Tilburg , tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur fD CTQ SU CD O

(1)

Tilburg , tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur

fD CTQ SU CD O

fD CL CfQ re CL

re 3 CTQ

S-

fD

a re re 3

O* CTQ

re <

H O- Pi OQ re

d

CL

re

O Cl

N O I—i

re CL CL re N O 1^ OQ re

3 I— K) O O tsJ 3 C 3 3

3 OQ NJ

(2)

Tilburg,

tijdschrift voor geschiedenis, monumententen en cultuur Verschijnt driemaal per jaar

Jaargang 20, nr. 2 juni 2002

Uitgave

Stichting tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed K.V.K.: S 41096029 • ISSN: 0168-8936

www.historietilburg.nl Redactie

Henk van Doremalen en Ronald Peeters Redactiesecretariaat

Ronald Peeters Montfortanenlaan 96

5042 CX Tilburg rpeeters@historietilburg.nl

Abonnement

€ 12,48 instellingen en bedrijven

€ 14,75 Losse nummers verkrijgbaar in de boekhandel (€ 4,00)

Abonneren door overmaking op de rekening van de Stichting

tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed te Tilburg

Gironummer 5625554 AMRO-bank rek.nr. 42.81.63.343

onder vermelding van 'abonnement 2002'

Foto's

Indien niet anders vermeld:

Fotocollectie van het Regionaal Historisch Centrum Tilburg.

Omslagfoto:

Waterput ca. 1900. Foto Henri Berssenbrugge Vormgeving

Ronald Peeters en Bart Gladdines Opmaak en druk Drukkerij-Uitgeverij H . Gianotten B.V., Tilburg

Ten geleide

Drie uiteenlopende artikelen van auteurs die al de nodige publicaties op h u n naam hebben staan, vormen de i n h o u d van het j u n i n u m m e r van Tilburg tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur.

Voormalige gemeentearchivaris van Tilburg, Gerard Steijns, schreef een tweede artikel over de ontwikkelingen i n de w i j k Zorgvlied. In dit artikel handelt het over de b o u w p l a n n e n en ontwikkelingen in de jaren dertig en deels ook i n de jaren veertig. Wat voor huizen en andere gebouwen zijn er geplaatst, welke architecten speelden daarbij een rol, wat voor mensen gingen er i n Zorgvlied wonen? Dat zijn aspecten die i n d i t uitgebreide artikel aan bod komen.

Lauran Toorians, een van de auteurs van het standaardwerk over de geschiedenis van Tilburg dat eind 2001 is verschenen, heeft zich beziggehouden met de etymologie van Tilburg en Udenhout. Over de benaming Tilburg is meer te zeggen dan Toorians i n het standaardwerk k w i j t kon. Reden o m er i n d i t verband nader op i n te gaan. Ook de benaming Udenhout w o r d t door Toorians i n het betoog betrokken.

Bij de officiële presentatie van de inventaris van het archief van de N V Tilburgsche Waterleiding-Maatschappij hield docent en historicus Cor van der Heijden, die een groot aantal wetenschappelijk publicaties over Tilburg en de Kempen op zijn naam heeft staan, een inleiding. De redactie v o n d het de moeite waard o m die voor een groter publiek dan destijds aanwezig toegankelijk te maken.

I n Tilburg Kort een bespreking door Rob van Putten van een fraai boek- werk over de natuur i n de Keistoep, een gebied aan de zuidwestelijke kant van Tilburg tussen de w o o n w i j k De Blaak en het waterwingebied.

De redactie

Inhoud

47 Gerard Steijns:

Zorgvlied uit de zorgen 7

De bouw van een 'alleraardigste woonwijk' in de periode 1930-1940 64 Lauran Toorians:

De etymologie van Tilburg en Udenhout 71 Cor G.W.P. van der Heijden:

Geen echo, maar een geluid met nieuwe klanken

Een terugblik op de bedrijfsgeschiedenis van de NV Tilburgsche Waterleiding-Maatschappij

79 Tilburg kort:

Nieuwe natuur in de Kaaistoep

(3)

* Drs. Gerard Steijns zeas van 1980 tot 1998 gemcenteardüvaris van Tilburg. Hij schreef diverse

bijdragen op liistoriscli terrein, onder andere voor het tijdschrift 'Tilburg' over de parochie Tilburg

'tHcikeaSSO), Koning Willem 11 (1999) en over de wijken Jeruzalem (2000) cn Zorgvlied (2001).

Zorgvlied uit de zorgen ?

De bouw van een 'alleraardigste woonwijk' in de periode 1930-1940

In het eerste deel van het artikel over de Tilburgse wijk 'Zorgvlied' is het relaas gedaan over de plannen die al in 1917 ge- maakt werden, maar pas eind jaren twin- tig hun realisering leken te naderden na

een moeizaam gevecht over de bestem- ming van de gronden tussen de Ringbaan-West en de spoorlijn naar Turnhout.1 Inderdaad, het leek dat er toen eindelijk gebouwd kon worden, maar daar moest inmiddels weer een nieuw bestuurlijk besluit aan vooraf- gaan. In dit tweede deel pikken we de draad weer op omstreeks 1930 en volgen die tot het begin van de Tweede Wereldoorlog.

W

eliswaar was de w i j k toen nog niet in haar geplande en huidige o m - vang voltooid, maar we hebben ge- meend daar te moeten ophouden met d i t verhaal, omdat we dan i n een heel andere situatie (de periode van de wederopbouw) met een veel grotere schaal te maken krijgen. De tragi- sche wederwaardigheden van de w i j k in die oorlog, met name aan het begin en het eind daarvan, stippen we maar even aan. Die zijn op andere plekken ook al beschreven.^

O p 18 januari 1928 was het na de debacle van de plannen van de Leergangen gewijzigde bestemmingsplan " H e t Villapark" door Gedepu- teerde Staten goedgekeurd, maar gebouwd was er, behalve op een paar percelen aan de Bredaseweg-', nog steeds niet. Het gemeentebestuur had tot n u toe alsmaar i n conflict gelegen met de maatschappij 'Zorgvlied' over de schadevergoeding die deze grondeigenaar moest krijgen, en inmiddels was de na tien jaren wettelijk voorgeschreven herziening van het partieel uitbreidingsplan aan de orde. Bij

de voorbereiding van die herziening gloorde er eindelijk wat werkelijkheidszin bij de gemeente. Men was weliswaar niet van zins het algemene karakter van 'villapark' aan het plan te ontnemen, maar i n zijn adviesbrief aan het college van B en W van 19 februari 1930 schrijft de directeur van Publieke Werken, nadat hij gesteld heeft dat "in het uitbreidingsplan van een gemeente van den omvang van Tilburg behoort een terrein voor de oprichting van villa's te worden aangewezen", dat men zich daarbij wel kan af- vragen "of het daarvoor aangewezen terrein niet te groot is om dat geheel voor de oprichting van groote villa's te bestemmen, of de ligging van alle grond daarvoor wel geschikt is, bijvoorbeeld de grond langs de Berkdijksche straat, en of de bebouwing van een dergelijk groot complex van villa's, indien eenmaal met de exploitatie een aanvang is gemaakt, niet zooveel tijd zal kosten, dat daardoor reflectan- ten worden afgeschrikt". Kortom hij geeft eigen- lijk de critici, die het plan tot n u toe megalo- mane trekken verweten, schoorvoetend gelijk.

De oplossing is zijns inziens: "de grond langs de Ringbaan-West en een daarlangs gelegen strook te bestemmen voor ruimere villabouw, zoals thans is gedacht, welke bebouwing naar het binnenterrein overgaat naar een bescheidener villabouw en ter- rein voor de oprichting van kleine landhuizen en van daar naar een eenvoudiger bebouwing langs de Berkdijksche straat". H i j besluit met vast te stel- len dat het dan nodig zal zijn de verkaveling geheel o m te werken.

