Mossen van het provinciaal domein Tillegembos
Wouter Van Landuyt1
Inleiding
Het provinciaal domein Tillegembos is gelegen in de groene rand van Brugge en is het oudste provinciale domein van de provincie West-Vlaanderen. Het omwalde kasteel van Tillegem dateert uit de Middeleeuwen en is omgeven door een bosgebied van 144 ha. Het grootste deel van de bossen bestaat uit beukenbos op een droge zure zandbodem en heeft een eerder ‘Kempisch’ aandoende flora zoals vele bosgebieden in het Houtland ten zuiden van Brugge (Van Landuyt et al. 2011). Hier en daar zijn ook wat nattere locaties met relatief voedselarm elzenbos met o.a. duizendknoopfonteinkruid, pluimzegge en zompzegge. Er zijn ook enkele kleine percelen met droge heidevegetatie en het kasteel van Tillegem zelf is omgeven door natte hooilanden.
Over de mossen van Tillegembos was tot voor kort weinig bekend, het was een zogenaamd zwart gat in onze kennis. In 2015 werd door de auteur al eens een eerste kort soortenlijstje opgemaakt in de marge van een planteninventarisatie, dit deed ons besluiten om een grondiger bezoek te plannen. Op 18 mei 2019 bezocht onze werkgroep voor de eerste keer het provinciaal domein Tillegembos.
Excursieverslag
Met vier deelnemers vertrokken we van de parking van Tillegembos in de Witte Molenstraat. Na wat ruderale mossen genoteerd te hebben trokken we langs de bospaden westwaarts door zuur beukenbos. Aanvankelijk leken de vondsten wat onder de verwachting van de deelnemers, terrestrisch vonden we alleen de zeer algemene bosbodemsoorten van dit milieu en wat epifyten betreft viel er weinig te beleven. Enkel tussen kasseien van de bosdreef werd een ‘staartjesachtig’ slaapmos gevonden dat door de deelnemers niet direct op naam kon gebracht worden. Na determinatie thuis bleek dit vossenstaartmos (Scleropodium cespitans) te zijn, de zeldzaamste soort van de dag en een soort die je normaal zou verwachten op sporadisch overstroomde substraten langs rivieren (in Vlaanderen vnl. in het getijdegebied van de Schelde en langs de Grensmaas). Tijdens het verdere verloop van de excursie in het domein bleek deze soort plaatselijk talrijk te groeien tussen de kasseien van de bosdreven.
Scleropodium cespitans leek verdwenen in België na 1900 (De Zuttere & Schumacker
1984), maar werd op het einde van de 20° eeuw teruggevonden, eerst in Wallonië (Sotiaux & Vanderpoorten 2015), later – in 1994 – ook in Vlaanderen (Andriessen et
al. 1997). Vermoedelijk werd ze over het hoofd gezien, in het natuurlijk milieu (als
1 Instituut voor Natuur en Bosonderzoek, Havenlaan 88 bus 73, B-1000 Brussel
epifyt in wilgenvloedbossen) is het een weinig opvallende soort tussen andere grote epifytische pleurocarpen.
Een greppeltje naast het perceel droge heide leverde nog wat levermosjes op zoals gaaf buidelmos (Calypogeia muelleriana), gewoon maanmos (Cephalozia
bicuspidata) en nerflevermos (Diplophyllum albicans).
Een jonge aanplant van zomereiken en meidoorn trok onze aandacht doordat, in tegenstelling met de oude volgroeide bomen in de rest van het bos, de boompjes vol stonden met epifyten. We vonden er 5 soorten haarmutsen (Orthotrichum spec.), dwergwratjesmos (Cololejeunea minutissima), broedkroesmos (Ulota phyllantha) en
U. crispula, vliermos (Cryphaea heteromalla), staafjesiepenmos (Zygodon conoideus)
naast uiteraard het standaard drietal: helmroestmos (Frullania dilatata), bleek boomvorkje (Metzgeria furcata) en schijfjesmos (Radula complanata). Op weg naar de wagens voor de picknick inspecteerden we ook nog een paar epifytenrijke essen in de buurt van de historische rosmolen van het domein.
