Het onzichtbare zichtbaar gemaakt
Teken je gezin toen je 5 jaar was.
Jouw beeld zegt meer dan 1000 woorden
Inleiding
Even voorstellen
Ik ben Karin Kempel, 54 jaar oud, en ik heb altijd wel wat met scheppende activiteiten gehad.
Op de Pabo heb ik in de laatste 2 jaar voor textiele werkvormen en handvaardigheid gekozen. Tekenen liet ik vallen, soms was ik heel lang bezig op een stukje bij een bordtekening en dan kwam de docent, veegde het weg en zette enkele lijnen en stond het goed.
Nu ben ik tevreden als zichtbaar is wat ik bedoel. Geen klinkt als …, maar lijkt op ….
Privé maak ik altijd mijn kerstkaarten zelf. Daarnaast heb ik veel geborduurd en gehaakt, de laatste tijd doe ik aan naaldvilten. Ook met koken en bakken maak ik dingen.
En sinds een aantal jaar fotografeer ik tijdens wandelingen, alleen aan het strand of met een groep in de stad of natuur.
Ik heb mij verdiept in creatieve therapie en kindertekeningen analyseren. Dit geeft naast het werken met Emotional Freedom Techniques (EFT) een goede mogelijkheid om zelf mee aan de slag te gaan.
Doordat ik met EFT aan de slag ging, veranderde mijn hele leven. Van steeds meer klachten nadat ik was aangereden, naar geen klachten of medicijnen. Dat gun ik iedereen en daarom ben ik met mijn praktijk begonnen. Mijn verhaal kun je hier lezen of bekijken.
Dit E-book
Je onbewuste kan je in je tekeningen en in je dromen informatie geven. Je kunt op Google diverse pagina’s vinden met informatie over de dingen die je in je dromen tegenkomt. Op zich kun je deze ook gebruiken voor de symbolen in de tekeningen.
Niets staat helemaal vast, het blijft altijd een kwestie van kijken hoe iets voor jou aanvoelt. Ben je onrustig of kalm bij bepaalde beelden? Word je er vrolijk van of verdrietig of bang of boos?
Wanneer je na een ongeluk thuis komt te zitten, kan de verveling toeslaan of het piekeren.
Zeker in deze tijd dat we vaak (alleen) thuis zitten, kan creatief bezig zijn een goede uitlaatklep vormen.
Ook voor kinderen, die nog niet alles wat ze voelen en ervaren onder woorden kunnen brengen, is dit de mogelijkheid om te laten zien wat hen bezig houdt.
Daarom zijn de suggesties aan het eind niet alleen voor volwassenen bedoeld.
Ik ga eerst in op wat creatief bezig zijn kan doen, welke materialen je kunt gebruiken.
Daarna ga ik in op de verschillende kleuren. Vervolgens op een aantal elementen die vaak getekend worden. En ik sluit af met hoe je een tekening in vlakken kunt verdelen en wat de beweging of richting in een tekening wil zeggen.
Als je zolang kunt wachten, kun je dan aan de slag gaan Hiervoor geef ik verschillende suggesties. Maar voel je vrij om je eigen dingen te doen.
Heb je wel zin om creatief bezig te zijn, maar is zelf tekenen voor jou iets dat te veel energie kost? Kijk dan eens naar een kleurboek, deze zijn er tegenwoordig ook voor volwassenen. Of zoek op Google naar kleurplaten, ze zijn er voor jong en oud en over diverse thema’s.
Inhoudsopgave
Inleiding 2
Inhoudsopgave 3
1. Creatief in het gips 4
2. Welke creatieve materialen gebruik je? 6
3. Boodschappen in tekeningen 7
4. Primaire kleuren 9
5. Secundaire kleuren 11
6. Tertiaire kleuren 13
7. Enkele uitgelichte kleuren 14
8. Huis-boom-mens-dier tekening 16
9. Vlakken in een tekening 19
10. De richting van een tekening 21
11. (Teken)suggesties 22
12. Tips & Trucs 25
Tot slot 26
1. Creatief in het gips
Creatief in het gips, in mijn geval borduren. Want hele dagen tv kijken is niets, vond ik. En de computer stond boven, geen laptop of smartphone en ook geen Facebook.
Het borduurwerk op de foto is toen heel ver gekomen, de grote vlakken vullen. De lijntjes om het tot leven te
brengen, was te nauwkeurig werken. Daarvoor kon ik niet goed zitten ook, bovendien sliep ik slecht met zo’n blok aan mijn been.
Waarom creatief bezig zijn kan helpen
Wanneer je op een creatieve manier aan de slag gaat, dan zet jij je lichaam aan tot heling. Ik ging verder met mijn hobby borduren, want koken en bakken ging nu even niet. En zwemmen was er al helemaal niet bij, al deed ik nog wel wat verenigingswerk.
Mogelijk heb jij zelf al een creatieve hobby of misschien ontwikkel je er een. Meteen na het ongeluk als je in het gips zit of pas later als je niet meer je oude hobby’s kunt beoefenen door de restklachten.
Wat was nu wel een handige manier geweest?
Ik was moe, omdat ik slecht sliep, dus ik had niet zo veel energie. Bovendien was ik bang voor de toekomst. En omdat ik veel alleen was, had ik volop tijd om te piekeren / denken. Kortom, mijn energie niveau was laag.
Materiaal waar je dan goed mee kunt werken is materiaal waarbij je water gebruikt of dat van zichzelf al vloeibaar is. Denk dan aan ecoline of waterverf en dan op een nat vel papier werken.