B en W volgen d i t advies en op 3 september 1930 kan de directeur PW een schetstekening voor de wijziging i n deze zin aan hen opzen- den. De bouwblokdiepte is dienovereenkom- stig teruggebracht tot een gemiddelde van ongeveer 60 m . Intussen waren B en W ook tot een wat minder pretentieuze omschrijving van het begrip 'villa' gekomen. Onder andere over de eis van de breedte van 7,50 m voor de omliggende grond was kennelijk op den duur te praten. Het zal dan echter nog meer dan twee jaar duren voordat de herziening werkelijk een feit is. Dat lag i n de eerste plaats aan de toen ook al langzaam malende ambtelijke mo- lens. Met name de Rijksinspecteur voor de

(4)

Volksgezondheid moest alsmaar nieuwe gegevens geleverd krijgen vooraleer hij tot een gunstig advies kon komen. Ook de provincie was weer niet al te snel. Bovendien ging het niet alleen o m het villapark in engere zin, maar omvatte het plan nog steeds ook de w i j k achter de kerk van de Ringbaan-West, waar nogal wat rooilijnen aangepast moesten w o r - den. En ten slotte k w a m e n er natuurlijk weer bezwaarschriften binnen.** Met name H . G . van S t o k k u m u i t N i j m e g e n lag weer v r e s e l i j k dwars, omdat hij problemen bleef houden met de verkoopbaarheid van zijn (volgens de gemeente veel te d u u r aan potentiële kopers aan- geboden) kavels tussen de oostelijke tak van de Burgemeester Suijsstraat en de Bredase- weg. Die zouden overigens wellicht ook daardoor voor de oorlog niet meer bebouwd w o r - den. Dat zijn nood w e l zeer hoog was, blijkt uit de toon van de brief die hij in oktober 1930 schrijft aan Gedeputeerde Staten van N o o r d - Brabant: "Hoe de gemeente ooit met zulke bepalin- gen tot een Villapark moet komen is mij een raad- sel. Er liggen meerdere percelen aan den Bre- daschenweg, welke niet breeder zijn dan 20 meter, dus bijgevolg allen onbruikbaar (bij handhaving van de eis van 7,50 m vrije ruimte aan beide zijden S.). Wordt het niet den hoogsten tijd, dat door Uw geacht College een halt wordt toegeroepen aan dergelijke fnuikende bepalingen van het Ge- meentebestuur van Tilburg? Roept het niet om wraak ten Hemel, dat door een gemeentebestuur dergelijke voorschriften worden gemaakt, ten koste van de betrokken eigenaren? Wanneer er nog recht is te krijgen in de wereld, dan reken ik op Uwen mo- reelen steun in deze."^ B en W haasten zich o m aan GS te berichten dat zij van zins zijn o m de eisen te verruimen en dan ook met name die welke betrekking hebben op "het terrein dat eene 'Villa' moet omgeven". Bij de indieners van bezwaarschriften was ook dr. K. Deelen, die annex aan de terreinen van ' Z o r g v l i e d ' grond

bezat. Dat was w e l opmerkelijk in verband met het feit dat hij juist enige jaren tevoren als lid van het bestuur van de Stichting R.K.

Gasthuis gepleit had voor de b o u w van een nieuw ziekenhuis op het terrein dat door het niet doorgaan van de plannen van de Leer- gangen was vrijgekomen. H i j blijkt daar dus zelfbelang bij gehad te hebben''. Mej. Adrienne Gimbrère maakt bezwaar tegen het tracé van de latere Schout De Roijstraat. Van haar terrein aan de Bredaseweg langs de spoorlijn naar Turnhout blijft zodoende volgens haar te weinig over o m nog serieus voor villabouw i n aanmerking te komen. De nog bestaande situatie ter plekke bewijst dat daar later inderdaad slechts met enige architectonische inventiviteit een aardig huis gebouwd k o n w o r d e n op een nogal bekrompen kavel. ^

D e makelaar aan de slag

Het partieel uitbreidingsplan 'Het Villapark' w o r d t gewijzigd vastgesteld i n de gemeente- r a a d s v e r g a d e r i n g v a n 11 n o v e m b e r 1932.

Alleen Van Stokkum blijft hierna bezwaarschriften sturen, maar een jaar later blijkt hij toch bereid te zijn delen van zijn g r o n d aan de gemeente te verkopen ten behoeve van de aanleg van het oostelijk deel van de Burgemeester Suijsstraat. ' Z o r g v l i e d ' schijnt met zijn terreinen op basis van de gewijzigde bebouwingsei- sen met succes te zijn gaan venten. Althans in februari 1933 w e n d t de Tilburgse makelaar V a n der M e e r e n z i c h n a m e n s de N . V . N a - tionaal G r o n d b e z i t te 's-Gravenhage tot het gemeentebestuur met v r a g e n o m gegevens

"teneinde te kunnen geraken tot een zo nauwkeurig mogelijke becijfering van een exploitatie-opzet"

voor "de gronden behoorende aan de N. V. Zorg- vlied". Die becijfering schijnt echter niet gun- stig te zijn uitgevallen, want de makelaar meldt 25 september 1933 aan het gemeentebestuur dat de verkoop van de gronden aan een

"nieuwe combinatie" tot stand is gekomen, en in de B en W-vergadering van 28 september 1933 is sprake van "de N.V. Zorgvlied in nieuwe sa- menstelling". Namens "de nieuwe eigenaren van de N.V. Zorgvlied" vraagt Van der Meeren n u o.a.: "opdracht te willen geven tot het onmiddellijk uitzetten en opmeten der wegen en pleinen in 'Zorgvlied', teneinde de overdracht daarvan aan de gemeente ten spoedigste te kunnen beiuerkstelli- gen".

Hoe die nieuwe combinatie er precies u i t z i e t , w o r d t n i e t d u i d e l i j k g e m a a k t . De vraag is ook of ze in formele z i n ook wel bestaan heeft.

U i t de gegevens van het kadaster blijkt, dat 'Zorgvlied' zijn bezit i n het toekomstige 'Villapark' i n de jaren 1934-'37 aan verschillende nieuwe eigenaren heeft verkocht. De be- langrijkste zijn Gebr. Segers bouwonderne- mers i n Eindhoven, N . V . Bredero's Bouw-

(5)

Luchtopname vaii dc Ringbaan-West met reclü tegenover de kerk van dc H,

Margarita van pastoor De Klijn, dc Burgcnuvster Rauppstraat, t935 (Colt.

RHC Tillnirg).

bedrijf te Utrecht en (deels via Bredero) de N . V . Huizenbezit 'De D o m m e l ' te Eindhoven (later Meerveldhoven). De laatste verkoopt een deel van haar bezit enige jaren later weer door aan de N . V . Levensverzekeringsmaat- schappij 'Utrecht' in Utrecht (westelijk deel van de Burgemeester Van Meursstraat) en de Coöperatieve Levensverzekeringsmaatschap- pij 'Concordia' ook in Utrecht** (oostelijk deel Burgemeester Van Meursstraat en Drossaard Bernagiestraat). De oneven kant van de Burge- meester Suijsstraat verkoopt Bredero als er de huizen al staan aan de N . V . Bouw- en Han- delsvereniging 'Sebastopol' i n A m s t e r d a m . Segers doet zijn bezit weer grotendeels over aan de familie Van lersel, eigenaren van de 'Kwatta'-fabriek i n Breda. Belangrijk koper is ook de gemeente Tilburg, namelijk voor de on- dergrond van de straten.'

Vanaf begin december 1934 ontstaat er een stroom van brieven van de N . V . Bredero's Bouwbedrijf te Utrecht aan de gemeente over haar voorgenomen b e b o u w i n g i n het uitbrei- dingsplan 'het Villapark' op "diverse terrei- nen.. . die gekocijt zijn van de N . V. Zorgvlied". U i t die correspondentie blijkt dat de gemeente nog steeds geporteerd blijft voor vrijstaande bebouwing ter plaatse, maar uiteindelijk toch geschakelde b o u w , meer woningen 'onder één kap' niet meer tegen kan houden. Bredero lijkt aanvankelijk met een plan voor het hele noordelijke deel v a n de w i j k te zijn gekomen.'"

Maar dat hebben ze niet volgehouden. Uitein- delijk zal namelijk blijken dat haar activiteiten zich zullen beperken tot het westelijk deel van de Burgemeester Suijsstraat en dat de andere projectontwikkelaars zich daarna geleidelijk aan over de rest van de erfenis van 'Zorgvlied' ontfermd hebben. U i t briefwisseling over de

verhardingskosten van de Burgemeester Jan- senstraat blijkt ook dat 'Zorgvlied' in januari 1936 daarbij nog als eigenaar betrokken is. Die geleidelijke liquidatie bleek ook al uit de kada- strale gegevens en het zal ook uit de data van de hierna binnenkomende bouwplannen en de vergunningverlening gaan blijken, maar daarmee zijn we in een volgende fase beland."

Het karakter van de bebouwing We zagen dat in de nieuwe voorschriften met betrekking tot het bestemmingsplan onder- scheid gemaakt w e r d tussen de randen van de wijk langs de Ringbaan-West en de Bredase- weg, en de meer naar binnen gelegen terreinen. In d i t artikel w o r d t hier nu verder niet ingegaan op de bebouwing van die grote be- grenzende wegen zelf maar w e l op wat daar- binnen is gerealiseerd.'- De tweedeling daar- binnen is nog steeds te zien aan het karakter van de vooroorlogse b e b o u w i n g . Rond het pleintje van de Burgemeester Rauppstraat is de oorspronkelijke opzet van de wijk nog het best behouden. Daar werden vanaf 1933 op i n d i v i d u e l e percelen vrijstaande villa's ge- b o u w d , v o o r a l door particuliere eigenaars, maar ook door een enkele Tilburgse aannemer die voor eigen rekening b o u w d e en daarna de riante huizen tijdelijk verhuurde of verkocht.

