Lees verder

(1)

Sociale en economische potentie van het grensgebied tussen Nederland en Noord- Duitsland, met name in

combinatie met de Wunderline

Eindrapport maart 2017

CIMA Institut für Regionalwirtschaft GmbH Rijksuniversiteit Groningen (Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen, Basiseenheid Economische Geografie)

(2)

Stadt- und Regionalmarketing

Opdrachtgever:

Niedersächsisches Ministerium für Wirtschaft, Arbeit und Verkehr Freie Hansestadt Bremen Provincie Groningen

Behandelingsperiode:

oktober 2016 - maart 2017

Auteurs:

Dr. Arno Brandt (projectleider) Fabian Böttcher (projectleider) Esther-M. Nolte

Dr. Frans J. Sijtsma (RUG) Dr. Michiel N. Daams (RUG) Lianne Hans (RUG)

Impressum/colofon

CIMA Institut für Regionalwirtschaft GmbH Moocksgang 5 D-30159 Hannover Tel.: +49 511-220079-64

(3)

Stadt- und Regionalmarketing City-Management

Stadtentwicklung Einzelhandel

Wirtschaftsförderung Immobilienentwicklung Personalberatung Tourismus

1. Inleiding

2. Concept en methodiek

3. Sociaal-economische basis

4. Projecten en

samenwerkingsverbanden in het grensgebied

3

Inhoud

5. Toekomstige kansen en wisselwerking met de Wunderline

6. Aanbevelingen

(4)

De aanwezigheid van solide verkeersinfrastructuren en functionerende vervoersnetten is een doorslaggevende factor voor de ontwikkeling van regio's in een moderne industriële samenleving en dienstenmaatschappij. De bereikbaarheid voor het verkeer en de koppeling aan het openbaar vervoer zijn voor regio's en bedrijven belangrijke vestigingsfactoren om in de regio- overstijgende concurrentie bestaansrecht te hebben.

Uitgaande van deze veronderstelling overwegen de Duitse en Nederlandse politiek onder de noemer „Wunderline“

de kwaliteit van de bestaande grensoverschrijdende treinverbinding tussen Groningen (NL), Leer (Oost- Friesland, D), Oldenburg en Bremen (D) (vgl. p. 5) te verbeteren. Nadat de regionale trein tussen Groningen en Leer in de jaren negentig tijdelijk buiten bedrijf was gesteld, wordt dit spoorvak sinds 2006 weer regelmatig bediend. Sinds de exploitatie is hervat, zijn de reizingersaantallen voortdurend gestegen. Momenteel is de treinverbinding tussen Groningen en Leer echter onderbroken omdat de voor de lijn onontbeerlijke

Het project moet ertoe bijdragen de bestaande uitwisselingsrelaties tussen de twee regio's te consolideren en te intensiveren. De daardoor gemakkelijker wordende uitwisseling van kennis en goederen moet de sociaal-economische ontwikkeling bevorderen en de concurrentiepositie van de regio in Europa verbeteren. Het plan wordt bovendien in een nauwe samenhang gezien met de Europese TEN-T- vervoerscorridors, die als doel hebben de transnationale ontsluiting van Europa voor vervoer te verbeteren.

Het onderhavige onderzoek heeft als doel de aandacht te vestigen op het regionaal-economische en sociaal- economische potentieel van de grensregio Noordoost- Nederland en Westniedersachsen/Bremen. Dit potentieel kan met name voortvloeien uit de grensoverschrijdende samenwerking van verschillende actoren (marktpartijen) in beide landen. Daartoe wordt de rol van de Wunderline in de context van kansen en mogelijkheden voor de regio belicht en aangevuld met kwantitatieve ramingen van het aantal extra reizigers.

1. Inleiding

(5)

Inleiding

5

Het traject van de Wunderline

Bron: Eigen afbeelding, CIMA Institut für Regionalwirtschaft GmbH

(6)

Het onderzoek bestaat uit vier werkmodules (vgl p. 9).

Voor beantwoording van de onderzoeksvraag waren er maar in beperkte mate kwantitatieve gegevens aanwezig.

Daarom werd voor de studie een principiële kwalitatieve opzet gekozen. Waar dat nodig werd geacht, werd de kwalitatieve informatie echter met statistische gegevens aangevuld.

1. Sociaal-economische basis

De eerste module had als doel een overzicht tot stand te brengen van centrale thema's en fundamentele werkingsmechanismen van de grensoverschrijdende samenwerking. De analyse van de Duits-Nederlandse betrekkingen vond plaats aan de hand van de economische betrekkingen over en weer en het grensoverschrijdende woon-werkverkeer. Met name gegevens van officiële statistieken en resultaten van andere studies dienden als basis. Bovendien werd het fenomeen samenwerking langs de Duits-Nederlandse grens in het kader van INTERREG vergeleken met de bestaande samenwerking in andere Duitse grensregio's.

INTERREG-Secretariaat, z.j.). Tijdbasis van de analyse is de subsidieperiode IV (2007-2013).

2. Projecten/samenwerkingsverbanden in het grensgebied tussen Nederland en Noord-Duitsland Als basis voor de inschatting en beoordeling van de toekomstige kansen en mogelijkheden voor de regio zijn eerst de huidige projecten en samenwerkingsverbanden in het grensgebied bepaald. Als basis fungeerden internetonderzoek en de evaluatie van verschillende databases. De nadruk lag op lopende en afgesloten projecten met samenwerkingspartners in de Nederlandse provincies Groningen, Friesland en Drenthe en de Duitse deelstaten Niedersachsen en Bremen. Door de projecten op te nemen in een centrale database, konden zij elk worden toegewezen aan een van zes deelgebieden, de zogenaamde „Tickets to“:

1. Arbeidsmarkt en economie

2. Onderwijs, wetenschap en onderzoek 3. Energie

4. Politiek en governance

2. Concept en methodiek

(7)

7

De tickets waren voor het overgrote deel al vastgelegd door de opdrachtgever en zijn op basis van eigen onderzoek aangevuld.

Voor de kwalitatieve analyse moesten de projecten worden gecategoriseerd volgens hun actorniveau (het niveau waarop de marktpartijen zich bevinden) en volgens hun ruimtelijke situering. Dit actorniveau (lokaal, supralokaal, regionaal) heeft alleen betrekking op de situering van de actoren. Een bedrijf met een vaste vestigingsplaats wordt derhalve beschouwd als lokaal bedrijf, ook al is het over de hele wereld actief en heeft het ook nog andere vestigingen. Enkele projecten kunnen weliswaar eenduidig aan één actorniveau worden toegewezen, maar de meeste liggen op een snijpunt, omdat er actoren van verschillende schaalniveaus in samenwerken (vgl. de hiernaast weergegeven matrix).

De aldus gecategoriseerde projecten zijn in een volgende stap ruimtelijk gesitueerd. Hierdoor konden voor specifieke deelgebieden geografische zwaartepunten van de samenwerking worden vastgesteld. De kaarten van deze analyse zijn opgenomen in de bijlage.