Of je gebruikt een luchtig materiaal, zoals pastelkrijt of houtskool. Materiaal dat je ook met je vingers kunt uitsmeren. Deze materialen zorgen ervoor dat je echt dicht in je gevoel kunt komen.
Heb je weinig energie of juist te veel?
Na een tijdje kwam ik in een spiraal omlaag terecht, waardoor ik somber was. Ik kon niet sporten zoals ik eerst deed, dus die uitlaadklep voldeed niet meer. Koken en bakken, dat ging nog wel. Omdat ik nog steeds niet goed kon zitten, was borduren ook niet zo fijn om te doen.
Ook in deze fase zijn de materialen als waterverf, ecoline, pastelkrijt en houtskool fijn om te gebruiken.
Daarnaast was er de frustratie dat het niet zo ging zoals ze voorspeld hadden. Ik was immers niet volledig hersteld als ik niet alles kon doen zoals voor de aanrijding, vond ik. Bovendien werd er niet naar mij geluisterd, werd ik niet serieus genomen.
Die boosheid mag er dan best uit, alleen gebruik je dan andere materialen. Wanneer iemand zijn of haar energie kwijt moet, kun je beter voor zwaardere materialen kiezen. Dan kun je bijvoorbeeld ook aan klei denken en gaan boetseren. Wil je het bij tekenen houden, kies dan wasco of bijenwas blokjes.
In alle gevallen geldt: pas het papierformaat aan en kies materiaal dat jij fijn vindt. Een blaadje uit een kubus memoblaadjes kan groot genoeg zijn. Een andere keer plak je vellen papier aan
Dit doet creatief bezig zijn voor jou
Als je op een creatieve manier bezig bent, krijgt je onderbewustzijn de kans om met jou te communiceren. Daardoor wordt je lichaam aangezet tot heling.
Hierbij gaat het om het proces, niet het resultaat. Een boom hoeft niet exact er uit te zien als de boom voor je raam.
Ik heb zelf geleerd dat ik mijn emoties nooit mocht tonen. Ook na mijn aanrijding, slikte ik dus alles in. Daarna volgde een scheiding en daarover slikte ik weer alles in. En zo kwam ik in de spiraal omlaag terecht.
Totdat ik iemand ontmoette die met mij aan de slag ging om alle opgeslagen en onverwerkte emoties op te ruimen. Hierdoor kan ik weer volop sporten om te ontspannen.
Later leerde ik dat ik door creatief bezig te zijn ook mijzelf kon uiten. Dat ik dan tot rust kom.
Elk creatief werkstuk is een momentopname en zegt alleen iets over hoe jij je nu, op dit moment, voelt. Het zegt dus niets over het verleden of over de toekomst.
Wat je er wel uit kunt halen is of er nog dingen uit je verleden zijn waar je aandacht aan mag schenken of wat je tegenhoudt op weg naar de toekomst. Hier kom ik op een later hoofdstuk op terug.
Als je niemand hebt om tegen te praten, kan het fijn zijn om toch op papier te praten.
Je kunt dat doen door een dagboek bij te houden. Voor sommigen mensen werkt dat heel goed.
Nadeel is dat je dan nog in je hoofd zit, het denken.
Je kunt ook gaan tekenen. Hierbij hoef je niet na te denken terwijl je bezig bent, dit doe je op je gevoel. Dat kan al met een pen of potlood op een memoblaadje. Er zijn diverse andere
materialen die je kunt gebruiken. Daar gaat het volgende hoofdstuk over.
2. Welke creatieve materialen gebruik je?
Welke creatieve materialen gebruik je?
Er zijn zo ontzettend veel materialen te koop, hoe weet je of je het juiste materiaal kiest?
Kijk ook wat je al hebt, op de foto zie je mijn materiaal.
In de eerste plaats is er een verschil in prijs en kwaliteit.
Duurdere materialen (met name kleurpotloden) zijn over het algemeen beter dan de goedkopere
materialen. Toch is dat niet altijd het geval en het ligt er aan wat je ermee wilt doen.
Ten tweede kun je kijken of kinderen er mee werken of volwassenen.
En ten derde kun je kijken wie er mee gaat werken, is dat iemand die de energie niet kwijt kan of is het iemand die juist heel weinig energie heeft.
Welke materialen kies je?
De uitdrukking “Een kinderhand is gauw gevuld” gaat ook hier op.
Jonge kinderen kunnen het makkelijkste wat dikkere en kortere materialen gebruiken. In de winkels zie je deze ook vaak. Alleen zijn er soms wel veel kleurtjes beschikbaar. Een peuter heeft genoeg aan de primaire kleuren en misschien zwart. Dat kun je langzaam uitbreiden naar de secundaire kleuren en roze of vleeskleur om mensen te tekenen.
Worden kinderen wat ouder, kun je de standaard maat potloden en meer kleuren aanbieden.
Het ligt er helemaal aan wat iemand fijn vindt werken. Mij doe je bijvoorbeeld nog steeds plezier met dikkere potloden.
Sommige materialen vragen weinig energie om te gebruiken. Die kun je ook goed gebruiken als je je somber voelt.
Materialen die je dan kunt kiezen, zijn materialen die je met water gebruikt, of die van zichzelf al vloeibaar of luchtig zijn. Denk dan aan pastelkrijt, houtskool, ecoline, waterverf.
Je kunt ook materialen door elkaar gebruiken, bijvoorbeeld houtskool en pastelkrijt om het zwart te doorbreken. Je kunt wat je getekend hebt met je vingers uitsmeren of met een kwastje en een beetje water er overheen gaan. Dan krijg je het effect van aquarelverf. Als je ecoline of aquarelverf hebt gebruikt, kun je later accenten zetten met kleurpotlood of met minder water nog wat verf gebruiken.