Langs de z u i d z i j d e v a n de Burgemeester Rauppstraat k w a m e n als een soort compro- mis enkele luxe woonhuizen als 'twee onder één kap'. O p de grote kavels van 'Zorgvlied' w e r d vanaf datzelfde jaar door drie bedrijven gebouwd: de ons al bekende N.V. Bredero's B o u w b e d r i j f u i t Utrecht en fa. Gebroeders Segers u i t Eindhoven en als derde N . V . P. van Grootels Bouw- Exploitatie- en Handelsmaat- schappij.'-'' De op deze tereinen gebouwde huizen werden minder riant, ze kwamen met méér onder één kap, en ze z o u d e n w o r d e n verhuurd.

Eén bijzonder project valt natuurlijk wel heel erg op: Pension Mariëngaarde. Hier is pastoor De Klijn met zijn parochiebestuur heel letterlijk als projectontwikkelaar met duidelijke commerciële bedoelingen opgetreden. We komen daar verder nog op terug.

O p 2 oktober 1933 worden in de vergadering van B en W de straatnamen vastgesteld."

Het raadsbesluit tot aanleg van de straten (ver- harding, riolering, verlichting en gasleiding) voor een totaalsom van ƒ 54.470 w e r d pas op 3 mei 1934 genomen.

D e eerste grootschalige b o u w p l a n n e n

Het eerste bebouwingsplan waarvoor een v e r g u n n i n g w o r d t gevraagd op 15 november 1933 bestaat u i t tien woningen aan de zuidzij-

(6)

Interieur van dc modelwoning aan dc B u rgemccs ter S u ijsstraa t 56, die in 1934 door V & D speciaal werd ingericht. Dc foto komt uit dc prospectus van makelaarskantoor ƒ.

van der Meeren (Coll. RHC Tilburg).

de van de Burgemeester Suijsstraat, tweemaal drie onder één kap (de nrs. 52-62) en een rijtje van vier onder één kap daarnaast aan het pleintje gelegen. Aanvrager is N . V . Bredero's Bouwbedrijf, de architectuur w o r d t anoniem in eigen beheer uitgevoerd. Ook op de teke- ningen is geen naam van een architect/ tekenaar te vinden. De b o u w s o m w o r d t begroot op ƒ 65.000 ofwel ƒ 6.500 gemiddeld per w o - ning. De b o u w v e r g u n n i n g w o r d t aanvankelijk niet verleend, omdat de directeur van Publie- ke Werken (PW) bezwaar heeft tegen de plaat- sing van garages en schuurtjes, die zodanig zou zijn dat "de idee van open bebouwing niet vol- doende tot uiting zou komen". Een achterhoede- gevecht o m zoveel mogelijk van het karakter van een villapark te handhaven? De vergunning w o r d t desondanks op 22 januari 1934 verleend. Een dag later kan de opzichter van PW het g r o n d w e r k al schouwen. O p 10 augustus 1934 w o r d t door Bredero aan het gemeentebestuur bericht dat de vier huizen aan het pleintje niet gebouwd zullen worden. U i t het vervolg zal blijken dat men deze kavels aan Van Grootels bouwbedrijf heeft overgedaan.

De zes andere woningen zijn dan zo goed als gereed. Bredero had al tevergeefs gevraagd o m vergunning tot bewoning te verlenen. De directeur van het Bouw- en Woningtoezicht verklaart dat: "Dat de vergunning tot bewoning van de zes woningen niet is verleend, is niet ge- schied op grond dat niet de tien door U aangevraag- de u'oningen zijn gebouwd, doch omdat deze wo- ningen nog niet zijn aangesloten op het gemeente- rioo.l" O p 1 oktober kan de opzichter van PW dan toch melden: "Briefje tot ingebruikgeven doorgegeven. Voltooid". Daarmee zijn de eerste zes woningen van 'Villapark ' Z o r g v l i e d " klaar voor bewoning.'-^

Het tweede plan dat bij het gemeentebestuur

voor een vergunning binnenkomt is niet van Bredero, maar van Gebr. Segers uit Eindhoven en w e l v o o r t w i n t i g w o n i n g e n "nabij Bre- dascheweg". Het betreft de huidige woningen Schout de Roijstraat 14-26, Schout Backstraat 7-25 en Burgemeester Suijsstraat 66-70."' Architect was de Tilburger Jos. Donders die toen kantoor hield aan de Langestraat 9 in een door hemzelf gebouwd pand. De bouwsom van deze t w i n t i g woningen w e r d begroot op ƒ 70.000, dat is gemiddeld ƒ 3.500 per w o n i n g . Dat was erg laag geraamd, zeker ook als je deze prijs vergelijkt met die van de tien w o - n i n g e n v a n Bredero. N o g tijdens de b o u w k w a m de a a n n e m e r / p r o j e c t o n t w i k k e l a a r waarschijnlijk i n de problemen. Volgens over- levering zijn toen de nog resterende w o n i n g e n aan de Schout Backstraat verlaat en eenvoudiger uitgevoerd.''' De vergunning w o r d t verleend op 15 februari 1934.

O p deze twee plannen heeft de al in het eerste deel van d i t artikel aangehaalde jubelende prospectus van makelaar Van der Meeren betrekking. Althans die woningen zijn al lever- baar. De rest, volgens de afgebeelde vogel- v l u c h t p l a t t e g r o n d de hele h u i d i g e Burge- meester Suijsstraat, de Burgemeester V a n Meursstraat met zijstraten en de noordelijke delen van de Schout Backstraat, Schout de Roijstraat en B u r g e m e e s t e r Jansenstraat, moest n o g g e b o u w d w o r d e n . De i n d r u k w o r d t gewekt dat d i t allemaal blokjes w o n i n - gen zouden moeten w o r d e n van het type dat Jos. Donders had ontworpen. Er w o r d e n i n deze prospectus foto's en plattegronden gegeven van de dan reeds voltooide woningen Burgemeester Suijsstraat 52-56 (architectuur Bredero) en ( h u i d i g ) 66-70 ( a r c h i t e c t u u r Donders). Van n u m m e r 56 zijn er ook opna- men van het interieur als m o d e l w o n i n g van V & D . Interessant is op te merken dat deze prospectus tot doel heeft de w o n i n g e n (ook de nog niet gebouwde) individueel te verkopen voor prijzen tussen ƒ 7.100 en ƒ9.000 . "Uit deze opgave blijkt dat voor weinig geld (een behoorlijke Hypotheek kan worden verstrekt) een degelijk so- lied huis te koopen is op de beste stand van Tilburg", zegt de makelaar. Dat dacht hij, maar hij k w a m bedrogen uit. De huizen bleken i n die tijd van economische malaise onverkoop- baar. De eigenaar zou ze moeten gaan verhuren.'**

In de " W o n i n g g i d s voor T i l b u r g van het Makelaars- en Assurantiekantoor J. van der Meeren" van oktober 1934 biedt deze onder de kop "Nieuwbouw" nog te koop aan: "Prachtige landhuizen op korten afstand van Bredascheweg.

Schitterende ligging, het mooiste plekje van het vil- lapark t.o. groot plantsoen. Voorzien van centrale

(7)

De door architect W.

Dudoli in 1936 gebouwde lüoningen aan de Burgemeester van Meursstraat. Foto 1954 (Coll. RHC Tilburg).

verwarming en badkamer met sanitair, met en zon- der garage, vanaf f12.000." En: "Prachtige kleine- re landhuizen aan mooie brede asphaltwegen met voor- en gr. Achtertuin, van alle gemakken voor- zien en tot in de puntjes verzorgd, vanaf f7500.

Aan het plein op korten afstand van Bredascheweg, schitterende ligging tegenover plantsoen, suite met groote ronde erker langs de straat, kamers van vijf bij zes mr., centrale verwarming etc. Alles eerste klas afwerking van fl6 tot f18.000. Compleet ver- kavelingsplan met bestek, teekeningen, omschrij- ving enz. gratis ter inzage."

Maar i n dezelfde gids staat enige bladzijden eerder in een kader: "Zorgvlied. De trottoirs lig- gen er, de straatverlichting is gereed, over enkele weken kunt U wandelen over de fraaie asphaltwe- gen en U verlustigen in het aanschouwen van deze alleraardigste woonwijk, die haar weerga in Tilburg niet vindt. Immers Tilburg was nog geen villapark rijk, had nog geen woonwijk, die slechts bebouwd mag worden met villa's, hcerenhuizen, kleinere en grootere landhuizen, een looonwijk, waarin geen zaak, geen winkel, geen café mag wor- den gebomod, doch die slechts dient om in een aan- gename omgeving ruim enfrisch, gezond en rustig

te wonen. Diverse panden zijn reeds voor geldbe- legging verkocht en zijn wij nu in de gelegenheid deze te huur aan te bieden. Dc panden zijn gelegen aan de Burgemeester Buysstraat (sic!) (het plant- soen met uitzicht op den Bredascheweg) en aan de Schout de Roystraat (parallel loopend met de spoor- lijn en waarvoor een breed gazon wordt aangelegd).

