dagelijkse strijd om het bestaan zorgde voor een morbide stemming in grote delen van Europa waar mensen kozen voor een 'leven bij de dag'. Dit wordt geïllustreerd in Boccaccio's Decamerone uit In de novellebundel De dood betrapt schetst Simon Vestdijk een huiveringwekkend beeld van de uitspattingen waaraan mensen zich aan overgaven om de pest te bezweren:.
De uitzonderlijke situatie leidde ook tot rondtrekkende zingende groepen zelfkwellers, de zogenoemde flagellanten. Omdat Joden minder door de Zwarte Dood zouden zijn getroffen, werden zij ervan verdacht de oorzaak hiervan te zijn. De Joodse arts Balavignus legde hierover een door marteling verkregen geforceerde bekentenis af dat Joden in Zuid-Frankrijk een plan hadden uitgewerkt om christenen te vergiftigen. Het gif zou
bestaan uit vermalen harten van christenen, spinnen, kikkers, hagedissen en menselijk vlees. Van dit gif werd een poeder gemaakt, waarmee bronnen van christenen vergiftigd werden. Het verhaal verspreidde zich snel van Zwitserland naar Duitsland en had catastrofale gevolgen voor de Joden in Europa. Er werden talloze pogroms uitgevoerd in heel Europa, vooral in Zwitserland en Duitsland, met tienduizenden Joodse slachtoffers tot gevolg. Er zouden in Europa kleinere en grotere Joodse gemeenschappen zijn vernietigd [11] In deze pogroms zouden Polen, dat bovendien grotendeels gespaard was door de epidemie, nam een groot aantal Joden op.
In Europa heeft de ziekte belangrijke verminderingen van de inwonertallen veroorzaakt; sterfte van tientallen procenten was niet uitzonderlijk.
Geschat wordt dat in totaal ongeveer een derde van de bevolking van Europa stierf. Pas rond zou de bevolking weer op hetzelfde bevolkingsaantal komen van voor de epidemie. In het boek The Coming Plague uit stelt de Amerikaanse schrijfster Laurie Garrett dat de Chinese bevolking daalde van miljoen in tot 65 miljoen in en dat dit waarschijnlijk werd veroorzaakt door de pest en de hongersnood die erop volgde de maatschappij raakte vaak ontwricht na een uitbraak van een epidemie, doordat ook de beroepsbevolking zwaar werd getroffen.
In alle ellende kregen de overlevenden extra kansen en vormde de crisis de motor voor sociale promotie. Overgebleven ambtenaren konden door onderbemanning een hoger loon bedingen. De adel zag zich gedwongen om concessies aan de boeren te doen. Familievermogens groeiden vlugger aan door onverwachte erfenissen vb familie Geoffrey Chaucer. Leken namen het heft in handen met daarbij de emancipatie van de volkstaal tegenover het Latijn. Ook werden, noodgedwongen door het verlies van menselijke arbeidskrachten, de eerste stappen in de richting van mechanisatie gezet. Door de emancipatie van de derde stand en het begin van mechanisatie werden de eerste stappen gezet in de richting van de Moderne Tijd. Door de uitzonderlijke aard van deze pestepidemie kwam de toenmalige mens tot het inzicht dat alle zekerheden twijfelachtig waren. Barbara Tuchman stelt in haar boek De waanzinnige veertiende eeuw :. Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie.
New Scientist. Geraadpleegd op 26 februari Genezing was bijna niet mogelijk. Mensen die de pest kregen, waren meestal binnen een paar dagen dood. Als in een korte tijd zoveel mensen ziek worden en sterven, spreken we van een epidemie of plaag. Wat is de pest? De pest was een zeer besmettelijke en agressieve ziekte. De besmetting werd vooral overgebracht door de rattenvlo. In die tijd, toen er van echte riolering nog geen sprake was, krioelde het in de steden van de ratten. In de 14e eeuw werd Europa overvallen door een vreemde ziekte. Het begon in de herfst van op Sicilië, bereikte in januari Marseille en verspreidde zich vandaar uit verder Europa in. Pas in was het voorbij. De mensen stonden voor een raadsel. De symptomen waren makkelijk te herkennen; hoge koorts, onrust, verwardheid, grote bulten en het overgeven van bloed.
Iedereen was erg bang voor deze vreselijke ziekte. Zij moesten ervoor zorgen dat de vele doden naar hun begraafplaats werden gebracht.
Pestdragers werden verplicht bellen rond hun benen en armen te dragen, zodat de mensen hun van ver al konden horen aankomen.
Middeleeuwse oorzaken en behandelingen van de pest
Maar ook later kwamen nog regelmatige dodelijke pestepidemieën voor. Tegenwoordig weet men dat deze infectieziekte vooral door bacteriën wordt veroorzaakt. De ziekte werd overgebracht door vlooien van ratten. Mensen raakten door de beten van de vlo of door het inademen van geïnfecteerde lucht besmet. In de 14e eeuw wist men echter niets van dit alles. Toen dacht men dat de pest een straf was van God. Toch
probeerde men op allerlei manieren de ziekte te bestrijden. In Milaan gaf de aartsbisschop bijvoorbeeld opdracht de eerste drie huizen die door de pest getroffen werden met bewoners en al dicht te metselen.