Heb je of ben jij een overactief persoon met een enorme hoeveelheid energie die er uit mag? Kies dan voor olieverf (droogt wel langzaam), bijenwasblokjes of wasco, ook rivierklei is dan een goede keuze.
Kleurpotloden zijn er in vele kwaliteiten. De wat duurdere potloden kun je goed gebruiken om zelf kleuren te mengen, dat lukt niet bij de goedkopere potloden. Als je een kleur wilt mengen, begin dan met de lichtste kleur.
Voor pastelkrijt kun je wel goedkoper krijt kopen, daar maakt het niet zo veel uit.
Wanneer je hierdoor een hobby ontwikkelt in creatief bezig te zijn, kun je altijd voor duurdere, kwalitatief betere materialen kiezen.
3. Boodschappen in tekeningen
Zitten er boodschappen in tekeningen?
Jazeker, er zijn boodschappen in tekeningen die je eigen onbewuste aan jou wil doorgeven.
Dat zijn zaken waar je nog aandacht aan mag schenken.
Bij jonge kinderen kunnen het ook dingen zijn die ze nog niet onder woorden kunnen brengen.
Maar door iets te tekenen, kunnen ze jou wel vertellen waar ze mee bezig zijn in hun hoofd.
Wanneer jij als kind niet hebt geleerd om te vertellen hoe jij je voelde, kan dit ook een hulpmiddel zijn.
Ik gebruik het nu als een van de technieken die ik voor mijzelf toepas.
De boodschappen in tekeningen zijn zoals gezegd moment opnames. Een tekening van een jaar geleden zegt iets over de situatie toen.
Het kan wel leuk zijn om elke week of maand een tekening van je kind te bewaren om te zien hoe het groeit en zich ontwikkelt op het gebied van tekenen.
Welke boodschappen kun je tegenkomen?
De boodschappen kunnen op verschillende manieren duidelijk worden gemaakt:
de plaats op het blad papier waar iets is getekend.
wat getekend is: is er een figuur of afbeelding gemaakt of is er abstract gewerkt?
het gebruik van bepaalde kleuren.
Het gaat er om dat je iets tekent, niet het resultaat telt, maar het doen is belangrijk. Je hoeft dus geen groot tekentalent te zijn. Dat ben ik ook niet, het hoeft geen levensecht dier of mens te zijn.
Hoewel ik het telkens heb over tekenen, kun je op meerdere manieren creatief bezig zijn. Wat ik beschrijf geldt ook voor schilderen of een collage maken of zelfs kleien. Voor de leesbaarheid heb ik het alleen over tekenen. Het maakt dus niet uit met welk materiaal je werkt om informatie te krijgen.
Hier ga ik kort in op deze drie punten, in de volgende hoofdstukken ligt ik ze verder toe.
De plaats op het blad geeft informatie
Bij kinderen zie je nog dat zij hun vel papier telkens draaien als ze aan het tekenen zijn. Zolang ze dat nog doen, kun je nog niets zeggen over de plaats op het blad. Pas als ze ongeveer 5 jaar zijn, wordt het blad niet meer gedraaid terwijl ze bezig zijn en kun je kijken wat waar op papier staat.
Je kunt een vel papier verdelen in een linkerkant en een rechterkant.
Je kunt het blad ook verdelen in een onderkant en een bovenkant.
Combineer je links en rechts met boven en onder, kun je nog gerichter kijken.
In hoofdstuk 9 ga ik hier verder op in.
De afbeelding staat ergens symbool voor
Het belangrijkste onderscheid hierin is een herkenbare afbeelding of iets abstracts.
Ik heb het dan over kinderen vanaf een jaar of 10 - 12 en volwassenen die beide technieken kunnen toepassen.
Verwar abstract tekenen niet met de eerste tekeningen van jonge kinderen die hun
vaardigheden nog moeten ontwikkelen. Dan kan het juist erg rustgevend zijn om een ritmische beweging te maken.
In hun spel zie je bijvoorbeeld dat kinderen telkens rondjes rennen. Dat zie je dan ook terug in hun tekeningen waarin allemaal rondjes tekenen. Deze rondjes kunnen een veilig nestje worden.
Dit is een fase die ze doormaken in hun teken- en spelontwikkeling.
Staat er iets in de weg waardoor iemand niet vooruit kan komen? Het is dan goed om te kijken wat er in werkelijkheid is dat je tegenhoudt.
Er zijn diverse websites waar de betekenissen van dieren, kleuren, symbolen of getallen te vinden zijn.
Dat kan richting geven, maar het kan best zijn dat jij er iets heel anders bij voelt of in ziet.
Vraag bijvoorbeeld niet aan een kind “Waarom heb je een hond getekend?” Want de volgende dag is het voor een jong kind misschien een wolf. Daarom schrijf je ook niet op de voorkant wat iets is. Als een wat ouder kind zelf tijdens het werk dingen erbij schrijft, is dat wat anders.
Een heel duidelijk voorbeeld van dat niet iedereen hetzelfde ziet, is deze tekening die iemand anders maakte tijdens een opleiding dag over tekenen bij rouw, verlies en afscheid. Aan het eind een troostkaartje tekenen, hoe jij jezelf ziet als therapeut voor je klanten. Daarna inleveren en een kaartje trekken. Deze trok ik.
Ik zag er een vlinder in. Van de tekst schoten tranen in mijn ogen.