Na de middag begaven we ons naar de onmiddelijke omgeving van het kasteel, waarbij we het gevaar voor vallende pijlen negeerden. De muren van het kasteel zelf waren deskundig ontdaan van alle mosbegroeiing maar de toegangspoort en een keermuurtje voor het kasteel leverden nog een aantal zeldzame tot zeer zeldzame soorten op zoals Bryum
radiculosum, Gyroweisia tenuis en Rhynchostegiella tenella.
Een aanpalend nat hooiland met poel achter het kasteel leverde niet de verhoopte extra soorten op maar dit werd goed gemaakt door een vrij recente steile greppel in de demonstratietuin naast het kasteel. Hier stonden op de steilwanden tal van pionierssoorten zoals klein landvorkje (Riccia
sorocarpa), knolletjesgreppelmos (Dicranella staphylina), klein smaltandmos (Ditrichum pusillum)
en vals kortsteeltje (Pseudephemerum nitidum).
Conclusies
West-Vlaanderen de moeite lonen, zeker in de regio met zure zandgronden in de rand van Brugge. Ze zijn ook een refugium voor (lever)mossen die weliswaar nog niet echt zeldzaam zijn in Vlaanderen maar toch aanzienlijk achteruitgaan, hoogstwaarschijnlijk onder invloed van de stikstofdepositie (Van Landuyt & De Beer 2017).
Deelnemers
Christine Van Lommel, Dirk De Beer, Leo Van Herbruggen, Wouter Van Landuyt
Referenties
Andriessen L., Sotiaux A., Nagels C. & Bollens B. (1997). Scleropodium cespitans
(C. Müll.) L. Koch (Brachytheciacerae, Musci) retrouvé en Belgique un siècle après sa dernière récolte. Dumortiera 67 : 24-28
De Zuttere P. & Schumacker R. (1984). Bryophytes nouvelles, méconnues, rares,
menacées ou disparues de Belgique. Minist. Rég. Wall. Ser. Cons. Nature. Travaux 13.
Sotiaux A. & Vanderpoorten A. (2015). Bryophytes de Wallonie (1980-2014).
Publication du Département de l’ Etude du Milieu Naturel et Agricole. Tome II: mousses
Van Landuyt W. & De Beer D. (2017). Een Rode Lijst van de hauwmossen
(Anthocerotophyta), levermossen (Marchantiophyta) en bladmossen (Bryophyta) van Vlaanderen. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, 28. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.
Van Landuyt W., Vanhecke L., Hoste I. & Bauwens D. (2011). Do the distribution
patterns of vascular plant species correspond to biogeographical classifications based on environmental data? A case study from northern Belgium. Landscape and Urban Planning 99(2): 93-103.
Locaties
1. C2.31.14: parking, NW deel domein
2. C2.31.32: ZW deel domein, nat deel bos, aanplant jonge eiken 3. C2.31.41: kasteel en omgeving
Soortenlijst
MARCHANTIOPHYTA (13) LEVERMOSSEN Locaties Zeldzaam -heid
Rode Lijst
Calypogeia muelleriana (Schiffn.)
Müll.Frib.