Concept en methodiek

Actorlocaties LAU 1, LAU 2 Gemeenten, bedrijven, onderzoeks-

instellingen

Actoren bij regionale overheden NUTS 2, NUTS 3 Landkreise, provincies en hun

diensten, enz.

Handelingsruimte NUTS 0 – NUTS 3 Clusterorganisaties, KvK/IHK’s, bedrijven,

organisaties

(8)

3. Bijeenkomst van deskundigen in Leer

Om de toekomstige kansen en mogelijkheden voor de grensregio te bepalen, werd er een bijeenkomst van deskundigen georganiseerd. Tijdens deze bijeenkomst werd gebruik gemaakt van de resultaten van de eerste twee werkmodules. De bijeenkomst had als titel 'Wind mee voor de grensstreek?' ('Grenzraum im Aufwind?') en vond op 14 februari 2017 plaats in Schloss Evenburg in Leer (Oost-Friesland). De bijeenkomst had als doel de ontwikkelingskansen voor de regio bloot te leggen en af te leiden op welke gebieden de grensoverschrijdende samenwerking tussen de actoren kan worden uitgebreid.

Hiertoe voerden de deelnemers aan de bijeenkomst discussies in vier thematische workshops:

1. Arbeidsmarkt, economie en infrastructuur 2. Onderwijs, wetenschap en onderzoek 3. Cultuur en toerisme

4. Politiek en governance

Deelnemers waren centrale regionale actoren uit de hoek

4. Impulsen Wunderline

In de laatste werkmodule werden de resultaten van alle bouwstenen bijeengebracht en in een workshop samen met vertegenwoordigers van Land Niedersachsen, Freie Hansestadt Bremen en de provincie Groningen besproken en beoordeeld. Op de voorgrond stond daarbij de vraag bij welke aspecten de grootste impulsen voor de regio en de sterkste wisselwerking met de Wunderline te verwachten zijn. Daarbij werd zowel de bijdrage van de Wunderline aan de ontwikkeling van het potentieel belicht als de gevolgen daarvan voor de Wunderline in de vorm van extra potentiële reizigersaantallen. Hierdoor konden er vijf potentiegebieden worden geïdentificeerd, waaruit speciale impulsen voor het project voortvloeien.

Voor deze potentiegebieden werd een eerste grove kwantificering van de potentiële grensoverschrijdende reizigersaantallen uitgevoerd op basis van officiële

statistieken, enquêteresultaten en

plausibiliteitsafwegingen. Daarbij dient in aanmerking te worden genomen dat alleen het theoretisch mogelijke

Concept en methodiek

(9)

Sociaal-economische basis

Concept en methodiek

9

1 Projecten/samenwerkings- verbanden Nederland –

Noordwest-Duitsland

2 Bijeenkomst van deskundigen

in Leer 3

Impulsen Wunderline

4

Bron: Eigen afbeelding, CIMA Institut für Regionalwirtschaft GmbH

(10)

3. Sociaal-economische basis

Duitsland en Nederland zijn belangrijke handelspartners.

• Duitsland en Nederland zijn al vele jaren belangrijke handelspartners. Ondanks het toenemende belang van China als handelspartner zijn de wederzijdse import- en exportaandelen in Duitsland en Nederland nog altijd zeer hoog. Het handelsvolume omvat zo'n 200 miljard euro.

• Duitsland is met afstand de belangrijkste handelspartner voor Nederland. Bijna een kwart van de Nederlandse uitvoer van goederen en ca. 11% van de uitvoer van diensten ging in 2015 naar de

Bondsrepubliek Duitsland. Daarmee is de buitenlandse handel met Duitsland verantwoordelijk voor ca.

6% van het Nederlandse BBP (vgl. CBS, 2016).

• Nederland staat op plaats vier als het gaat om de belangrijkste exportbestemmingen voor Duitsland. Ca.

7% van de Duitse export ging in 2015 naar Nederland. Wat de Duitse import betreft, staat Nederland met ruim 9% zelfs op de tweede plaats direct na China (vgl. Statistisches Bundesamt, 2016).

(11)

11

Duits-Nederlandse buitenlandse handel in 2015 (in EUR)

Sociaal-economische basis

Eigen afbeelding, CIMA Institut für Regionalwirtschaft GmbH Informatiebasis: CBS, 2016

Duitsland 1.419 miljard

Nederland 558 miljard

79 mld.

117 mld.

1 2 3 4 5 Rang als

exportpartner

1 2 3 4 5

NL DE

(12)

Sociaal-economische basis

De handel tussen Duitsland en Nederland wordt gedomineerd door Nordrhein-

Westfalen.

• De Duitse buitenlandse handel met Nederland komt in wezen tot stand door maar een paar deelstaten.

Een groot deel van de uitwisseling heeft betrekking op de westelijke deelstaten, met name Nordrhein- Westfalen en Baden-Württemberg.

• De reden daarvan is bijvoorbeeld de belangrijke transportader Rijn en de over het geheel genomen grote economische betekenis van deze deelstaten. Voor Nordrhein-Westfalen komen daar nog de geografische nabijheid van Nederland en de culturele en historische betrekkingen bij (vgl. CBS, 2016).

• Niedersachsen speelt met name voor de export van goederen en diensten een belangrijke rol. Maar over het geheel is het aandeel van Niedersachsen en Bremen in de buitenlandse handel met Nederland

geringer dan het economische belang en de geografische nabijheid doen verwachten (CBS, 2016).

(13)

13

Duits-Nederlandse buitenlandse handel in 2015 (in EUR)

Sociaal-economische basis

Schleswig- Holstein

Hamburg

Niedersachsen Bremen

Nordrhein-Westfalen

Hessen

Rheinland- Pfalz

Baden- Württemberg

Bayern Saarland

Berlin Brandenburg Mecklenburg-

Vorpommern

Sachsen Sachsen-Anhalt

Thüringen Schleswig-

Holstein

Hamburg

Niedersachsen Bremen

Nordrhein-Westfalen

Hessen

Vorpommern

Sachsen Sachsen-Anhalt

Thüringen

Import Duitse deelstaten vanuit Nederland (2015) Export Duitse deelstaten naar Nederland (2015)

minder dan 1

1 tot 2

2 tot 10

10 tot 25

25 en meer

Aandeel in totale import in %

minder dan 1

1 tot 2

2 tot 10

10 tot 25

25 en meer

Aandeel in totale export in %

Wirtschaftsbeziehungen Im- und Exporte 2015

Quel l e: Statistische Ämter des Bundes und der Lä nder, Deutschland; CBS

(14)

Sociaal-economische basis

Duitse resp. Nederlandse

dochterondernemingen drukken stempel op bedrijfsleven in grensgebied.