Op weg naar huis kwam ik een oud-collega tegen, zij zag er een appel in.
Later zei iemand dat ze er een vlinder in een appel in de zee in zag.
Elke kleur heeft een eigen betekenis
De Nederlandse taal kent veel uitdrukkingen waar een kleur in genoemd wordt. Bijvoorbeeld rood staan, een wit voetje halen, dat is een grijs gebied.
Een aantal kleuren hebben een vaste betekenis, denk bijvoorbeeld aan de kleuren van
verkeerslichten. Waar je ook komt, de kleuren zijn hetzelfde en iedereen weet rood = gevaar = stoppen en groen = veilig = doorgaan.
Welke kleuren je gebruikt, zegt wat over hoe jij je voelt. Niet alleen de kleur zegt wat, ook de tint kan je meer informatie geven. Licht of donker kan een heel ander gevoel oproepen. De standaard indeling van koele of warme kleuren geldt niet altijd, een lichte of juiste donkere tint kan in plaats van koel juist warm aandoen of omgekeerd. Vergelijk bijvoorbeeld de koele kleur groen: lichtgroen en donkergroen of de warme kleur rood: donkerrood en lichtrood.
In de volgende hoofdstukken meer over verschillende kleuren.
4. Primaire kleuren
Primaire kleuren zijn kleuren die je niet kunt maken door andere kleuren te mengen.
Rudolf Steiner noemde de kleur rood de kleur van het leven, geel is de kleur van de geest en blauw is de kleur van de ziel. Dit spreekt mij erg aan en past bij wat ik denk, dat de mens een geheel is.
Alle kleuren hebben hun eigen emoties. Deze gevoelens kunnen heel erg persoonlijk zijn. Niet wat er algemeen gedacht wordt als je een kleur noemt, maar juist het tegenovergestelde.
Voel jij wat anders dan hieronder of in de volgende hoofdstukken over kleur beschreven staat?
Geen probleem, iedereen heeft immers zijn of haar eigen ervaringen en beleving bij een kleur.
Rood
Rood is de kleur van de liefde, zeggen we. We tekenen een rood hartje als we verliefd zijn op iemand. Rood wordt in verband gebracht met passie en met actief bezig zijn, veranderen. Het staat voor de levensvreugde die iemand heeft.
Rood kan ons tegen negatieve energie beschermen en ons nieuwe energie geven.
Elke kleur heeft ook een negatieve betekenis.
Bij rood is dat de associatie met haat, woede en pijn.
In kindertekeningen kan rood een vraag om hulp zijn. Of dat er juist een oplossing komt.
Het onderste chakra, bij je stuitje, heeft de kleur rood. Deze kleur houdt daarom verband met het contact maken met jezelf. Voelen wie je echt, heel diep van binnen, bent.
Geel
Geel is een kleur die warmte, zonlicht geeft en daardoor energie geeft. Het is een kleur die ons gelukkig kan maken en zelfvertrouwen geeft. Contact met het universum heeft de kleur geel gekregen. Deze kleur staat ook voor alertheid.
Geel is de kleur die we combineren met zuur, de gele citroen is daar een voorbeeld van. Een geelgroene combinatie kan duiden op gif.
Daar staat tegenover dat een geel-gouden combinatie staat voor het zoete en rijkdom, wijsheid en inzicht.
De kleur geel hoort bij het zonnevlecht chakra. Deze zit ongeveer op de hoogte van je maag.
Hier zit ook je gevoel, denk maar aan de bekende knoop in je maag of misselijk zijn van angst als er iets is.
Het is het chakra van de macht en kracht. Geel staat hier voor de energie en het bewust handelen.
Blauw
De kleur blauw kan je ontspannen en rust geven. Het is een kleur die verbonden is met
creativiteit en jezelf uiten. De kleur blauw heeft ook een sterk genezende werking bij koorts en pijn. Blauw geeft vaak een idee van ruimte, de blauwe luchten of het blauwe water.
Blauw wordt wel een koele kleur genoemd. Edelstenen met een blauwe kleur hebben een verkoelende werking.
De kleur blauw hoort bij het keelchakra. Deze kleur bij dit chakra is niet voor niets, het is de kleur van jezelf uiten.
Van het uitspreken wat je denkt en wat je voelt. Want hier zit ook al het verdriet en de dingen die we niet kunnen slikken.
Op deze plaats wordt het denken ( je hoofd) verbonden met het voelen (je lichaam).
Een donkere blauwtint is indigo. Deze is verbonden met het voorhoofdchakra. Naast de eerder genoemde punten geeft deze donkere tint te maken met wat je kunt waarnemen door je intuïtie. De wijsheid die in jou zit, hoe de dingen werkelijk zijn. Niet hoe je zou willen dat ze zijn.
Primaire kleuren combineren
De primaire kleuren kun je prima naast elkaar gebruiken. Ze vullen elkaar aan.
5. Secundaire kleuren
De primaire kleuren kun je niet krijgen door kleuren te mengen.
Bij de secundaire kleuren meng je juist 2 primaire kleuren om een secundaire kleur te krijgen. De kleuren die je dan krijgt zijn: oranje, groen en paars.
Als je zelf deze kleuren wilt gaan mengen, begin dan met de lichtste kleur. Dat kun je met verf doen, maar als je een goede kwaliteit kleurpotloden hebt, kun je het ook daarmee doen.
Oranje
De kleur oranje ontstaat als je rood en geel met elkaar gaat mengen.
Oranje geeft je energie en maakt je vrolijk.
Dat merk je ook aan edelstenen in deze kleur.