De huurprijzen varieeren van f45 tot f60 per maand. Deze panden worden behangen opgeleverd en zijn thans onmiddellijk te aanvaarden." Deze aanbieding in het kader slaat dus op de reeds gerealiseerde plannen, die men kennelijk niet v e r k o c h t kreeg, de eerste o n d e r de k o p

" n i e u w b o u w " op dat wat nog in de steigers stond of zelfs op de plannen waaraan men nog moest beginnen.

Bredero had op 12 april 1934 nog een vergunning gekregen voor de b o u w van twee blokken van samen tien woningen aan de noordzijde van de Burgemeester Suijsstraat (de nrs. 51- 69). Een beter type rijtjeshuizen dus en allerminst landhuizen, zoals Van der Meeren ze betitelde. Ten slotte volgden op 13 augustus 1934 de vergunning voor de b o u w van de nrs.

45-49 aan de noordwestzijde van het pleintje van de Burgemeester Suijsstraat en op 15 november die voor de daarmee corresponderen- de nrs. 41 en 43 aan de noordoostzijde. Dat werden de meest riante panden van de straat, echter ook weer niet geheel vrijstaand, maar een paar wél met de aangekondigde "groote ronde erker". A l deze b o u w w e r k e n kwamen weer onder eigen architectuur tot stand.

Hier is het wat betreft Bredero's Bouwbedrijf bij gebleven. Hebben ze de moed verloren? Op de achterzijde van de 'woninggids' van Van der Meeren adverteren ze nog met "wonen in Tilburg én in een B.B.B. huis" te weten "onzen bouw in het Park 'Zorgvlied'- koopprijs billijk".

Maar verdere plannen hebben zij niet meer gerealiseerd.

D e activiteiten van V a n Grootel Er gebeurt dan aan deze zijde van 'Zorgvlied' anderhalfjaar niets. De verdere door makelaar Van der Meeren aangekondigde plannen gaan even niet door. In de eerder al aangehaalde prospectus stelde hij nog wel: "De percelen die reeds zoo goed als gereed zijn, zijn gebomod door Bredero's Bouwbedrijf en Gebr. Segers, terwijl nog in voorbereiding is de bouw van een aantal door de N.V. "Atijs". Meerdere bouwers volgen nog." De N.V.'Atijs' hebben we echter niet teruggevon- d e n bij de v e r g u n n i n g a a n v r a g e r s . En de

"meerdere bouwers" werden er één: Van Groo- tels Bouw- Exploitatie- en Handelsmaatschap- pij.

Op 20 februari en 5 juni 1936 vraagt Van Grootel (kennelijk tijdelijk geveshgd in het woonhuis Burgemeester Suijsstraat 61 !) ver- gunningen aan voor de b o u w van een blok van drie woningen aan de Burgemeester Van Meursstraat (nu de nrs. 39-41) en 4 blokken van totaal 10 woningen op de hoeken van het kruispunt Burgemeester Van Meursstraat / Burgemeester Jansenstraat. Architect is Jos.

Donders uit T i l b u r g . H e t zijn enigszins rus- tiek uitziende b o u w w e r k e n in een expressieve stijl, uitgevoerd i n roodbruine baksteen met veel houten details en hoge rode pannendaken met dakkapellen. Zij gaan een tamelijk con- trasterend 'Donders-eiland' vormen in een deel van de wijk dat verder door Van Grootel bebouwd zal worden met een zestal deelplan- nen, ontworpen door de Hilversumse archi-

(8)

Pension Mariëngaarde aan de Burgemeester Damsstrant van arclüicct A.j. Kroptwller uit 1934.

Fotot936 (Coll. RHC Tilburg).

52

tect W . M . Dudok, waarvoor de eerste vergun- ningaanvraag binnenkomt op 24 juli 1936 en de laatste op 2 juli 1937. Iedereen die de w i j k kent, weet meteen over welke markante h u i - zen het hier gaat. Zij komen aan de Burge- meester Van Meursstraat en de Drossaard Bernagiestraat, de nog niet bebouwde oostzijde van de Schout Backstraat, een paar overge- schoten percelen aan de noordwestkant van de Burgemeester Suijsstraat (een deel van die straat dat toen overigens ook Schout Back- straat heette) en ten slotte aan de zuidkant van het pleintje in diezelfde straat op de hoeken van de Burgemeester Jansenstraat, daar waar de plannen van Bredero ten dele niet waren gerealiseerd. Met name de hoge hoekpanden daar (Burgemeester Jansenstraat 5 en 6) vormen een opvallend stedenbouwkundig accent.

Dat is niet toevallig. Met D u d o k was een architect gevonden, die een duidelijke opvatting had over de v o r m g e v i n g van een w o o n w i j k en die daaraan de architectuur en situering van de individuele panden enigermate dienstbaar maakte.

Ongeveer tegelijkertijd b o u w d e D u d o k voor Van Grootel i n dezelfde stijl twee tegenover el- kaar liggende rijen woningen aan de Philips Vingboonsstraat in Tilburg.^" Een jaar later w e r d door dezelfde bouwer zijn bekende 'Witte Dorp', eigenlijk 'tuindorp De Burgh' in Eindhoven gerealiseerd. Het is niet ondenk- baar dat de Tilburgse opdrachten een soort voorstudie voor de sinds enige jaren tot de monumentenstatus verheven Eindhovense w i j k is geweest, althans qua v o r m g e v i n g en opvatting over stedenbouwkundige principes zijn de resultaten vrijwel identiek.-' De tragiek heeft gewild, dat juist deze architectonisch zo interessante huizen, die ook wat luxer werden uitgevoerd (centrale v e r w a r m i n g o.a.) en dus meer moesten opbrengen i n de markt, aanvankelijk geen succes werden; nog minder dan de huizen van Segers en Bredero.

V i l l a ' s en een pension op stand Het w o r d t tijd o m eens naar de andere kant van de w i j k te gaan.--

Het allereerste b o u w w e r k dat daar werd neer- gezet was een villa op de hoek van de Ring- baan-West en de geprojecteerde Burgemeester Rauppstraat. Dat was recht tegenover de i n 1922 gebouwde kerk van de H . Margarita, en de man die i n augustus 1923 de vergunning aanvroeg en ook een maand later kreeg, was n a u w met die kerk verbonden. Het was de architect ervan, H.G. Bonsel. H i j k w a m zijn prin- cipaal pastoor De Klijn als overbuurman ge- zelschap houden i n de woestijn, althans i n dat deel van de parochie die deze zielenherder toen nog als ontwikkelingsgebied zag.--^ Het fraaie huis dat de architect zichzelf aanmat, zou nog tien jaar i n eenzaamheid aan die kant van de op dat moment nog aan te leggen Ringbaan staan.

De pastoor zat zo met een probleem. Niet alleen was zijn uitzicht wat kaal - akkers en wei- landen die nooit waren onteigend, omdat de rechtsgrond daarvoor na het mislukken van de plannen voor een universiteitswijk niet meer bestond, maar die wel soms overgegaan waren in handen van speculanten in onroe- rend goed - maar ook de financiële positie van zijn parochie w e r d er niet beter op n u daar aan de overkant alleen maar koeien graasden bij wie je geen collecte kon houden of misinten- ties kon lospeuteren. H i j verzon een list. O p 14 november 1933 w e r d koninklijke goedkeuring gehecht aan de statuten van de 'Sint Ritaver- eniging' opgericht tot steun van de parochie H . Margarita-Maria 'Bredaseweg' te Tilburg door exploitatie van het Pension 'Huize M a - r i ë n g a a r d e ' . H e t gehele k e r k b e s t u u r , met daarin burgemeester F. V o n k de Both, het ka- merlid en oud-directeur van de Leergangen dr. H . Moller, notaris L.Goijaerts en de directeur van textielververij 'De Regenboog' J. Jan- sen, was ook bestuur van de vereniging.^'' De pastoor verklaart zelf in zijn aantekeningen het doel wat nader: "de vereniging heeft een taak op zich genomen, welke voor het jaar 1934 in onze stad nog niet was geëntanieerd nml. Aan Dames en Heeren van den meer gegoeden stand een onderdak te verschaffen op een wijze, die geheel is aangepast aan het moderne leven in de goede betekenis van het woord. Er zijn nu eenmaal mensen die, om welke reden dan ook, niet de lasten van een volmaakt ge- zin op zich kunnen en willen nemen, en toch ver- langen dat de huiselijke sfeer of intieme band niet verloren gaat." Een gat in de markt dus, want zo idealistisch was het streven van de pastoor niet. De latere kroniekschrijfster van 'Mariën- gaarde' heeft het goed verwoord: "Pastoor De Klijn en zijn kerkbestuur traden niet op als maat- schappijhervormers. Zij traden zakelijk op. Zoals