Gaaf buidelmos 2 (ddb) va LC
Cephalozia bicuspidata (L.) Dumort. Gewoon maanmos 2 a VU
Cololejeunea minutissima (Sm.) Schiffn. Dwergwratjesmos 2 vz LC
Diplophyllum albicans (L.) Dumort. Nerflevermos 2 vz VU
Frullania dilatata (L.) Dumort. Helmroestmos 1, 2, 4 a LC
Lophocolea heterophylla (Schrad.) Dumort. Gedrongen kantmos 1 (ddb), 2 aaa LC
Lunularia cruciata (L.) Lindb. Halvemaantjesmos 2, 3, 4 va LC
Marchantia polymorpha L. Parapluutjesmos 3 a LC
Metzgeria furcata (L.) Dumort. Bleek boomvorkje 1, 2, 3, 4 a LC
Pellia epiphylla (L.) Corda Gewoon
plakkaatmos 2 a VU
Radula complanata (L.) Dumort. Gewoon schijfjesmos 2, 4 a LC
Riccia fluitans L. Echt watervorkje 3 vz VU
Riccia sorocarpa Bisch. Klein landvorkje 3 va LC
BRYOPHYTA (75) BLADMOSSEN
Amblystegium serpens (Hedw.) Schimp. Gewoon
pluisdraadmos 1, 2 aaa LC
Atrichum undulatum (Hedw.) P.Beauv. Groot rimpelmos 1, 2, 4 aaa LC
Barbula convoluta Hedw. Gewoon
smaragdsteeltje
1, 3, 4 a LC
Barbula sardoa (Schimp.) J.-P. Frahm - 3 zz NE
Barbula unguiculata Hedw. Kleismaragdsteeltje 2, 4 a LC
Brachythecium rutabulum (Hedw.) Schimp. Gewoon dikkopmos 1, 2, 3, 4 aaa LC Bryoerythrophyllum recurvirostrum (Hedw.)
P.C.Chen
Oranjesteeltje 2 va LC
Bryum argenteum Hedw. Zilvermos 4 aa LC
Bryum barnesii Wood ex Schimp. Geelkorrelknikmos 1 ? NE
Bryum bornholmense Wink. & R.Ruthe Aardappelknikmos 3 (ddb) zz LC
Bryum capillare Hedw. Schroefknikmos 1, 3, 4 aaa LC
Bryum radiculosum Brid. Muurknikmos 3 z LC
Bryum rubens Mitt. type 1 - 3
Calliergonella cuspidata (Hedw.) Loeske Gewoon puntmos 2, 4 aa LC
Campylopus introflexus (Hedw.) Brid. Grijs kronkelsteeltje 1, 2 a NE
Campylopus pyriformis (Schultz) Brid. Breekblaadje 1 a LC
purpersteeltje
Cratoneuron filicinum (Hedw.) Spruce Gewoon diknerfmos 2 (ddb) va LC
Cryphaea heteromalla (Hedw.) D.Mohr Vliermos 2, 4 a LC
Dicranella heteromalla (Hedw.) Schimp. Gewoon pluisjesmos 1, 2 aa LC
Dicranella staphylina H.Whitehouse Knolletjesgreppelmo
s
3 a LC
Dicranoweisia cirrata (Hedw.) Lindb. Gewoon
sikkelsterretje 1 aaa LC
Dicranum scoparium Hedw. Gewoon
gaffeltandmos
1, 2 aa LC
Didymodon fallax (Hedw.) R.H.Zander Kleidubbeltandmos 3 (ddb) vz LC
Didymodon insulanus (De Not.) M.O.Hill ? 1 z LC
Didymodon luridus Hornsch. Breed
dubbeltandmos 3 vz LC
Didymodon rigidulus Hedw. Broeddubbeltandmos 1 (ddb), 2
(ddb), 3
vz LC
Didymodon sinuosus (Mitt.) Delogne Bros dubbeltandmos 2 (ddb) z LC
Didymodon vinealis (Brid.) R.H.Zander Muurdubbeltandmos 3 vz LC
Ditrichum pusillum (Hedw.) Hampe Klein smaltandmos 3 (DDB) zz VU
Drepanocladus kneiffii 3 (ddb) - -
Eurhynchium striatum (Hedw.) Schimp. Geplooid snavelmos 2 a LC