Positief is dit een kleur van levenslust, maar negatief kan het uitgelegd worden als opdringerig.
Oranje is de kleur van ons tweede chakra, het voelen. Het miltchakra is verbonden met
beweging en verandering. Je voelt het als je jezelf forceert, denk maar aan de bekende steken in de zij tijdens het sporten.
Groen
De kleur groen ontstaat als je geel en blauw met elkaar gaat mengen.
Veel mensen denken bij groen aan leven, fris of natuur. Het is vooral ook een kleur die voor harmonie en rust zorgt. Deze kleur kan je lichaam en geest met elkaar in balans brengen. Niet alleen door met deze kleur te werken, ook door het dragen van groene kleding.
De kleur groen is de kleur van ons hartchakra. De onvoorwaardelijke liefde die we geven aan anderen, maar ook aan onszelf, en de wijsheid die we in ons hebben.
Paars
De kleur paars ontstaat als je de blauw en rood met elkaar gaat mengen.
Deze kleur past bij koningen en spiritualiteit. Het is een kleur die bij edelstenen ons beschermen en helpen. Paars kan namelijk voor rust en ontspanning zorgen als je overbelast bent.
Paars is de kleur van ons kruinchakra. Hiermee staan we in verbinding met het universum, het is de kleur van spiritualiteit. Je hebt wijsheid en kennis in je, je kunt alles loslaten en vertrouwen hebben.
Secundaire kleuren combineren
In tegenstelling tot de primaire kleuren, zijn de secundaire kleuren niet in harmonie met elkaar als je ze samen gebruikt. Ze stoten elkaar af en zorgen voor onrust.
Primaire en secundaire kleuren combineren
De kleuren rood, oranje, geel, groen, blauw en paars vormen samen de kleurencirkel.
Als je de kleuren die tegenover elkaar in de kleurencirkel staan samen gebruikt, vullen ze elkaar aan.
Dit is telkens een primaire en een secundaire kleur: rood en groen, geel en paars, blauw en oranje.
Ook kleuren die naast elkaar liggen in de kleurencirkel kun je goed naast elkaar gebruiken.
6. Tertiaire kleuren
Tertiaire kleuren zijn kleuren die in de natuur voorkomen.
Je mengt hiervoor de 3 primaire kleuren of een primaire en secundaire kleur, zoals hier.
Op de HAVO leerden we al dat als we 2 kleuren die tegenover elkaar in de kleurencirkel liggen, mengen we bruin krijgen.
De bekendste was rood en groen mengen.
Wil je zelf nog verder gaan experimenteren met het mengen van kleuren?
Probeer dan deze kleuren eens te maken met alleen rood, geel en blauw.
Hier zijn ook de secundaire kleuren gemengd.
7. Enkele uitgelichte kleuren
Kleuren die veel mensen kennen en gebruiken, bespreek ik hier.
Het gaat om de kleuren roze, bruin, wit en zwart.
Behalve bruin, zijn dit kleuren die we bij de chakra’s tegenkomen.
Roze
Roze is een kleur die sterk verband houdt met rood. Het is ook de kleur van de liefde, maar dan op een wat zachtere manier dan rood.
Liefde, medeleven en genegenheid, maar ook kwetsbaarheid zijn thema’s van deze kleur.
Heb je een hekel aan roze, dan heb je misschien behoefte aan meer liefde in je leven.
Heb je een voorkeur voor roze, dan heb je misschien extra behoefte aan liefdevolle mensen om je heen.
De kleur roze is een tweede kleur die bij ons hartchakra past. Het is een kleur die troost geeft.
Bruin
Als je graag met bruin werkt, ben je waarschijnlijk goed geaard, heb je een band met de natuur.
Heb je een hekel aan bruintinten, dan ben je mogelijk niet toegefelijk. Het zorgt voor een gemoedelijk gevoel, thuis zijn, maar ook wijsheid.
Er zijn vele tinten bruin, die elk hun eigen gevoel met zich meebrengen. Donker bruine kleuren duiden op gezondheid, een band met de natuur. Lichtbruin kan wijzen op verval of dat je niet gezond bent.
Edelstenen in de bruintinten hebben een aardende werking. Hier komt de band met de natuur in terug.
Wit
Voor sommige mensen is wit geen kleur. Het is juist het tegenovergestelde, als alle kleuren samenkomen, krijg je de kleur wit.
In een tekening kan wit wijzen op vernieuwen, maar ook op kennis en inzicht dat iemand heeft.
Andere betekenissen zijn maagdelijkheid, dood of koude.
De kleur wit is een tweede kleur die bij ons kruinchakra past. Ze houdt verband met spiritualiteit en een hoger bewustzijn.
Zwart
Voor veel mensen in het westen is zwart de kleur van rouw. Ze vinden het een sombere kleur.
Terwijl het wel een kleur is die iets extra’s toe kan voegen aan een tekening.
Zwart kan in een tekening laten zien dat iemand verdrietig is of depressief. Het is een kleur die angst en een dreigend gevoel aan kan geven, maar ook lef en moed aangeeft.
Zwart is niet een kleur waar iedereen graag mee werkt. Toch kan het zwarte houtskool juist heel fijn werken als jij niet lekker in je vel zit. Het is een heel licht materiaal om mee te werken, het kost daarom weinig energie.
Wordt het je echt te somber? Neem dan pastelkrijt en kies 1 kleur die jou aanspreekt en voeg die toe. Zowel houtskool als pastelkrijt kun je ook heel erg goeduitsmeren op je papier. Door met je vingers te werken, heb je een direct contact met je werkstuk en met jezelf.