• De sterke economische betrekkingen over en weer tussen Duitsland en Nederland blijken ook uit het aantal buitenlandse ondernemingen met een Duits of Nederlands moederbedrijf.

• Met name in Noordwest-Duitsland spelen bedrijven met een Nederlands moederbedrijf een belangrijke rol. In Nordrhein-Westfalen heeft 22% van de buitenlandse bedrijven een Nederlandse achtergrond, in Niedersachsen is dat 20% en in Bremen 18%.

• In Nederland heeft van de bijna 32.500 buitenlandse bedrijven ruim 18% een Duits moederbedrijf. De hoogste concentraties zijn te vinden langs de Duitse grens in Groningen

(29%), Friesland (28%), Drenthe en Overijssel (26%).

(15)

Sociaal-economische basis

15

Aandeel Duitse/Nederlandse bedrijven in totale aantal buitenlandse bedrijven in 2014

Schleswig- Holstein

Hessen

Vorpommern

Sachsen Thüringen

Anteil der deutschen bzw. niederländischen Unternehmen an der Gesamtzahl ausländischer Unternehmen (2014)

Wirtschaftsbeziehungen Internationalisierung 2014

Quelle: CBS

minder dan 10 % 10 tot 15 % 15 tot 20 % 20 tot 25 %

Aandeel bedrijven (2014)

25 % en meer

N ie d e rsachsen B remen

Ham b u rg

N o rd rh e in -We stfalen

Sach se n -An halt

G roningen

D renthe

Overijssel G elderland

Noord-Brabant Zuid- H olland

Utrecht Flevoland

Fries land Noord- H olland

Zeeland

Lim- burg

(16)

Sociaal-economische basis

Grensoverschrijdend woon-werkverkeer heeft zich nog maar zeer beperkt

ontwikkeld.

• Het grensoverschrijdende woon-werkverkeer tussen Duitsland en Nederland had in 2015 maar een omvang van zo'n 39.000 personen.

• Bijna 80% van dit soort forenzen ('grenspendelaars') reist van Duitsland naar Nederland. De stroom grenspendelaars in de tegenovergestelde richting is daarentegen zeer beperkt.

• Maar in totaal forenzen er veel meer Nederlanders over de grens dan Duitsers. Het grootste deel van de heen en weer reizende Nederlanders woont namelijk in Duitsland.

• De taalbarrière, culturele en institutionele verschillen, ontbrekende informatie en een ontoereikende grensoverschrijdende verkeersinfrastructuur belemmeren mensen in belangrijke mate om te kiezen voor een baan in het buurland. Bovendien zijn er in het grensgebied van Niedersachsen en Nederland geen

(17)

Sociaal-economische basis

17

Woon-werkverkeer tussen Duitsland en Nederland in 2014

Nederland 7.259.400

Duitsland 26.326.300

7200

6000

Werknemers

Grenspendelaars (van woon- naar werklocatie)

14.000

16.100

3000

5700

(18)

Sociaal-economische basis

Projectgerelateerde samenwerking tussen

Duitsland en Nederland internationaal gezien sterk ontwikkeld.

• De grensoverschrijdende samenwerking in het kader van INTERREG behoort tot de sterkst ontwikkelde samenwerkingsrelaties langs de Duitse grens. Alleen de samenwerkingsrelaties met Duitslands oostelijke buurlanden Polen en Tsjechië zijn vrijwel even sterk ontwikkeld.

• De kracht van deze samenwerkingsrelaties blijkt zowel uit het aantal projecten als uit het aantal projectpartners.

• De thematische zwaartepunten van grensoverschrijdende samenwerking bevinden zich op het gebied van institutionele samenwerking en samenwerkingsnetwerken, cultureel erfgoed en kunst, scholing en onderwijs en het toerisme.

• De bekendheid van door INTERREG gesubsidieerde projecten in het Duits-Nederlandse grensgebied is

(19)

DE-DK

NL-DE

DE-NL-BE

DE-FR-BE-LU

DE-FR-CH

DE-AU-CH-LI

DE-AU

DE-CZ

DE-PO DE-PO-LT-DK-SE

Sociaal-economische basis

19

INTERREG IV A-projecten met Duitse participatie - projectvolumes

Eigen afbeelding, CIMA Institut für Regionalwirtschaft GmbH Informatiebasis: KEEP, z.j., basiskaart: BBSR, z.j.

Breedte van pijlen evenredig aan het projectvolume

(20)

Stadt- und Regionalmarketing Sociale zekerheid

Onderwijs

Lokale voorzieningen

Toerisme

Cultuur

Demografische ontwikkeling

Cultuurlandschap

Beveiliging

Sport

Verkeersinfrastructuur

Landbouw

Cultuur

Toerisme

Milieubehoud

Watermanagement

Bouwcultuur

Beveiliging

Cultuur Verkeersinfrastructuur

Onderwijs Toerisme

Watermanagement Innovatiebevordering Energie-efficiëntie

Bevordering van samenwerking Identiteitsontwikkeling

Onderwijs

Onderwijs Cultuur

Regionale ontwikkeling

Watermanagement

Toerisme

Innovatiebevordering

Medische techniek

Arbeidsmarkt

Technologieoverdracht

Cultuur

Verkeersinfrastructuur Duurzame energie

Voedingsmiddelensector

Toerisme Gezondheidszorg

Sociaal-economische basis

Thematische zwaartepunten van grensoverschrijdende samenwerking

(21)

21

4. Projecten en samenwerking in het grensgebied

In het grensgebied Niedersachsen/Bremen en

Noordoost-Nederland bestaat intensieve samenwerking op het gebied van arbeidsmarkt en economie en van

onderwijs, wetenschap en onderzoek.

• Meer dan de helft van de in de grensregio geïdentificeerde samenwerkingsverbanden en projecten houdt zich bezig met onderwerpen op het gebied van arbeidsmarkt en economie en van onderwijs, wetenschap en onderzoek.

• De EU-steun in het kader van INTERREG is een belangrijke aanjager voor grensoverschrijdende samenwerking. Dit komt ook terug in de thematische zwaartepunten van de projecten.

• De subsidiëring van grensoverschrijdende samenwerking maakt de betrokkenheid van actoren van verschillende schaalniveaus mogelijk.

• Grensoverschrijdende projecten zijn te vinden in de hele onderzoeksruimte. Maar de

samenwerkingsdichtheid in Niedersachsen en Bremen is trendmatig geringer dan in het grensgebied van Nordrhein-Westfalen.

(22)

Inhoudelijke zwaartepunten liggen vooral op het gebied van maritieme industrie, nieuwe technologieën, logistiek, landbouw en voeding, energie en geneeskunde en gezondheidszorg. Opvallend is dat er geen maatschap- pelijke projecten konden worden geïdentificeerd. Een reden daarvan zou kunnen zijn dat deze projecten op gron relatief schaarse middelen minder publiciteit krijgen.