(9)

een zakenman zijn afzetgebied moet polsen en ken- nen om er voordeel uit te halen, zo zagen zij in de gevolgen van de bestaande toestanden een mogelijk uit het te bouwen tehuis winst te halen en met deze winst de parochie financieel te steunen". De pas- toor als projectontwikkelaar dus, en hij had succes, zelfs nog vóór dat andere professionele firma's i n het 'Villapark' h u n winst konden gaan tellen. Er w e r d grond aangekocht van de boeren Verhoeven, Mutsaers en Zoontjes en zo verwierf de vereniging een grote lap grond (te groot, w a n t een deel w e r d later doorverkocht aan de o p v o l g e r s v a n ' Z o r g v l i e d ' v o o r de D u d o k - w o n i n g e n aan het oostelijk deel van de Burgemeester Van Meursstraat) op enig afstand van de Ringbaan. Aanvankelijk had men een stuk grond van boer Pulskens op het oog, vlak langs de Ringbaan, maar die vroeg te veel en bovendien was op dat moment nog niet duidelijk hoe het stratenplan er precies zou gaan uitzien. Enige afstand tot het drukke verkeer was bovendien bij nader inzien ook niet onprettig voor de pensiongasten: "Bij de keuze van het terrein is wel overwogen, dat het niet mocht liggen aan de grootste verkeerswegen, omdat de weldoende rust niet mocht worden verstoord, doch van de andere kant mocht het niet ver verwijderd zijn, om het verkeer met de stad te vergemakkelij- ken. Bij de keuze moest als derde eis worden gesteld, dat het moest liggen in de onmiddellijke nabijheid van Tilburg's voornaamste wandel-wegen en wan- del-plaatsen en de pensiongast moet kunnen genie- ten van Tilburg's ongerepte natuur, van de nooit volprezen Brabantse hei."^^ Over een aan te trek- ken architect is er i n het bestuur nogal gevoch- ten. De eerste keuze van de pastoor, de toen al gerenommeerde A.J. Kropholler u i t Wasse- naar, o n d e r v o n d a a n v a n k e l i j k grote tegen- stand. Nadat opdrachten aan vijf andere natio- naal opererende bureaus tot niets hadden ge- leid (drie w i l d e n niet met collega Kropholler concurreren en de twee anderen stuurden on-

Interieur van pension Mariëngaarde in de jaren

vijftig. De Dochters van O.L. Vrouw van het H.

Hart van de Bredaseweg, ook wel 'gutjesnonne' genoemd, verzorgden de maaltijden in het pension.

In de gangen hingen kunstwerken van de bewoners. Links een schilderij van Don Quichotte van de Bossche kunstenaar Herman Moerkerk, dat eigendom was van fabrikant ƒ. van Vollenhoven (Coll. RHC

Tilburg).

deugdelijke plannen in) w e r d uiteindelijk toch na overleg het plan Kropholler aanvaard. Dr.

Moller schijnt o m wat voor reden dan ook tegen te zijn gebleven. A l i n het najaar van 1933 w e r d de grond b o u w r i j p gemaakt en op 24 mei 1934 volgde de aanbesteding. Het werk w e r d v o o r ƒ 158.000 g e g u n d aan de f i r m a Wortel en Buising aan de Hesperenstraat i n Tilburg. De b o u w v e r g u n n i n g w e r d op 14 juni door B en W verleend. O p 1 februari 1935 konden de bedienende zusters, Dochters van Onze Lieve V r o u w van het H.Hart, ofwel in goed Tilburgs 'gutjesnonne', u i t het klooster aan de Bredaseweg, h u n ' s l o t ' b e t r e k k e n .

Precies een maand later k w a m e n de twee eerste pensiongasten: mej. Henriette van de Pas en de emeritus-deken van Waalwijk Van Riel.

En toen hield het op. De pastoor leek zich toch op de markt te hebben verkeken. Maar daar weten gelovige geestelijken iets op. Samen met de zusters begon pastoor De Klijn een novene, een negendaagse bidstonde. En dat hielp. Op de laatste dag klopten, zo luidt het verhaal, de eerste gegadigden aan en vroegen o m opna- me. Als men het lijstje namen ziet van de door O.L. Heer gezondenen, lijkt het erop of de pastoor toch door effectief netwerken de voorzie- nigheid wat geholpen heeft. En bovendien had hij het tij mee. Want juist in deze tijd begon het aan de andere kant van de akkers wat te worden met de projecten van Bredero en Segers en vlakbij r o n d o m het pleintje van de Burge- meester Damsstraat waren n u ook de eerste villa's verrezen. Het w e r d er voor lieden van stand dus wel aantrekkelijker op om zich daar in een deftig pension i n te kopen. Het mag ook niet toevallig genoemd worden, dat boven aan het lijstje de namen v a n mevr. De Quay en haar ongehuwde dochter staan. Immers haar zoon de hoogleraar psychologie aan de R.K.

Handelshogeschool prof. dr. J.E. de Quay had i n september 1933 v e r g u n n i n g o n t v a n g e n v o o r de b o u w v a n een riante w o n i n g met praktijkruimte aan het pleintje (Burgemeester Damsstraat 50), recht tegenover de hoofdin- gang van het pension. De prominente nieuwe parochiaan had dus een goed voorbeeld gegeven door moeder en zus aan de stichting van de pastoor toe te vertrouwen.^* U i t het lijstje blijkt ook dat het beleid in zoverre was veran- derd, dat niet slechts alleenstaanden, maar ook bejaarden i n het algemeen en zelfs echtpa- ren konden w o r d e n opgenomen. Zij troffen een pension aan dat "geheel in moderne geest is opgevat; het biedt alle comfort, welke onze tijd rede- lijker-wijze mag vragen, doch zo, dat de weldoende Katholieke sfeer daarin niet mag ontbreken." Bij die sfeer paste het dat de pensiongast desge- wenst kon beschikken over een eigen plekje i n de kelder: "Hier kan de pension-gast een bak hu-

(10)

Jos. J. Donders

De architect Josephus Jacobus Donders (Til- burg, 7 april 1867-Tilburg, 19 december 1960) stamde van vaderszijde u i t een oer-Tilburgse familie van timmerlieden, terwijl zijn directe voorouders van moederszijde (Van Rijen) houtzagers waren. Twee beroepen, die met bouwen te maken hadden. Hijzelf w e r d aannemer/ tekenaar, maar kreeg de kans een op- leiding aan de academie te Brussel te volgen, waardoor hij zich v o l w a a r d i g architect kon noemen. H i j geeft ook nog even tekenles aan de Burgeravondschool in zijn geboortestad en verwerft in 1891 een medaille voor b o u w - k u n d i g tekenen. Aanvankelijk werkt hij in traditionele eclectische trant en ontwerpt meest woonhuizen. Zijn oudst bekende ont- werp is een winkel / woonhuis i n de Stations- straat u i t 1899. Bij een woonhuis u i t 1907 in de Nieuwlandstraat op de hoek van de V i n - centiusstraat d u i k e n voor het eerst i n zijn werk Jugendstil-elementen op. Een jaar later ontwerpt hij in dezelfde trant twee naast el- kaar gelegen maar toch heel verschillende panden aan de Heuvel (102 en 104) en i n 1909 een van de opvallende hoge panden aan de noordzijde van de huidige Oude M a r k t (Heuvelstraat 113) en in 1910 de vroegere boekhandel van Bergmans op de hoek van de Langestraat (Heuvelstraat 109). Ook aan het Wilhelminapark is hij in deze stijl actief: in 1911 het woonhuis van de familie Pessers- Daniels (13-13a) en in 1912 café 'De Rode Haan'(42-42a). Daar b o u w t hij in 1913 ook zijn bekendste Jugendstilwerk: het m o n u - mentale complex van de melkinrichting C.T.M. Vanaf nu duiken ook art-decovormen in zijn bouwstijl op. We zien dat al enigszins bij de twee markante panden met ronde ge- veltoppen aan de Piusstraat 26 (1915) en zeker bij het voogdijgesticht 'Huize Nazareth' (1916). H i j laat zich in de jaren daarna vooral

jos Donders (1867-1960) (Coll. Wout van Bommel

Nucnen).

inspireren door de op dat moment meest vooraanstaande architecten van de Amster- damse en Delftse School. Zo bijvoorbeeld bij de villa's Goirkestraat 85 (1922) en Tivoli- straat 4 (1925) en zijn o n t w e r p in 1924 van de kerk van de H . Familie (Broekhoven ü, afge- broken in 1974). Zijn meest expressionisti- sche b o u w w e r k is het Sint Theresialyceum (thans Jozef-Mavo) met zijn opvallende bijna sculpturale voorgevel aan de Oude Dijk u i t 1931. Zijn vele woonhuizen in 'Zorgvlied' (1933-1937) vertonen vervolgens enigszins rustieke en robuuste vormen. Deze trant van b o u w e n vindt zijn hoogtepunt i n twee i n 1937 door Donders ontworpen w i n k e l p a n - den op markante punten in de stad: de w i n - kel van Hamers-van H o o f (nu snackbar Febo) op de hoek van de Heuvelstraat en het Stadhuisplein en die van Bogaers op de hoek van de Noordstraat en de Fabriekstraat. Het laatst bekende werk is de b o u w van de w i n - kel van zijn dochter en schoonzoon i n Hilvarenbeek uit 1939. In de veertig jaar van activiteit als architect heeft Jos. Donders een zeer groot en gevarieerd oeuvre nagelaten en dan met name in zijn geboortestad Tilburg.