De kleur zwart is een tweede kleur die bij ons stuitchakra past.
Zwarte edelstenen kunnen negatieve energie wegnemen omdat ze alle kleuren absorberen.
Daarnaast helpen ze je om zaken te gaan zien die eerst verborgen waren.
Pasteltinten
In principe zijn de pasteltinten opgebouwd uit dezelfde kleuren als de normale kleuren. Om ze zachter te maken, wordt er een wit pigment aan toegevoegd.
8. Huis-boom-mens-dier tekening
Deze 4 onderwerpen zie je vaak terug in een tekening.
Hoe ze getekend zijn, zegt iets over hoe jij je voelt op het moment dat je de tekening maakt. Vanuit het diepste in jou, je onderbewuste, kom je er achter wat er aan
emoties in jou spelen.
Deze elementen bespreek ik in dit hoofdstuk.
Op Google kun je verder naar symboliek zoeken, type dan het symbool in en het woord betekenis. Ook voor bijvoorbeeld de zon (= vader) die je hier ziet.
Het huis
Het huis laat heel duidelijk zien hoe jij in je vel zit. Net zoals je in een huis woont, zo woon jij in je lichaam.
Zitten er luiken voor de ramen, dan wil je niet laten zien wat je voelt. Dat kan nog versterkt worden als je geen schoorsteen tekent. De schoorsteen staat voor ventilatie, het uiten van jezelf.
Heb je een hek voor het huis getekend, dan wil je geen mensen toelaten. Als je dat tekent, herken jij in jezelf dat je alles alleen moet kunnen en doen?
Hoe heb je de zolderverdieping of het dak getekend? Dat zegt je hoe het in je hoofd er aan toe gaat. Teken jij bijvoorbeeld dakpannen, dan ben je een denker die alles ordent.
De boom
Het bijzondere van een boomtekening is dat je met verschillende materialen en verschillende opdrachten na elkaar heel andere bomen kunt tekenen. Samen geven ze nog meer informatie over degene die de tekening heeft gemaakt.
De linker is gemaakt met kleurpotlood en de opdracht was teken een boom.
De rechter met een zwarte dunne stift en de opdracht om de punt op het papier te laten.
En na elke tekening 2 kernwoorden erbij schrijven.
De boom kan jou veel informatie geven, ook hier kun je de vergelijking maken met je lichaam.
De wortels vertellen hoe jij in het leven staat. Het zegt iets over de dingen die jij wilt.
Sta je goed en stevig in de aarde? Of loop je op je tenen doordat je puntige wortels hebt getekend?
De stam houdt verband met wat je voelt. Net zoals het sap van de boom van de wortels naar de kruin gaat, zo stroomt de energie door je lichaam.
Heeft een dier een holletje gemaakt in de stam, dan zoek je een veilig en knus plekje.
Heb je een heel dikke bast getekend? Dan kun jij je afvragen waartegen jij je wilt beschermen, want het is een soort schild dat je hebt getekend.
Zijn er beschadigingen aan de stam, dan is er iets gebeurd op een bepaald moment in je leven.
De kruin staat symbool voor je hoofd, het denken.
Wat wil je naar buiten brengen? Welke ideeën en fantasieën heb je?
Teken je vruchten, dan wil je kwaliteiten in jezelf naar buiten brengen.
Je kunt een boom van top tot wortel in centimeters verdelen. Deel het daarna door je leeftijd, dan weet je hoe oud je was op het moment dat je beschadigingen ziet op de stam, bijvoorbeeld.
De mens
Ik schrijf wel tekening, maar je kunt ook heel goed een mensfiguur van klei maken. Ook daar kun je hetzelfde uithalen als je ernaar kijkt.
Kijk maar naar dit mens dat eerst onder tafel gekleid was voor deze huis-boom-mens-dier tekening werd gemaakt.
Bij de boom maakte ik de vergelijking met de stam
= lichaam = voelen, de kruin = hoofd = denken. Bij de wortels schreef ik willen, de wortels zijn je armen
& handen en benen & voeten.
Ik noem een paar aanwijzingen uit het gezicht die gericht zijn op het omgaan en uiten van je gevoel en emoties.
De oren vertellen je hoe goed je luistert, niet alleen naar anderen, maar ook naar je eigen lichaam.
Ogen staan symbool voor hoe jij jezelf en de wereld om je heen ziet.
Is de mond open of dicht? Wat wil je wel of niet zeggen?
Hoe je de handen tekent, zegt iets over hoe je handelt. Zijn ze bijvoorbeeld heel klein ten opzichte van de rest van het lichaam, dan weet je niet wat je moet doen.
De voeten, hoe zijn die getekend? Kun je er stappen mee zetten, of sta je heel wankel? Denk hier ook eens aan de uitdrukking “Stevig in zijn schoenen staan.”
Het dier
Ook hier geldt dat je in plaats van een tekening heel goed aan de slag kunt met klei.
Of ga eens staan als de boom of het mens. Je kunt ook staan / bewegen als het dier dat je hebt getekend. Dan kun je nog sterker merken wat je voelt.
Je kunt 3 groepen dieren maken, afhankelijk van waar ze zich bewegen:
Luchtdieren, deze staan symbool voor het denken
Landdieren, deze zijn vooral praktisch bezig
Waterdieren, deze symboliseren het gevoel
Naast deze indeling kijk je naar het dier zelf: waar is het dier goed in. Of waar is het juist niet goed in en heeft het hulp bij nodig?
Je kunt ook kijken naar de levendigheid van het dier, daaruit kun je zien hoe het met je eigen energie gesteld is.