Funaria hygrometrica Hedw. Gewoon krulmos 2 aa LC
Grimmia pulvinata (Hedw.) Sm. Gewoon muisjesmos 1, 3, 4 aa LC
Gyroweisia tenuis (Hedw.) Schimp. Voegenmos 3 (ddb) z LC
Homalothecium sericeum (Hedw.) Schimp. Gewoon zijdemos 1, 3, 4 a LC
Hypnum cupressiforme Hedw. Echt klauwtjesmos 1, 2, 3 aaa LC
Hypnum jutlandicum Holmen & E.Warncke Heideklauwtjesmos 1, 2 a LC
Kindbergia praelonga (Hedw.) Ochyra Fijn snavelmos 1, 2, 3, 4 aaa LC
Leptodictyum riparium (Hedw.) Warnst. Beekmos 1, 3 a LC
Leucobryum glaucum (Hedw.) Ångstr. Kussentjesmos 2 va LC
Mnium hornum Hedw. Gewoon sterrenmos 1, 2, 3, 4 aa LC
Orthodontium lineare Schwägr. Geelsteeltje 1 a NE
Orthotrichum affine Schrad. ex Brid. Gewone haarmuts 1, 2, 3, 4 aaa LC
Orthotrichum anomalum Hedw. Gesteelde haarmuts 1, 3 a LC
Orthotrichum diaphanum Schrad. ex Brid. Grijze haarmuts 1, 2 aaa LC
Orthotrichum lyellii Hook. & Taylor Broedhaarmuts 1, 2, 3 a LC
Orthotrichum pulchellum Brunt. Gekroesde haarmuts 1, 2 va LC
Orthotrichum stramineum Hornsch. Ex
Brid.
Bonte haarmuts 4 va LC
Orthotrichum tenellum Bruch ex Brid. Slanke haarmuts 2 va LC
Oxyrrhynchium hians (Hedw.) Loeske Kleisnavelmos 2, 3 a LC
Physcomitrium pyriforme (Hedw.) Bruch &
Schimp.
Gewoon knikkertjesmos
3 va VU
Plagiomnium undulatum (Hedw.) T.J.Kop. Gerimpeld
boogsterrenmos
1, 4 a LC
Plagiothecium denticulatum (Hedw.)
Schimp. Glanzend platmos 2 (ddb) a LC
Pleurozium schreberi (Willd. ex Brid.) Mitt. Bronsmos 1, 2 va LC
Pohlia nutans (Hedw.) Lindb. Gewoon peermos 2 a LC
Polytrichastrum formosum (Hedw.) G.L.Sm. Fraai haarmos 1, 2, 3, 4 a LC
Pseudephemerum nitidum (Hedw.) Loeske Vals kortsteeltje 3 vz EN
Pseudotaxiphyllum elegans (Brid.) Z.Iwats. Gewoon pronkmos 1 a LC
Pylaisia polyantha (Hedw.) Schimp. Boommos 1 va LC
Rhynchostegiella tenella (Dicks.) Limpr. Slank snavelmos 3 zz LC
Rhynchostegium confertum (Dicks.) Schimp. Boomsnavelmos 1, 2, 3 aa LC
Rhytidiadelphus squarrosus (Hedw.)
Warnst.
Gewoon haakmos 2, 4 aa LC
Schistidium crassipilum H.H.Blom Muurachterlichtmos 4 va NE
Scleropodium cespitans (Wilson ex
Müll.Hal.) L.F.Koch. Vossenstaartmos 1 (DDB), 2 (ddb) zzz VU
Syntrichia papillosa (Wilson) Jur. Knikkersterretje 1, 2 va LC
Syntrichia ruraliformis (Besch.) Cardot Groot duinsterretje 4 - -
Thuidium tamariscinum (Hedw.) Schimp. Gewoon thujamos 2, 4 va LC
Tortula muralis Hedw. Gewoon
muursterretje
1, 3, 4 aa LC
Trichodon cylindricus (Hedw.) Schimp. Hakig smaltandmos 3, 4 va VU
Ulota crispula Bruch 2
Ulota phyllantha Brid. Broedkroesmos 2 vz LC
Zygodon conoideus (Dicks.) Hook. & Taylor Staafjesiepenmos 2 (ddb), 3
(ddb)
z LC