Voornaamste bronnen:

O p de w e b s i t e v a n W o u t v a n B o m m e l : h t t p : / / w o u t l l . t r i p o d . c o m is een uitgebreid genealogisch en biografisch hoofdstuk ge- w i j d aan zijn grootvader Jos. Donders. Daar is ook een oeuvrecatalogus in verre staat van opbouw.

J.P.W.A. van Dijk m.m.v. H.A.C.J. van Alphen, Tilburg, architectuur en stedenbouw in dc ge- meente Tilburg 1850-1940 (Zwolle, 2001)

W . M . Dudok

W i l l e m Marinus D u d o k (Amsterdam, 6 juli 1884 - Hilversum, 6 april 1974) w e r d opgeleid aan de Koninklijke Militaire Academie i n Breda en begon zijn carrière als genieoffi- cier. In 1913 stapte hij over naar het burgerle- ven en w e r d gemeentearchitect i n Leiden. I n 1915 volgde zijn aanstelling tot directeur p u - blieke werken en gemeentearchitect in H i l - versum. Dat zou hij tot 1954 blijven en daar heeft hij zijn visie en stijl o n t w i k k e l d en in talloze ontwerpen van w o o n w i j k e n en i n d i - viduele gebouwen vormgegeven. Het be- kendst, ja wereldberoemd, is daar natuurlijk zijn stadhuis geworden. Maar ook buiten H i l v e r s u m heeft hij met zijn eigen relatief kleine kantoor internationaal bewonderd w e r k geleverd, zoals de in de oorlog ver-

(11)

Willciii Dudok omstreeks 1954 (Uit: Herman van Bcrgcijk, 'Willem Marinus

Dudok. Architect- stedcbouwkundigc 1884-1974', Naarden

1995).

wDcstc 'Bijenkorf' in Rotterdam en het Ne- derlands studentenhuis in de Cité Univer- sitaire van Parijs.

Aanvankelijk stond D u d o k onder invloed van Berlage en de Amsterdamse School, maar vanaf ca. 1920 ontwikkelde hij hieruit een eigen vormentaal: een meer kubistisch expressionisme, waarin invloed van 'De Stijl' te herkennen is. H i j rangschikte volumes en vlakken tot een plastisch ensemble waar, volgens critici, op onderdelen de functionaliteit wel eens onder leed. Toch had D u d o k wel degelijk zeer uitgesproken ideeën over het doel en de essentie van de architectuur, die hij beeldend onder woorden kon brengen.

Tijdens een lezing i n de Verenigde Staten i n 1953 citeerde hij de Chinese filosoof Lao-Tse:

"Een pot dankt zijn bestaan aan de lege r u i m - te. Dankzij de lege ruimte kunnen w i j er gebruik van maken. W i j bestaan bij de gratie van het niet-bestaan." En op een ander moment stelt hij: " M e n schept eerst dan architectuur, wanneer men de geest van een ge- b o u w karakteristiek tot u i t d r u k k i n g brengt:

een kerk, die werkelijk een godshuis is, een school die de kinderen als met open armen ontvangt..." Toegepast op de w o n i n g b o u w betekent d i t dat hij het huis ziet als "een doel- matige, hygiënische, blijstemmende omra- m i n g ... van het familieleven." Een w o o n - huis moest daarom ook een dak hebben, dat bescherming en veiligheid kon suggereren.

De w i j k had voor D u d o k , die immers door zijn baan i n H i l v e r s u m vooral stedenbouwer was, ook een essentiële functie als ware het een aangenaam geordende en doelmatig ge- meubileerde w o o n r u i m t e . H i j zegt daarover:

"Stedenbouw is de kunst die orde schept door redelijke concentratie overeenstem- m i n g en contrast zijn de elementen van de

compositie i n de stedenbouw, die allereerst ruimtekunst is." In H i l v e r s u m heeft D u d o k vele w o o n w i j k e n o n t w o r p e n . Het waren volkswoningbouwcomplexen, die soms als het ware gecomponeerd werden rondom een m o n u m e n t a a l centraal g e b o u w als een school of een badhuis. Door verspringende rooilijnen en verschillen i n hoogte en oriënta- tie van de afzonderlijke huizen weet hij een harmonisch samenstel van volumes te schep- pen. Als hij i n 1936-'38 eerst i n Tilburg en meteen daarna i n Eindhoven in opdracht van Van Grootels bouwbedrijf de kans krijgt ook complexen van woningen voor beter gesitu- eerden te ontwerpen, past hij die principes ook weer toe. Met name het Eindhovense t u i n d o r p ' D e B u r g h ' ook w e l het ' W i t t e D o r p ' genoemd, heeft de laatste tijd na de re- novatie en aanwijzing tot beschermd monu- ment veel aandacht gekregen. In feite kan echter ' Z o r g v l i e d ' in Tilburg (en i n mindere mate ook de eveneens in opdracht van Van G r o o t e l g e b o u w d e w o o n h u i z e n aan de Philips Vingboonsstraat aldaar) beschouwd w o r d e n als een volwaardige voorstudie voor dat tuindorp. Gele baksteen (de witte schil- dering is niet oorspronkelijk door de architect gewild), overstekende zadeldaken, rit- mische rangschikking van muuropeningen en erkers, verspringende gevellijnen, markante straathoeken als entree van de wijk en in het algemeen een spel met vlakken en volumes, dat alles is ook in Tilburg terug te vinden. Men kan zich bijna niet meer voorstel- len, dat in de gemeenteraad van Eindhoven naar aanleiding van de b o u w van 'De Burgh' het volgende te berde w e r d gebracht: "Door deze uitbreiding krijgt men een treurig beeld te zien, dat den geest weergeeft, waardoor deze woningen geschapen zijn. Deze woningen zijn winstobject. Als men door de nieuwe straten gaat, d a n ziet m e n een ziellooze steenen klomp, waaruit de materialistische geest spreekt." Deze spreker had kennelijk geen affiniteit tot de heldere vormentaal van de ontwerper en de functionele schoonheid van zijn schepping. Dergelijke geluiden zijn uit Tilburg niet bekend.

Voornaamste bronnen:

Herman van Bergeijk, Willem Marinus Dudok, arcliitect-stedebouwkundige 1884-1974 (Naar- den,1995).

Giovanni Fanelli, Moderne architectuur in Ne- derland 1900-1940 (Cahiers van het Neder- lands Documentatiecentrum voor de Bouw- kunst, deel 2, uitgegeven door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg o.r.v. F. Assel- bergs; 's-Gravenhage 1978).

(12)

Kadasterkaart sectie P4 uit 1942 waarop dc bebouwing

van de wijk Zorgvlied temidden van de akkers van

De Schijf, goed te zien is (Coll. RHC Tilburg).

ren a fl per jaar, voor opberging van wijn. Zo'n bak kan ongeveer 70 flessen bevatten." En als na een comfortabele oude dag het einde daar was: "Bij overlijden kan de uitvaartmis in de Kapel geschieden, volgens eigen gekozen tarief, dat in 't contract kan worden vastgelegd."

Rondom deze notabele rust- en lusthof begon- nen n u eindelijk de villa's te verrijzen. En ook hier blijkt in enkele gevallen sprake te zijn van projectontwikkeling, maar dan w e l op andere schaal dan aan de andere kant van de wijk.

Het meest valt dat i n het oog bij de timmer- man/aannemer Jos. Th.J. Jongen, die geves- tigd was aan de Korvelseweg. H i j zet i n de loop van de jaren 1934 tot '37 i n de Burge- meester Rauppstraat (nrs. 3 en 6) en de Burge- meester Damsstraat (nrs. 23 en 48) op versprei- de percelen vier vrijstaande villa's, nadat hij in 1933 al op de hoek van de Ringbaan-West, tegenover Bonsel, twee grote huizen onder een kap had gebouwd. Een van de villa's w o r d t doorverkocht aan zijn dochter en schoonzoon de andere huizen aan diverse particulieren.