Je getekende dier kan heel goed een fantasiedier zijn.
Geef je dier maar een naam. Zo heeft deze tekening de naam “paradijsvogel” gekregen.
Eerst kriskras met de ogen dicht lijnen getrokken en toen vlakjes opvullen.
Vanaf het moment dat dit een vogel ging worden, is er bewust naar die vorm en het stokje toegewerkt.
De betekenis van dieren kun je op Google vinden. Zoals bij elk element geldt: kijk of het voor jou zo voelt.
Een website die je zou kunnen gebruiken is:
https://www.heinpragt.com/symbols/dierensymbolen.php
Je kunt het boek van Christiane Beerlandt “Als dieren spreken konden” gebruiken. Dit gaat over de oer symboliek in droom en werkelijkheid, de psychologische betekenis voor de mens.
9. Vlakken in een tekening
Vlakken in een tekening geven je ook informatie.
Bijvoorbeeld staat iets boven / onder of links / rechts, of juist centraal in de tekening.
Als je vakjes arceert en niet met figuren werkt, zegt dat wat over jou op dit moment.
Of teken je iets in een cirkel, een mandala?
De plaats op het blad
Bij het schilderen van deze tekening was een velletje A4 te klein, het zijn 4 vellen geworden die aan elkaar geplakt zijn.
Deze lijnen laten gelijk de vlakverdeling zien waar je naar kijkt.
Als eerste kun je kijken naar boven en onder.
De bovenkant zegt iets waar je hulp van krijgt. Dat kan bijvoorbeeld een zon zijn, die de vader symboliseert.
Aan de onderkant zie je wat iemand moeilijk vindt, waar die problemen mee heeft. In deze schildering zie je een vijver. Water staat symbool voor het voelen. Dus op het moment dat dit werd gemaakt, had die persoon mogelijk moeite om bij het gevoel te komen.
De tweede mogelijkheid is om te kijken naar links en rechts.
Dingen die aan de linkerkant staan, hebben te maken met het verleden. Dat kun je nog verfijnen, links onder is ver verleden en links boven is gisteren.
Staat iets aan de rechterkant, dan heeft dat te maken met de toekomst. Ook hier kun je dat nog preciezer maken, rechts onder is ooit en rechts boven is de nabije toekomt.
Uiteraard kan iets ook centraal in een tekening staan.
Zoals de plaats en naam al doen vermoeden, is dat iets wat belangrijk is op het moment van tekenen. Maar je kunt ook jezelf centraal stellen, bijvoorbeeld als je een tekening maakt van je gezin of het gezin toen je een kind was.
De ligging van het papier
Hoe je een blad voor je hebt liggen zegt ook iets. Bij een boom heb je vaak de smalle kant naar je toe liggen.
Zo’n staand blad geeft een feit weer.
Draai je het blad, zodat de lange kant naar je toe ligt, dan vertel je meer een verhaal.
Je kunt een vierkant blad prima gebruiken om er een cirkel op te tekenen.
Het werken in een cirkel geeft een extra energie.
Dit soort tekeningen worden mandala’s genoemd. En dan hoef je echt niet een geometrische tekening te maken. Ga gewoon wat kleuren of teken iets figuratief.
Figuratief of abstract tekenen
Er zijn mensen die niets hebben met figuratief tekenen. Het lijkt niet op het voorbeeld of zoals het in het echt is. Dus daarom doe ik dat maar niet, zeggen ze.
Met tekenen om je gevoel te uiten, gaat het niet om het resultaat, maar om het proces.
Zeker, ik ben ook iemand die altijd zei dat ze abstract veel beter was, want iets “echt” doen lijken, lukte mij niet.
Inmiddels trek ik mij er niets van aan als iets niet goed lijkt.
En misschien nog wel belangrijker, ik weet waarom ik liever abstract werkte.
Als je vlakken invult met lijntjes of stipjes of streepjes, hoef je niet te voelen. Dan slik jij je emoties in.
Ik mocht als kind niet huilen, ook niet als volwassene.
Wanneer ik boos was, moest ik er maar overheen stappen, het was niet zo belangrijk.
Als ik ergens bang voor was, moest ik mij niet aanstellen.
Kortom, ik had niet geleerd om iets te voelen, maar juist om mijn gevoel uit te schakelen.
In het hoofdstuk over boodschappen in tekeningen schreef ik dat we troostkaartjes hadden gemaakt. Hoe wij onszelf zagen als therapeut voor de mensen.
Ik zie mijzelf als iemand met een luisterend oor die de arm om een ander slaat.
Tja, hoe beeld je dat uit? Een oor, dat lukt nog wel, maar de arm en dan de hand?
Het resultaat oogt wat kinderlijk vond ik, dus dat was eerst wel schrikken toen we het moesten afgeven.
Toch raakte mijn kaartje degene die het trok. Zij had op dat moment de behoefte aan die arm om de schouder en zag gelijk wat ik wilde zeggen.
10. De richting van een tekening
Als je naar een tekening kijkt, kun je kijken of iets in het verleden of in de toekomst ligt. Dat doe je door te kijken of iets aan de linker of rechterkant op het blad is getekend.
Waar kijkt, wijst of loopt een mens of dier naar toe?
En staat er dan iets in de weg of niet?
Ziet iemand dus problemen om iets in de toekomst te doen of niet?
Staat iets in het verleden of in de toekomst?
Maar je kunt ook kijken naar de figuren en afbeeldingen op een tekening, wijzen of kijken ze naar rechts, de toekomst, of naar links, het verleden?