Zijn bevel werd opgevolgd en de epidemie ging grotendeels aan Milaan voorbij. Zonder te weten hoe de pest werd overgedragen, had de aartsbisschop toch een goed middel tegen de verspreiding van de ziekte gevonden: het isoleren of alleen zetten van de patiënten. Op afbeelding hierboven zie je een voorschrift van de stad Haarlem uit de 17e eeuw waarop staat dat het verhandelen van komkommers, wortels, rapen en pruimen niet meer is toegestaan. Er wordt namelijk gedacht dat het eten hiervan de pest zou kunnen veroorzaken. Ook particuliere- en bedrijfsarchieven worden door het Noord-Hollands Archief beheerd. Zelf onderzoek doen in de originele documenten? Dat kan en is nog gratis ook. Kom vooral langs! Geschiedenislokaal Toggle navigation. De pest. Over deze bron Herkomst Reageer De pest is een zeer besmettelijke ziekte waaraan in de loop der eeuwen miljoenen mensen zijn overleden. De patiënt krijgt naast de algemene verschijnselen last van:.
De bacterie Yersinia Pestis kan worden verkregen uit vocht uit de klieren bij builenpest , uit slijm bij longpest of bloed bij septische pest. Onder de microscoop kan de bacterie worden geïdentificeerd. Ook kan het lichaamsvocht op kweek worden gezet. Verder kan serologisch onderzoek, onderzoek van het bloedserum, helpen de diagnose te bevestigen door opsporing van de specifieke antistoffen die het lichaam aanmaakt om zich te verdedigen tegen infectie met de pestbacterie. Als het vermoeden bestaat dat een patiënt geïnfecteerd is met de pestbacterie, moet hij direct worden opgenomen in het ziekenhuis en in quarantaine worden geplaatst.
Er worden zo snel mogelijk monsters voor onderzoek naar het laboratorium gestuurd om zekerheid te krijgen. Ook wordt meteen begonnen met het toedienen van antibiotica. Mensen die in contact zijn geweest met de patiënt, vooral als deze aan longpest lijdt, moeten worden ingelicht en zich laten testen op de ziekte. Als bij pest niet snel medisch wordt ingegrepen, verspreidt de infectie zich via de bloedbaan, met septische pest tot gevolg. In dat geval gaat het bloed in de vaten klonteren en treden bloedingen op in verschillende delen van het lichaam. De bloeddruk daalt waardoor de bloedtoevoer naar de belangrijkste organen afneemt en deze niet meer goed kunnen functioneren.
De toestand kan dan snel verslechteren en tot de dood leiden. Andere complicaties van builenpest zijn onder meer longontsteking en
hersenvliesontsteking, waardoor epileptische aanvallen stuipen kunnen optreden. Zelfs in een land waar de pest heerst, lopen reizigers weinig risico.
Aangenomen wordt dat er alleen sprake is van een reëel gevaar in gebieden waar een epidemie uitgebroken is. Geadviseerd wordt om dan preventief antibiotica te slikken. Om verspreiding van de pest te voorkomen, moeten knaagdieren en vlooien worden bestreden op plaatsen waar mensen wonen, werken en recreëren. Etenswaren moeten buiten bereik van knaagdieren worden bewaard. Het gebruik van chemische
bestrijdingsmiddelen tegen vlooien en knaagdieren is doeltreffend, maar kan het beste aan deskundigen worden overgelaten. Algemene informatie over de pest op Wikipedia. Medicinfo biedt betrouwbare, actuele informatie over gezond zijn, gezond blijven - en wat u daar zelf aan kunt doen.
Pest De pest is een infectieziekte waaraan in de Middeleeuwen miljoenen Europeanen zijn gestorven. Vraag het de medisch specialist Twijfels of onzekerheid na een ziekenhuisbezoek zijn heel gewoon. Oorzaak De oorzaak van de pest is de bacterie Yersinia Pestis. Verschijnselen De eerste, algemene tekenen die op de pest kunnen wijzen zijn hoge koorts, rillingen, een ziek gevoel, spierpijn, misselijkheid, ernstige verzwakking,
uitputtingsverschijnselen, keelpijn en zware hoofdpijn. Verschijnselen builenpest Builen, zogeheten bubonen. Dit zijn pijnlijke, zachte zwellingen van de lymfeklieren in de liezen, oksels of in de hals afhankelijk van de plaats van de vlooienbeet. De builen zijn rood en ovaal van vorm. Gescheurde bloedvaten, waardoor inwendige bloedingen ontstaan.
Het opgedroogde bloed onder de huid kleurt zwart. De patiënt krijgt naast de algemene verschijnselen last van: hoesten; opgeven van schuimend, bloederig slijm; moeizame ademhaling en benauwdheid. Diagnose De bacterie Yersinia Pestis kan worden verkregen uit vocht uit de klieren bij builenpest , uit slijm bij longpest of bloed bij septische pest. Behandeling Als het vermoeden bestaat dat een patiënt geïnfecteerd is met de pestbacterie, moet hij direct worden opgenomen in het ziekenhuis en in quarantaine worden geplaatst. Complicaties Als bij pest niet snel medisch wordt ingegrepen, verspreidt de infectie zich via de bloedbaan, met septische pest tot gevolg.
https://cdn-cms.f-static.net/uploads/4679060/normal_61b82181cd410.pdf
https://uploads.strikinglycdn.com/files/4d04d920-b15e-4ea5-8dd0-2269127a8cc6/betty-crocker-the-smart-dinner-fast-fresh-and-food-waste- free-950.pdf
https://static.s123-cdn-static-a.com/uploads/4680097/normal_61b8339ba3c33.pdf