Alle panden werden getekend door zijn zoon Frans C.P. Jongen (1909-1974) i n een stijl die

afgeleid is van de Amsterdamse school. We hebben hier te maken met een i n Tilburg meer voorkomende tweeledig verschijnsel. Aanne- mers b o u w e n voor eigen rekening kleinere projecten, die of i n delen worden verkocht of, wanneer het o m rijtjes arbeiders- en midden- standswoningen gaat zelf w o r d e n geëxploi- teerd door ze te verhuren. Daarnaast k o m t het bij diezelfde aannemers vaak voor dat er binnen het familiebedrijf zonen zich verder gaan bekwamen en specialiseren als architect. A a n - nemer Jongen was g e t r o u w d met een meisje Heerkens. Ook i n de aanverwante firma Heer- kens-van Bavel heeft zich d i t laatste verschijnsel voorgedaan. Hier i n het Villapark zien we het ook bij aannemer Joh. Waijers, die voor eigen rekening de twee huizen onder een kap Burgemeester Rauppstraat 10/Drossaard van Wesepstraat 1 b o u w t . Z o o n Pierre M.J. Waijers (geb. 1902) is daarvan de architect evenals van de voor andere opdrachtgevers gebouwde panden Burgemeester Rauppstraat 8/Dros- saard van Wesepstraat 2 en Burgemeester Damsstraat 21 en 29. Burgemeester Raupp- straat 12-14 w e r d in opdracht van aannemer J.

van der Meijs u i t de Piusstraat getekend door

(13)

De Burgemeester Suijsstraat in 1941 (Coll.

RHC Tilburg).

zijn zoon Pierre J.M. van der Meijs (1897-1954).

Ook Jos. Donders, die we hierboven al gezien hebben, was zoon van een aannemer en aanvankelijk als zodanig werkzaam (zie de kader- tekst). H i j is aan deze kant van het villapark de architect van Burgemeester Damsstraat 26 en Burgemeester Rauppstraat 16. De architect van Burgemeester Damsstraat 52 en Dros- saard Van Wesepstraat 9 (dat tot na de oorlog tamelijk geïsoleerd aan de rand van de akkers heeft gestaan) was de eerst i n Tilburg geves- tigde en i n 1937 vanuit Goirle opererende H . Frankefort. Dr. F. Vercammen liet zijn huis op nr. 46 van de Burgemeester Rauppstraat door F. Brekelmans u i t zijn geboorteplaats Uden- hout tekenen en bouwen, terwijl de architect van nr. 27 i n die straat M.R. van den Biggelaar uit Berkel-Enschot was. En ten slotte, de Til- burger C. Jochems u i t de Noord-Besterdstraat tekende letterlijk voor Burgemeester Raupp- straat 4, een relatief eenvoudig huis van een kleine bouwer i n de achtertuin van zijn grote b u u r m a n Bonsel. A l met al is het pleintje voor Mariëngaarde en zijn naaste o m g e v i n g een aardige staalkaart van w a t architecten van het huidige Tilburgs grondgebied i n de jaren '30 vermochten.

Naast deze Tilburgse, of althans Midden-Bra- bantse bouwmeesters treffen we twee opvallende vreemdelingen aan. De Quay liet zijn i n kubistische, zo op het oog op het w e r k van D u - dok geïnspireerde stijl geconcipieerde pand tekenen door W . A . Maas i n Utrecht.^' Het is i n zijn omgeving een opvallende uitzondering tussen de meer romantische stijlen van de b u - ren. Die sluiten veel meer aan bij het traditio- nalisme van de Delftse school, waarvan de architect van Mariëngaarde A.J. Kropholler (1881-1973) een exponent was. H i j en zijn collega, de Delftse H o o g l e r a a r M.J. G r a n p r é Molière (1883-1972), b o u w d e n vele kerken en raadhuizen i n een voor katholieken zeer aan-

sprekende door de Romaanse b o u w k u n s t beïnvloede vormentaal. Baksteen met hier en daar natuurstenen elementen was h u n materi- aal.^" Vooral Donders is in zijn latere jaren hoewel niet i n Delft opgeleid een navolger te noemen, w a t vooral i n zijn w e r k i n het 'Villapark' tot uiting komt.

D e bevolking van het ' V i l l a p a r k Zorgvlied'

Wie gingen er n u i n het 'Villapark' wonen?^*

U i t de sinds 1935 i n de gemeenteverslagen ge- publiceerde cijfers weten we dat er in de jaren vlak voor de o o r l o g i n T i l b u r g een net iets meer dan verzadigde w o n i n g m a r k t was. I n 1935 overtreft het aantal woningen het aantal gezinnen met 350, i n 1936 met 260, in 1937 met 196, i n 1938 met 225 en i n 1939 nog met 65. Pas in 1940 is er een tekort van 180 woningen en dat tekort loopt dan snel op tot 2439 in 1945 en bereikt vervolgens een naoorlogs hoogtepunt in 1948 met een tekort van 3706. Daarna zien we een geleidelijke verbetering komen i n de v e r h o u d i n g w o n i n g e n / g e z i n n e n onder i n - vloed van de politiek van versnelde w o n i n g - bouwprogramma's. Het was in Tilburg i n de jaren '30 voor iemand met een redelijk inkomen niet zo moeilijk o m aan een mooie w o - ning te komen. Maar de goed gevulde beurzen waren na de economische wereldcrisis van 1929 niet meer zo talrijk. Het gevolg was dat er juist in de categorie duurdere woningen het grootste overschot ontstond. Dat n u had, zoals we al hebben aangestip, gevolgen voor de verkoopbaarheid van de eerste w o n i n g b o u w p r o - jecten i n 'Zorgvlied'. Startende gezinnen gingen i n die onzekere tijd ook niet gemakkelijk over tot koop van een dure w o n i n g en zeker niet als daarvoor een hypotheek nodig was.

Alleen mensen met een (familie)kapitaal achter de hand of met een redelijk vast inkomen konden zich een huis i n eigendom permitte- ren, maar dan gingen ze toch meestal een sta- tion verder en b o u w d e n zich een rianter pand dan makelaar Van der Meeren te bieden had.

Daartoe vallen waarschijnlijk ook degenen te rekenen, die konden profiteren van het voordeel van een familiebedrijf i n de bouwsector.

Deze categorie k w a m aan de oostzijde van 'Zorgvlied' terecht.

Vóór 1940 zien we dus dat aan de westkant van de w i j k de woningen en met name die van D u d o k nauwelijks particulier verkocht en maar met moeite v e r h u u r d raken. Talloos zijn de verhalen, dat jonge gezinnen werden ge- lokt met volledig gestoffeerde woningen en dat er, zodra er na een paar jaren een en ander aan vervanging toe was, gewoon verhuisd w e r d soms binnen de straat. Dat zal in de praktijk w e l meegevallen zijn, maar i n het w o -

(14)

Het westelijt< deel van de Burgemeester Suijsstraat omstreeks 1941 (Coll. RHC

Tilburg).

ningenregister hebben we toch enkele ver- plaatsingen geconstateerd die te denken geven. Opvallend is het vrij grote aantal niet-au- tochtone Tilburgers, dat aan deze kant van de w i j k zijn loopbaan en gezinsleven begint. Dat is niet zo verwonderlijk. Tilburg kende in die tijd juist een vrij grote groei van de werkgele- genheid in de tertiaire sector: het onderwijs, de dienstverlenende instellingen zoals bijvoorbeeld de NCB en de ambtelijke wereld. Dat trekt veel mensen van buiten aan. N a 1940 ontstaat er wél w o n i n g n o o d en dan zien we behalve de al geconstateerde snelle wisseling van huurders ook het verschijnsel van meer- voudige b e w o n i n g optreden. Net als overal el- ders i n de stad blijven getrouwde kinderen nog even bij de ouders inwonen voordat ze vergunning krijgen voor het betrekken van een eigen w o n i n g . In een aantal gevallen was dat in dezelfde straat. Nogal w a t woningen waren i n de periode van de mobilisatie toege- wezen aan officieren van de Kromhoutkazer- ne en die met name w o r d e n dan ook na mei '40 gevorderd door de 'Duitse Weermacht' voor het onderbrengen van h u n officieren.