Het fenomeen samenwerking wordt in essentie door slechts enkele marktpartijen gedragen. Daartoe behoren naast de Nederlandse provincies en de Landkreise in Niedersachsen met name universiteiten en hogescholen en onderzoeksinstellingen, maar ook enkele instanties die zich bezighouden met de bevordering van handel en industrie.

Het aantrekken van actoren van verschillende schaalniveaus werkt daarbij zeer goed. In veel projecten werken regionale en supralokale actoren samen met gespecialiseerde bedrijven.

Ook de geografische verdeling van de samenwerkings-

Projecten en samenwerkingverbanden in het grensgebied

In het kader van dit onderzoek konden er zo'n 100 projecten in het grensgebied Niedersachsen/Bremen en Noordoost-Nederland worden geïdentificeerd. Een groot deel van deze projecten profiteert daarbij van het INTERREG-steunprogramma van de EU.

Over het geheel genomen zijn de samenwerkingsrelaties tussen Duitsland en Nederland sterk ontwikkeld. Maar bij de intensiteit van de samenwerking is een aanzienlijk verschil waar te nemen tussen zuid en noord. Het aantal projecten en projectpartners in het grensgebied van Nordrhein-Westfalen ligt duidelijk hoger dan in het grensgebied van Niedersachsen. Dit zou kunnen komen door de hogere bevolkingsdichtheid en een betere (rail- )infrastructuur. Er zijn relatief weinig samenwerkingspartners uit Hansestadt Bremen betrokken bij projecten.

Dit komt o.a. doordat Bremen niet tot het INTERREG- subsidiegebied Deutschland-Nederland behoort.

De nadruk bij de grensoverschrijdende samenwerking ligt op de tickets 'Arbeidsmarkt en economie' en 'Onderwijs, wetenschap en onderzoek', waaraan meer dan de helft

Centrale resultaten

(23)

Bron: Eigen afbeelding, CIMA Institut für Regionalwirtschaft GmbH 23

Projecten en samenwerking in het grensgebied

Actorniveau van de projecten in het ticket Arbeidsmarkt en economie

Jobroboter GSA

Anwalts- Vereinigung

Juristen- Konferenz

Food Pro.tec.ts

FOOD Future S@IL

Food2020 LNG

Initiative Food2Market EDBF

Plattform Existenzgründung

Arbeitsmarkt Nord Unternehmertag

VNDU Gros Impuls

Pakt:

Arbeitsmarkt

Mechatronik für KMU DIAMANT

PhytoSana

REFRAME MariStart

Franchise4 Woman Agro-Business

MariGreen

Unlock

DQ=DC Güterkorridor iPro-N

BiK

nieuwe

technologieën maritieme industrie landbouw en voeding grensoverschrijdende arbeidsmarkt

andere gebieden

CCC

CCC reloaded

Dryport

PraktiTrans

(24)

Projecten en samenwerking in het grensgebied

Actorniveau van de projecten in het ticket Onderwijs, wetenschap en onderzoek

NSSEP PLUS

„Europaschulen“

Agrobiopolymere FRAMES

ITRACT

C2CI Biochar European Medical School

SmartBot

Safe Guard MariTIM

Gezonde Kas

Wassertechnologie NaMaRo

Bio-Ökonomie Non-Food

MOM ROCKET

ID3AS

nieuwe

technologieën NSSC

MICRO B3

Coastal Management

(25)

Projecten en samenwerking in het grensgebied

Actorniveau van de projecten in het ticket Energie

OLEC/Energy Valley/

Energy Academy

Power-to-flex

Inn2Power

EUREGIO KlimaEnergie 2020 BioMotion

GroenGas NEND

Groene Kaskade

HEC

ENSEA LNG Pilots

(26)

Projecten en samenwerking in het grensgebied

Actorniveau van de projecten in het ticket Politiek en governance

BwN Shaping the Future

of Smart Regions

UN Nord/D-NL Raumordnungskommission WaterCoG

Like!

North Sea SEP

VITAL

DC Noise Smart Regions

North Kooperation Bremen –

Oldenburg – Groningen

CARE – North+

CARE – North

Smart Cities

BwC

(27)

Projecten en samenwerking in het grensgebied

Actorniveau van de projecten in het ticket Cultuur en toerisme

Watten-Agenda Geschichtsnetzwerk/

Geschiedenisnetwerk

Netzwerk TOEKOMST

WiGeDok Grenzgänger/

Grensganger

Grenzenlos Moor/

Grenzeloos veen

GTI Land der

Entdeckungen 2013 Junge Ems-Dollart

Philharmonie

Museumsmagazin/

Museumsmagazinie

toerisme

cultuur Net(z)werk+

(28)

Projecten en samenwerking in het grensgebied

Actorniveau van de projecten in het ticket Gezondheid en maatschappij

Telemedicine and Personalized Care EurHealth-

1Health

Health-i-care

PREpare Gesundheitsregion

Euregio

Fit for Business

SFSD

(29)

29

5. Toekomstige kansen en wisselwerking met de Wunderline

Er zijn vijf potentiegebieden met een

aanzienlijke wisselwerking met de Wunderline.

• Met behulp van de onderhavige analyse en een bijeenkomst van deskundigen in de regio konden er vijftien essentiële potentiegebieden voor de regio worden vastgesteld.

• De Wunderline kan een bijdrage leveren aan de verwezenlijking van deze toekomstige potentiegebieden.

Tegelijkertijd profiteert de lijn van extra reizigers.

• Voor vijf van deze potentiegebieden is een aanzienlijke positieve wisselwerking met de Wunderline vastgesteld. De potentiegebieden zijn afkomstig uit de gebieden arbeidsmarkt, onderwijs, toerisme, vrije tijd en regionale ontwikkeling.

• In totaal ontstaan er in deze vijf potentiegebieden extra grensoverschrijdende potentiële

reizigersaantallen die kunnen oplopen tot 1900 personen. Er moet vervolgonderzoek komen dat wordt gebruikt om de potentiële reizigersaantallen van de Wunderline te concretiseren.

(30)

Toekomstige kansen en wisselwerking met de Wunderline

Een onderzoek naar het grensoverschrijdende woon- werkverkeer tussen Nederland en Duitsland laat voor 2012 zien dat het daadwerkelijke grensoverschrijdende woon-werkverkeer achterblijft bij het theoretische potentieel (vgl. Weterings & Van Gessel-Dabekaussen, 2015). Tegen de achtergrond van een voortschrijdende demografische verandering en het al merkbare gebrek aan geschoolde krachten in enkele branches, is het van groot belang geschoolde krachten aan de regio te binden.

Daarom zijn er al enkele arbeidsmarktprojecten gestart.

De Wunderline vormt een belangrijke voorwaarde voor de ontsluiting van het grensoverschrijdende potentieel aan geschoolde krachten. Voor de werknemers langs het tracé ontstaat er met de toegang tot het regionaal openbaar treinvervoer een betere mobiliteit en daarmee meer en flexibelere mogelijkheden voor het vinden van een baan.

Voor de regionale economie kan dit resulteren in een toename van de beroepsbevolking, terwijl er bovendien aan kan worden bijgedragen dat de aanwezige geschoolde krachten beter aan de regio worden gebonden. Als de

1. Ontsluiting van het grensoverschrijdende potentieel aan geschoolde krachten

Toekomstbestendig heid van het thema

Regionaal potentieel

Bijdrage van de Wunderline

Effect op

Wunderline

(31)

31

Toekomstige kansen en wisselwerking met de Wunderline

De extra potentiële reizigersaantallen in de grensoverschrijdende arbeidsmarkt bedragen ca. 1300 personen per werkdag.

Momenteel leggen de meeste mensen die over de grens werken hun woon-werkafstand af met de eigen auto.

Woon-werkverkeer met de trein kan echter een zinvol alternatief vormen. Bij een aantrekkelijke dienstregeling en dito tarieven kunnen forenzen die met de trein reizen zowel een tijds- als kostenbesparing realiseren. Maar om deze mensen te motiveren de overstap naar de trein daadwerkelijk te maken, dienen de mobiliteitsaansluitingen te worden verbeterd. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om aansluitende buslijndiensten, Park- and-Ride-locaties en veilige fietsenstallingen of fietsenverhuursystemen op de stations.

Maar om de extra potentiële reizigersaanrtallen te kunnen verwezenlijken, is een sterkere integratie van de Duitse en de Nederlandse arbeidsmarkt absoluut noodzakelijk. Met name het wegnemen van structurele obstakels aan beide kanten van de grens, bijvoorbeeld bij de erkenning van kwalificaties, is van groot belang.

Bovendien moeten informatie en adviezen voor werkgevers en werknemers beter toegankelijk worden.

1. Ontsluiting van het grensoverschrijdende potentieel aan geschoolde krachten

Groningen/

Friesland/

Drenthe

Nieder- sachsen/

Bremen

1300 reizigers

(32)

Toekomstige kansen en wisselwerking met de Wunderline

Tegen de achtergrond van een dreigend tekort aan geschoolde krachten is het ook van groot belang het grensoverschrijdende onderwijs te stimuleren.

Momenteel bestaan er tussen beide landen nog grote verschillen in de organisatie van het onderwijs. Ook de erkenning van diploma's zorgt nog steeds voor problemen. Deze uitdagingen worden in eerste samenwerkingsverbanden aangepakt. Een voorbeeld is het project „Doppelte Qualifizierung = Doppelte Chancen“

(dubbele kwalificatie = dubbele kansen), dat zich bezighoudt met de ontwikkeling van aanvullende begeleidende leergangen voor bepaalde beroepsopleidingen (vgl. EUREGIO, z.j.). Maar er bestaan nog steeds grote structurele hindernissen waarop de regionale actoren geen invloed hebben.

De Wunderline kan aan het oplossen van veel fundamentele problemen slechts een beperkte bijdrage leveren. Maar wanneer het lukt de mogelijkheden van een grensoverschrijdende opleiding te realiseren, ontstaat er voor de Wunderline een aanzienlijk reizigerspotentieel.

2. Grensoverschrijdend onderwijs

Toekomstbestendig heid van het thema

Regionaal potentieel

Bijdrage van de Wunderline

Effect op

Wunderline

(33)

33

Toekomstige kansen en wisselwerking met de Wunderline

Op het gebied van grensoverschrijdend onderwijs moet op werkdagen rekening worden gehouden met een aantal extra grenspendelaars dat kan oplopen tot 200.

In de regio zijn verschillende actoren betrokken bij de ontwikkeling van grensoverschrijdende opleidings- modellen. Daarbij is al gebleken dat de mogelijkheden om een opleiding volledig in het buurland af te ronden, op grond van de erkenningsproblematiek tamelijk gering zijn.

Een groter potentieel bestaat bij leerlingen die alleen bepaalde onderdelen van hun opleiding in het buurland doen. Hierbij kan het gaan om begeleidende leergangen over specifieke onderwerpen of om uitwisselings- projecten tussen bedrijven en stages waarbij leerlingen de dagelijkse praktijk van het werk leren kennen.

Op grond van de kosten hebben veel leerlingen geen eigen auto tot hun beschikking, waardoor het openbaar- vervoeraanbod voor deze mensen van groot belang is. De mogelijkheden van aantrekkelijke prijzen d.m.v.

compenserende vergoedingen voor scholierenvervoer maken het OV ook voor leerlingen betaalbaar. Daardoor is de bereidheid groter om langere reistijden op de koop toe te nemen. Maar vanwege de zeer verschillende vertrek- en aankomst-locaties van de leerlingen vormen de mobiliteitsaansluitingen een uitdaging voor de planning van het aanbod.

2. Grensoverschrijdend onderwijs

Leerlingen in het beroepsonderwijs

Grensoverschrijdend onderwijs

Ritten naar school

200 grenspendelaars elke doordeweekse dag

(34)

Toekomstige kansen en wisselwerking met de Wunderline

Huidige trends in het toerisme, bijvoorbeeld de toenemende belangrijkheid van senioren als doelgroep of de trend naar korte vakanties, bieden aantrekkelijke kansen voor de grensregio. Dit wordt door enkele grensoverschrijdende projecten al opgepikt. Een voorbeeld is het project “Wadden-agenda”, dat een duurzaam en kwalitatief hoogwaardig toerisme in het Werelderfgoed Waddenzee beoogt (vgl. Die Nordsee, z.j.).

De bijeenkomst van deskundigen heeft bovendien aangetoond dat grensoverschrijdende samenwerking een belangrijk aspect is voor een concurrerende positionering van de regio in het toerisme.

Het toerisme kan in aanzienlijke mate profiteren van een verbeterde aansluiting op het openbaar vervoer.

Belangrijk is daarbij een aanbod langs de gehele keten van toeristische dienstverlening. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om een comfortabele heen- en terugreis, maar ook om een excursieaanbod tijdens vakantieverblijf. Om dit potentieel te kunnen gebruiken, speelt de optimalisering van de zogenaamde 'last mile' een grote rol (vgl. Rauch,

3. Strategieën voor het grensoverschrijdende cultuur- en natuurtoerisme

Toekomstbestendig heid van het thema

Regionaal potentieel

Bijdrage van de Wunderline

Effect op

Wunderline

(35)

35

Toekomstige kansen en wisselwerking met de Wunderline

In het toerisme kunnen theoretisch tot 250 extra grensoverschrijdende reizigers worden gegenereerd, een aantal dat zich zeer verschillend over de seizoenen zal verdelen.