'Vrienden van de bezetter' maakten er ook goede kans op een huis. Inbeslagname had toen zeker plaats ingeval er sprake was van joodse bewoners of als represaille. Dat gebeur- de ook met de grotere villa's. Als De Quay in de zomer van 1942 na het verbod van zijn Nederlandse Unie eerst door de bezetter geïn- terneerd w o r d t i n het gijzelaarskamp in Haaren en daarna moet onderduiken en ook zijn gezin verhuist naar het familielandgoed in Beers aan de Maas, w o r d t zijn villa aan de Burgemeester Damsstraat eerst i n gebruik gegeven aan de Missionarissen van het H . Hart (een anti-kraaktruc van de eigenaar zelf?) en daarna gevorderd door de Duitsers.^^

De projecten van Segers, Bredero en vooral de 'Dudokhuizen' van Van Grootel kenden dus

in de eerste tien jaren over het algemeen een zeer vlottende bezetting. Maar er waren natuurlijk uitzonderingen. Een voorbeeld is de natuurkundeleraar van het Odulphuslyceum dr. W . Dekkers, die vanaf zijn huwelijk i n 1939 met zijn gezin altijd in zijn ' D u d o k h u i s ' aan de zuidkant van het Suijs-pleintje is blijven w o - nen. In het algemeen kan echter gezegd worden dat hoe luxer het huis was, des te stabieler ook de bewoning was, en dat had natuurlijk ook te maken met het gegeven van de eigen- d o m .

De oorspronkelijke bedoeling voor het karakter van de w i j k als 'Villapark' voor met name ook docenten aan de Leergangen en de daarmee gelieerde Hogeschool is overigens alleen in het geval van De Quay volledig werkelijk- heid geworden. Er w o o n d e n vanaf het begin wel meer hoogleraren en lectoren, maar toen zeker nog allerminst in villa's, maar in meer betaalbare huurhuizen. De meeste panden i n de buurt van Mariëngaarde werden gebouwd of gekocht door lieden u i t de gegoede m i d d e n - klasse, die met het onderwijs niets te maken hadden, maar w e l met de zakenwereld of de overheids- en dienstensector. Een uitzondering is naast de Quay nog het vermelden waard; op nr. 46 van de Burgemeester Dams- straat liet zoals we gezien hebben dr. Frans Vercammen een huis bouwen. Dat was een groot pand, dat langzaamaan v o l oude kunst k w a m te hangen. Vercammen was leraar Nederlands aan het Odulphuslyceum en bekend kunsthistoricus, die na de oorlog met de Kunstkring Tilburg, waarvan hij secretaris was, vele tentoonstellingen zou organiseren, en die zelf ook een mooie kunstverzameling had.^"* Na de oorlog heeft hij opdracht gegeven voor de b o u w van een opvallend nieuw huis in archaïsche vormen met pseudo-hollandse klokgevels op de hoek van de Drossaard Van Wesepstraat en de toen pas aangelegde Burge- meester Mutsaersstraat.

Een laatste curieuze afwijking op de regel aan deze kant van de w i j k is de gemeentebode H . Kooiman, die zijn mooie nieuwe huis tussen Bonsel en De Quay maar twee jaren bewoonde en het in 1936 al verruilde voor de dienstwo- n i n g van de conciërge i n het souterrain van het dan tot raadhuis verbouwde oude paleis van W i l l e m II. H i j w o o n d e daar weliswaar naar de letter vorstelijk, maar zijn optrekje in 'Zorg- vlied' zal toch rianter geweest zijn. Schrijver dezes kan het weten, w a n t hij heeft jarenlang als gemeentearchivaris zijn bureau gehad i n Kooiman's vroegere half-ondergrondse slaap- kamer, en die was toch w a t bekrompen.

(15)

Noten

Pastoor W.J.j. de Klijn zegent op 27 olitober 1935 tiet sportterrein van Sarto in. Linies erevoorzitter prof.

dr. ]. de Quay, bewoner van Zorgvlied (Coll. RHC

Tilburg).

Besluit

Tot besluit nog een waardeoordeel, hoewel dat eigenlijk i n een historische bijdrage niet zo op zijn plaats is. Hoewel het 'Villapark' niet geworden is w a t het i n de stedenbouwkundige visie van het gemeentebestuur en zijn advi- seur Jos. Cuijpers had moeten worden, mogen we toch blij zijn met vooral het vooroorlogse deel van deze wijk. M e t w i j bedoelen w e niet alleen de bewoners, waartoe u w auteur ook behoort, en die er een zeer aangenaam onder- komen hebben gevonden. De w i j k is niet alleen van erg groot belang voor onze kennis van de k u n d e van Tilburgse aannemers/architecten, maar door de aanwezigheid van de huizen van D u d o k ook voor ons begrip van het b o u w e n i n de jaren '30 i n Nederland i n het algemeen. En natuurlijk zal ze ons blijvend kunnen herinneren aan een merkwaardig stukje stedelijke geschiedenis. We moeten er dan ook zuinig op zijn, en dat w o r d t gelukkig ook begrepen door degenen die daar iets aan kunnen doen. Niet voor niets is 'Zorgvlied' i n een onlangs mede door de gemeente uitgegeven boek over architectuur en stedenbouw i n Tilburg opgenomen onder de "gebieden met bij- zondere waarden". Die waarden heeft het dus zeker.

1. Gerard Steijns, 'Zorgen om Zorgvlied. De verkeken kansen op een fraai 'universileitskwartier", in: Tilburg. Tijdschrift voor gesctiiedenis, monumenten en cultuur, 19, 2001, nr. 2, p.

35-46.

2. Onlangs nog is hieraan aandacht besteed in: Ad de Beer en Gerrit Kobes, Het leven gebroken, de geschiedenissen die als ge- volg van de strijd tegen Duitsland en de bezetting van Nederland om het leven kioamen (Tilburg, 2002) p. 20 en p. 44 vv. Een verslag van Pastoor De Klijn van de ramp met de V I op Mariëngaarde op 2 februari 1945 is opgenomen in het hier- na nog uitvoerig geciteerde gedenkboekje bij gelegenheid van het 50-jarig bestaan van het pension.

3. Het betreft de panden op de hoek van de Ringbaan-West (toen nog hoek Korenbloemstraat). Al in 1921 werd het rijtje panden nrs. 312-316 gebouwd. De winkel met bovenwo- ning op de hoek van de wed. Van Stiphout volgde in 1924.

In 1928 krijgen de gezusters Constance en Anna van Dijk vergunning voor de door het bekrompen perceel nauwe- lijks vrijstaande villa op nr. 320. De zussen gaan later in Mariëngaarde wonen en komen daar bij de val van de V I op 2 februari 1945 om het leven. Het rijtje arbeiderswonin- gen dat dan volgt, stond er net als dat om de hoek aan de Korenbloemstraat (nu Ringbaan-West) al veel langer nog voordat er sprake was van de rigoureuze bebouwingsvoor- schriften. In 1925 concludeert het college van BenW dat een aanvraag van H . G . Van Stokkum even verderop een rijtje van tien aaneengebouwde herenhuizen te mogen bouwen wegens strijdigheid met 'hel begrip villabouw' waartoe het bedoelde perceel krachtens het goedgekeurde partieel uit- breidingsplan bestemd is, niet kan worden gehonoreerd, maar; "ivel zou in gunstige overweging genomen kunnen -wor- den een bouwplan waarbij b.v. 3 looningen in een groep in villa- vorm te bouwen, vereenigd zouden worden". Hier wordt het water al aangedragen, dat straks ten aanzien van het hele plan bij de wijn zal gaan. (W132/18, 1925). Het dubbele pand 344-346 kon op basis van deze toegeeflijkheid in 1931 wel worden gebouwd; het werd overigens in de oorlog ver- woest en pas in 1952 herbouwd, in 1934 verrijst in opdracht van J. de Cock-Brocken en onder architectuur van Pierre M.J. Waijers het monumentale pand op de hoek van de Burgemeester Jansenstraat (nr. 368), dat tot voor enige jaren

"les Buissonnets" heette en dat beslist wel aan de definitie van het begrip 'villa' voldeed. En dan ten slotte vlak voor de overweg op nr. 384 bouwt architect H . Frankefort in 1938 in opdracht van leerhandelaar Vos (zie nog steeds de gevelsteen) ook nog een vrijstaande villa. Voor de rest zou het aan deze kant van de Bredaseweg tot aan de spoorlijn met Turnhout nog tot na de oorlog leeg blijven en liep hij zodoende net als het achterliggende 'Zorgvlied' door de te veeleisende bepalingen van het uitbreidingsplan een ach- terstand op.

4. Regionaal Historisch Centrum Tilburg, Dossier W1313/

5,1930.

5. Idem, W1313/5 brief dd. 27oktober 1930.

Henricus Godefridus van Stokkum woonde weliswaar op dat moment als handelaar (Henri van Stokkum & Co Garens en Wollen) in Nijmegen, maar hij was van Tilburgse familie (geb. 1882) en tevoren ook al in Tilburg werkzaam geweest als handelsreiziger. Hij stierf in 1968 in Nijmegen.