Mobiliteit is een basisvoorwaarde voor toerisme. Daarbij speelt de bereikbaarheid van de doelregio met het voorkeursvervoermiddel al bij de keuze van de vakantiebestemming een belangrijke rol. Maar niet alleen voor de heen- en terugreis is de mobiliteit van doorslaggevend belang. De meeste toeristen ondernemen tijdens hun verblijf een of meer uitstapjes. In een vakantiesituatie zijn veel mensen bovendien bereid andere vervoermiddelen dan gewoonlijk te gebruiken.

De grootste vraag naar toeristische mobiliteit kan in de zomermaanden worden waargenomen, wanneer met name de kustregio een grote aantrekkingskracht heeft op gezinnen. Maar ook in het tussenseizoen en bijvoorbeeld in de periode vóór de feestdagen met zijn kerstmarkten en bijzondere culturele evenementen heeft het toerisme een belangrijk aandeel in de vervoersvraag. Speciale aanbiedingen bij de vervoerbewijzen kunnen daarbij de bereidheid tot het gebruik van het openbaar- vervoeraanbod doen toenemen. Ook hier moeten bv. met doelgroepspecifieke, niet-geregelde diensten voldoende mobiliteitsaansluitingen worden gewaarborgd.

3. Strategieën voor het grensoverschrijdende cultuur- en natuurtoerisme

Dagtochtjes

ca. 250 reizigers dagelijks

Aankomsten overnachtingsgasten

(36)

Toekomstige kansen en wisselwerking met de Wunderline

Duitsland en Nederland onderhouden een jarenlange nauwe relatie. De ontwikkeling van een gezamenlijk regionaal bewustzijn in het grensgebied is dan ook een belangrijk thema. Omdat de relatie al zo lang bestaat, wordt het thema vaak niet als echt actueel ervaren.

Desondanks is er in het kader van de bijeenkomst van deskundigen herhaaldelijk op gewezen dat een betere binnenlandse marketing de bekendheid van een aanbod in het buurland zou kunnen vergroten. Bovendien zou gerichtere 'storytelling' ertoe bijdragen dat de regionale sterke punten beter worden gepresenteerd en het regionale zelfbewustzijn wordt versterkt. Met kleine, lokale projecten kan bovendien de samenwerking meer inhoud en betekenis krijgen.

De Wunderline is in dit verband van groot belang, omdat de lijn de uitwisseling en integratie in het dagelijks leven faciliteert en nieuwe reisdoelen op het gebied van vrijetijdsmobiliteit (bijv. voor sport, hobby, privézaken) ontsluit. Maar op basis van de bestaande integratie zijn de extra potentiële reizigersaantallen geringer dan

4. Ontwikkeling van een gezamenlijk regionaal bewustzijn

Toekomstbestendig heid van het thema

Regionaal potentieel

Bijdrage van de Wunderline

Effect op

Wunderline

(37)

37

Toekomstige kansen en wisselwerking met de Wunderline

De extra grensoverschrijdende potentiële reizigersaantallen op het gebied van vrijetijdsmobiliteit zullen uitkomen op zo'n 150 personen.

Onder vrijetijdsmobiliteit vallen naast ritten ten behoeve van hobby en sport met name zaken als bezoek aan een arts en boodschappen doen. Deze activiteiten worden door een toegenomen gezamenlijk regionaal bewustzijn in het bijzonder gestimuleerd. In de grensregio zijn vooral de steden Groningen en Leer aantrekkelijke plaatsen met veel detailhandel, die ook een aanzienlijke hoeveelheid koopkracht vanuit het buurland aantrekken. Daarnaast vormen veel kleinere steden en gemeenten in de buurt van de grens een aantrekkelijk doel voor dagtripjes.

Dergelijke activiteiten bieden met name minder actieve gebruikersgroepen van het openbaar vervoer de moge- lijkheid een onbekend vervoermiddel uit te proberen.

Er dient vanuit te worden gegaan dat een groot deel van de ritten in het weekend plaatsvindt, terwijl op werkdagen geringere reizigersaantallen te verwachten zijn. Ook hier spelen de mobiliteitsaansluitingen bij de stations waar de Wunderline stopt, een belangrijke rol. Maar de reisdoelen verschillen wel deels van die in het vervoer van werkenden en van scholieren. Speciale recreatielijnen, die alleen in het weekend en op feestdagen rijden, kunnen bijdragen aan een bundeling van de vervoersvraag.

4. Ontwikkeling van een gezamenlijk regionaal bewustzijn

Inwonerpotentieel in omgeving van stops

Vrije tijd (hobby/sport)

Andere zaken (bijv. boodschappen,

artsbezoek)

Tot 150 reizigers Activiteiten

buiten de eigen gemeente

(38)

Toekomstige kansen en wisselwerking met de Wunderline

Nergens is het belang van de Europese gedachte zo sterk zichtbaar als in de grensregio. In de grensstreek heeft de Europese integratie in beslissende mate bijgedragen aan een positieve ontwikkeling. Door de regionale actoren wordt de Wunderline gezien als een zichtbaar symbool voor uitwisseling en integratie in het grensgebied.

Bovendien is de Wunderline daarbij van groot belang om de zichtbaarheid van de regio naar buiten te verbeteren.

Zo is in de bijeenkomst van deskundigen gewezen op de relatieve afstand van de grensgebieden tot de nationale hoofdsteden en uitdrukking gegeven aan de zorg dat er niet voldoende aandacht wordt gegeven aan de bijzondere regionale behoeften. Tegen deze achtergrond speelt de Wunderline een belangrijke rol als lichtbaken voor de regionale ontwikkeling.

Ondanks dit grote politieke belang is het effect in het kader van potentiële reizigersaantallen voor de Wunderline zelf uiterst beperkt. Directe extra reizigers zijn niet te verwachten.

5. Wunderline als symbool en aanjager van de regionale samenhang en toenadering

Toekomstbestendig heid van het thema

Regionaal potentieel

Bijdrage van de Wunderline

Effect op

Wunderline

(39)

Deelgebied Toekomst-

bestendidg

Regionaal potentieel

Bijdrage WU

Effect op WU Milieuvriendelijkere en emissiearmere scheepvaart

Innovaties in de logistiek

'Intelligente' producten/digitalisering Innovatieve producten en materialen

Innovatieve en duurzame levensmiddelenproductie Grensoverschrijdende opleidingen

Bevordering van taalverwerving en uitwisseling in de schoolopleiding

Innovaties in de gezondheidszorg

Innovaties langs de waardeketen van (duurzame) energie Instelling van een coördinatiepunt voor duurzame

grensoverschrijdende samenwerking

39

Toekomstige kansen en wisselwerking van de Wunderline

hoog potentieel gemiddeld potentieel gering potentieel

Andere toekomstige mogelijkheden met geringe wisselwerking voor de WU

(40)

'Intelligente' producten/digitalisering: De digitalisering van de economie en de netwerkeconomie zijn onderscheidende concurrentiefactoren geworden en vormen de basis van Industrie 4.0. In de grensregio zijn in verschillende branches innovatieve kleine en middelgrote ondernemingen gevestigd die in verschillende projecten samenwerken. Vergeleken met andere regio's valt het potentieel echter lager uit. De intensivering van de samenwerkingsverbanden is afhankelijk van de beschikbaarheid van geschikte partners, meer dan van de beschikbaarheid van een treinverbinding. Zodoende blijven ook de potentiële reizigersaantallen gering.

Innovatieve producten en materialen: De ontwikkeling van key technologies als nanotechnologie en nano-elektronica, microsysteemtechniek, bionica enz. is in de grensregio een belangrijk stimuleringsthema. Maar de grensoverschrijdende samenwerking zal deels mislukken door ontbrekende samenwerkingspartners aan de andere kant van de grens. Deze fundamentele problematiek kan de Wunderline niet oplossen. Dus is er ook geen bijdrage

Toekomstige kansen en wisselwerking met de Wunderline

Milieuvriendelijkere en emissiearmere scheepvaart:

90% van het goederenverkeer in de wereld vindt plaats over de wereldzeeën. Tegen de achtergrond van een toenemende schaarste aan hulpbronnen en van een steeds omvangrijkere milieuproblematiek is een nog efficiënter gebruik van hulpbronnen in de zeescheepvaart noodzakelijk. De grensregio beschikt over gediversifieerde maritieme structuren en over de nodige deskundigheid in de maritieme industrie. Nu al werkt een groot aantal actoren samen in verschillende projecten. Via de Wunderline hoeft geen intensivering van de samenwerkingsverbanden te worden verwacht. Maar in het kader van de bestaande uitwisseling kunnen er in geringe mate extra reizigers worden gegenereerd.

Innovaties in de logistiek: Logistiek is voor moderne economieën een belangrijke brancheoverstijgende functie en een groeisector. Een goed ontwikkelde infrastructuur en logistieke hubs in de zeehavens, binnenhavens en goederenvervoerscentra maken van de regio een belangrijke logistieke locatie. Maar vanwege de focus op

Toelichting bij de beoordeling

(41)

Bevordering van taalverwerving en uitwisseling in de schoolopleiding: Voor uitwisseling en integratie in een grensgebied is het aanleren van de taal van het buurland van essentieel belang. Talenkennis leidt er mede toe dat de grensoversteek en de opbouw van sociale contacten gemakkelijker worden. Maar in het huidige onderwijssysteem staat het aanleren van de Engelse taal op de voorgrond. Desondanks vindt op pedagogisch vlak een intensieve uitwisseling plaats. De Wunderline vergemakkelijkt grensoverschrijdende projecten in het onderwijs en recreatieve ritten. De potentiële reizigersaantallen blijven echter beperkt.

Innovaties in de gezondheidszorg: De gezondheidszorg is aan beide kanten van de grens een onderwerp waaraan politiek en economisch grote waarde wordt gehecht.

„Healthy Ageing“, infectiebestrijding en telegeneeskunde zijn daarbij zo maar een paar toekomstthema's. Met name tussen het UMC Groningen en de universiteit van Oldenburg is een nauwe samenwerking ontstaan. Op andere terreinen staat de samenwerking daarentegen nog in de kinderschoenen. Voor de ontwikkeling van nieuwe samenwerkingsverbanden kan de Wunderline slechts een beperkte betekenis hebben. Wat dat betreft hoeft niet op extra reizigers te worden gerekend.

41

Toekomstige kansen en wisselwerking met de Wunderline

Innovatieve en duurzame levensmiddelenproductie: De grensregio beschikt over een productieve agrarische sector en levensmiddelenindustrie, die wordt gekenmerkt door een hoge specialisatie- en mechanisatiegraad van de veelal kleine en middelgrote ondernemingen. De grensoverschrijdende samenwerking in wetenschap en praktijk speelt daarbij een steeds belangrijkere rol. Maar vanwege de geografische ligging van potentiële samenwerkingspartners kan de Wunderline slechts een geringe bijdrage leveren aan de benutting van regionaal potentieel en dus nauwelijks extra reizigers genereren.

Grensoverschrijdende opleidingen: In de grensregio neemt de vraag naar geschoolde arbeidskrachten toe. Om het potentieel aan jonge mensen voor de regio te benutten, is een aantrekkelijk academisch onderwijsaanbod een vereiste. Met name de aantrekkelijkheid van Noord-Duitse universiteiten is in Nederland nog niet voldoende bekend.

Grensoverschrijdende opleidingen zouden er toe kunnen bijdragen jonge mensen aan de regio te binden. Maar voordat een dergelijk aanbod kan worden gerealiseerd, moeten er grote hindernissen worden genomen. De Wunderline vereenvoudigt de waarneming van een grensoverschrijdend onderwijsaanbod. Maar omdat studenten vaak niet dagelijks heen en weer reizen, is het potentiële aantal reizigers beperkt.

Toelichting bij de beoordeling

(42)

Instelling van een coördinatiepunt voor duurzame grensoverschrijdende samenwerking: Op veel gebieden vindt samenwerking alleen projectgebonden plaats. Veel actoren zien op tegen de grote hoeveelheid werk en de hoge kosten die bij de ontwikkeling van nieuwe samenwerkingsverbanden komen kijken. Een centrale instantie die een regelmatige uitwisseling en een verbeterde coördinatie van de afzonderlijke activiteiten en projecten waarborgt, zou ertoe kunnen bijdragen dat de samenwerking wordt verbeterd en geïntensiveerd. De beslissing over een dergelijke instantie houdt niet direct verband met de Wunderline. Maar wanneer de instantie in het verzorgingsgebied van de Wunderline terechtkomt, zou dit een extra vervoersvraag genereren.

Toekomstige kansen en wisselwerking met de Wunderline

Innovaties langs de waardeketen van (duurzame) energie:

De energietransitie/Energiewende maakt meer innovatie noodzakelijk in het opwekken, de opslag, de conversie en het transport van energie en de verbetering van energie- efficiëntie. De grensregio beschikt over omvangrijke deskundigheid, met name op het gebied van energieopwekking en -opslag. Een groot aantal grensoverschrijdende projecten houdt zich daarnaast bezig met de uitbreiding van netwerkstructuren. Maar op grond van de geografische situering van de actoren kan de Wunderline slechts een geringe bijdrage leveren. Daarom zijn ook de te verwachten potentiële reizigersaantallen gering.

Toelichting bij de beoordeling

(43)

43

6. Aanbevelingen

Impulsen van de vijf potentiegebieden voor de Wunderline benutten.

• Potentiegebieden:

1. Ontsluiting van het grensoverschrijdende potentieel aan geschoolde krachten 2. Grensoverschrijdend onderwijs

3. Strategieën voor het grensoverschrijdende cultuur- en natuurtoerisme 4. Ontwikkeling van een gezamenlijk regionaal bewustzijn

5. Wunderline als symbool en aanjager van de regionale samenhang en toenadering

• De potentiegebieden bieden aanzienlijke ontwikkelingskansen voor de regio en hebben een sterke wisselwerking met de Wunderline.

(44)

Aanbevelingen

Optimalisering van de multimodale mobiliteitsaansluitingen langs de Wunderline.

• In het kader van het onderzoek en de bijeenkomst van deskundigen zijn het grote belang van de ontsluiting van het gebied voor het verkeer en de waarborging van de mobiliteitsaansluitingen op de Wunderline duidelijk geworden.

• De doelgerichte optimalisering van het mobiliteitsaanbod voor elke afzonderlijke stopplaats op het tracé is een cruciale factor voor het succes van de Wunderline. Een gedetailleerde bestudering van de vertrek- en aankomstlocaties van de vervoersvraag helpt bij de bepaling van de relevante relaties.

• De Wunderline moet allereerst een snelle verbinding garanderen tussen de verstedelijkte gebieden aan beiden kanten van de grens. Daarom is een extra mobiliteitsaanbod nodig, om ook het gebied tussen de stations te ontsluiten, zodat de hele regio van de Wunderline kan profiteren.

•

(45)

45

Aanbevelingen

Inrichting van een centraal coördinatiepunt ter bevordering van de samenwerking.

• Momenteel vindt samenwerking vaak alleen plaats in het kader van specifieke projecten. Langdurige samenwerkingsverbanden zijn daarentegen relatief zeldzaam.

• De hoeveelheid werk en de kosten die bij de ontwikkeling van een grensoverschrijdende samenwerking komen kijken, worden door de regionale actoren als zeer hoog ingeschat. Vaak stranden

samenwerkingsverbanden op de 'laatste meters'.

• Een coördinatiepunt, dat geïnteresseerde actoren voorlicht, adviseert en bij de opbouw van de

samenwerking ondersteunt, zou ertoe kunnen bijdragen met succes meer samenwerkingsverbanden te realiseren. De inrichting van een dergelijk coördinatiepunt zou in nauwe samenwerking met bestaande organisaties zoals de Eems Dollard Regio moeten gebeuren.

• Op lange termijn zou de Wunderline van een hogere dichtheid aan grensoverschrijdende

samenwerkingsverbanden kunnen profiteren, omdat deze leiden tot een toenemende vraag naar een grensoverschrijdend vervoersaanbod.

(46)

Aanbevelingen

Mogelijkheden van de andere regionale zwaartepunten onderzoeken.

• Naast de geïdentificeerde potentiegebieden beschikt de regio nog over een groot aantal andere economische en wetenschappelijke zwaartepunten (vgl. p. 40 e.v.).

• Op grond van de interne structuren en de specifieke ontwikkelingspaden van deze branches en

onderzoekszwaartepunten konden er nog geen directe aanknopingspunten voor de Wunderline worden vastgesteld.

• Verdergaand onderzoek van specifieke deelgebieden zoals de maritieme industrie, logistiek, nieuwe technologieën, landbouw en voeding, energie en geneeskunde en gezondheidszorg, kunnen er echter toe bijdragen mogelijke synergie-effecten aan het licht te brengen en door middel van doelgerichte projecten te realiseren.

(47)

47

Aanbevelingen

Bepaling van de potentiële

reizigersaantallen voor de verschillende spoorvakken.

• De in dit onderzoek uitgevoerde kwantificering van de extra grensoverschrijdende potentiële

reizigersaantallen biedt slechts een globaal kader van de te verwachten aantallen reizigers gerelateerd aan specifieke potentiegebieden.

• Een verdergaand onderzoek kan ertoe bijdragen het daadwerkelijke potentieel van de afzonderlijke spoorvakken te concretiseren. Hierdoor kunnen de aannames van de te verwachten bezettingsgraad van de Wunderline nader worden bepaald.

• Bovendien kunnen met een dergelijk onderzoek belangrijke gegevens worden gegenereerd voor het optimaliseren van de mobiliteitsaansluitingen langs de stopplaatsen van de Wunderline.

(48)

Bronnen

BBSR – Bundesinstitut für Bau-, Stadt- und Raumforschung (Hrsg.) (2007): Regionalplanerische Handlungsansätze zur Gewährleistung der öffentlichen Daseinsvorsorge. MORO-Information 2/2. Bonn.

Beschikbaar:

http://www.bbsr.bund.de/BBSR/DE/Veroeffentlichungen/BMVI/MO ROInfo/2/moro2_2.pdf;jsessionid=E4C0C880B7021190EF77365A71 14A066.live2052?__blob=publicationFile&v=3

CBS - Centraal Bureau voor de Statistiek (2016):

Internationaliseringsmonitor 2016-III. The Hague: CBS.

Beschikbaar: https://www.cbs.nl/nl-

nl/publicatie/2016/37/internationaliseringsmonitor-2016-derde- kwartaal

CPB - Centraal Planbureau (2016): De arbeidsmarkt aan de grens met en zonder grensbelemmeringen. CPB Notitie. Den Haag: CPB.

DIE NORDSEE (z.j.): Watten-Agenda; Nachhaltigen Tourismus in der Wattenmeer-Region fördern.

Beschikbaar: http://www.die-nordsee.de/die-watten-agenda EDR (Hrsg.) (2016): Der Arbeitsmarkt in der Grenzregion

Niederlande-Niedersachsen; De Arbeidsmarkt in de Grensregio van Nederland-Nedersaksen.

Beschikbaar: https://www.arbeitsmarkt-nord.eu/projekte/statistik/

EUROPESE COMMISSIE, (2015). Eurobarometer results; Programme

EUREGIO (z.j.): Doppelte Qualifizierung - doppelte Chancen.

Beschikbaar:

http://www.paktarbeitsmarktüberdiegrenze.eu/initiative/doppelte- qualifizierung-doppelte-chancen-0

GEMEENSCHAPPELIJK INTERREG-SECRETARIAAT BIJ DE EUREGIO RIJN-WAAL (z.j.): Vanzelfsprekend. Samen. Zonder grenzen.

Beschikbaar: https://www.deutschland-nederland.eu/

KEEP (z.j.): Keep EU Cooperating.

Beschikbaar: http://www.keep.eu/keep/

RAUCH, C. (2011): Leisure Travel: Tourismus der Zukunft.

Beschikbaar:

https://www.zukunftsinstitut.de/artikel/tourismus/leisure-travel- tourismus-der-zukunft/

STATISTISCHES BUNDESAMT (2016): Außenhandel -

Zusammenfassende Übersichten für den Außenhandel (Endgültige Ergebnisse). Fachserie 7, Reihe 1.

Beschikbaar: https://www-genesis.destatis.de/genesis/online WETERINGS, A.; G. VAN GESSEL-DABEKAUSSEN (2015): Arbeidsmarkt zonder grenzen. CBS/PBL.

Beschikbaar: http://download.cbs.nl/pdf/arbeidsmarkt-zonder- grenzen-2015.pdf