Op deze tekening kijkt de prinses naar rechts, naar de toekomst. Haar lichaam wijst ook naar rechts, dus ze is helemaal op de toekomst gericht.
Je kunt het terugzien zien als je naar een boom kijkt, waar is de kruin zwaarder, links of rechts?
Of waar draagt de boom vruchten?
Helemaal duidelijk wordt het als mensen of dieren bewegen. Gaan ze terug naar het verleden of naar de toekomst?
Als ze naar rechts bewegen, is de weg dan vrij? Je kunt hekjes, rotsblokken, boomstammen tegenkomen, maar ook kleinere, makkelijk verplaatsbare voorwerpen, als een fiets. Dit zijn symbolen die aangeven dat er nog dingen opgelost moeten worden, voor je verder kunt gaan.
Of loopt iemand wel naar rechts, maar kijkt die achterom over de schouder? Dan wil iemand wel verder, maar is er nog iets uit het verleden dat aandacht vraagt.
De richting vertelt jou wat er speelt
Als je tekent, schildert, of zoals hier met pastelkrijt werkt, maakt het materiaal niet uit voor wat de boodschap is.
Natuurlijk is het handig om te werken met wat bij jouw energieniveau van dat moment past.
Zo heb ik na een sterfgeval in de familie juist veel met veel water en aquarelverf gewerkt en met pastelkrijt en dat uitgesmeerd.
Maar wat belangrijk is dat je kunt zien waar nog zaken liggen die je aandacht vragen. Door zo creatief bezig te zijn, zet jij je lichaam al aan tot heling.
Het is een veilige manier om je emoties te uiten, je hoeft het aan niemand te laten zien.
Niemand hoort wat je vertelt, zoals wanneer je praat. En je hoeft nergens over te denken.
Omdat het een momentopname is, kan het wel handig zijn om een datum achterop te zetten.
Dan kun je in de loop van de tijd een patroon zien.
Geef je werkstuk aan het eind een titel mee, zo maak je weer verbinding met het denken. Zet deze gerust op de achterkant.
11. (Teken)suggesties
Door de hele situatie met thuisonderwijs, niet sporten, geen vriendjes zien, kunnen kinderen terugvallen in een jonger gedrag. Dit zie je ook als er een jonger kind in het gezin geboren wordt.
Dus als een kind het fijner vinden om de ideetjes voor jongere kinderen te doen, laat ze lekker hun gang gaan. Dat geeft een gevoel van veiligheid, daar hebben ze nu behoefte aan.
Heb je een kind dat juist altijd al veel tekent, of op een andere manier creatief bezig is, kunnen de suggesties in een oudere leeftijdscategorie al gedaan worden.
Als ouder kun je gewoon meedoen met je kind. Aan het einde geef ik ook enkele ideetjes om samen te doen.
De leeftijdsindicaties slaan vooral op de tekenontwikkeling of de gebruikte materialen.
Peuters en kleuters
Jonge kinderen beginnen al met tekenen als de met een lepel door hun eten lijnen trekken.
Je kunt bijvoorbeeld op een bakplaat bloem, rijst, pasta leggen en dat ze hier met hun handen doorheen gaan.
Voor kleuters zou je kunnen kijken of je met
levensmiddelen kleurstof verschillende kleuren kunt maken.
Draai maar lekker cirkels op papier. Neem verschillende kleuren en / of materialen.
Doe een spelletje waarbij je rondjes maakt, zing er een liedje bij.
Of een andere repeterende beweging die het kind rust geeft.
Ga scheuren en plakken uit een oud tijdschrift. Of gewoon met gekleurd papier, dat kunnen ook vouwblaadjes zijn.
Ga met vingerverf aan de slag. Het voelen kan erg fijn zijn als ze niet bang zijn om vies te worden.
En als de temperatuur het toelaat, kun je gaan stoepkrijten. Dan maak je direct contact met de aarde.
Voor 6 – 12-jarigen
Teken met een bord een cirkel op een blad papier. Maak je tekening in de cirkel.
Je kunt ook vlakken maken, eerst heel licht kleuren en een tweede keer wat delen donkerder maken en zien wat er uit komt.
Ga met je ogen dicht kriskras met je potlood over het papier. Ga daarna kleuren:
Zonder opdracht
Maak een dier
Hoe ziet een sprookjesfiguur er uit. Wat heeft die
Ga daarna ook het dier of sprookjesfiguur nadoen of schrijf er een verhaal bij.
Als de kinderen wat ouder zijn, kun je verschillende soorten pasta en gedroogde peulvruchten op kunnen plakken. Misschien ligt er nog wel ergens een plankje of lijm 2 stukken van een
kartonnen doos op elkaar.
In plaats van klei kun je met marsepein iets boetseren.
Als de winkels open zijn, kun je natuurlijk ook met klei werken.
Ga daarna eens staan als het dier dat je gemaakt hebt. Hoe voelt dat, hoe beweegt het dier.
Of maak een eenvoudig zanddeeg en bak koekjes die je met marsepein versiert.
Maak een collage door plaatjes uit oude tijdschriften te halen of met oude lapjes stof of wol. Je kunt zelf een thema of onderwerp bedenken. Bijvoorbeeld een verjaardag, droomberoep, hoe hun kamer er uit kan zien.
Teken je naam en versier die.
Voor 10 – 16 jaar
Ook hier kun je nog steeds aan de slag met een collage, naamtekening, in een cirkel tekenen, kriskras tekenen en dan vlakken vullen.
In plaats van een collage, kun je ook rond iets wat je uit een tijdschrift haalt een tekening maken.
Zet je potlood of pen op papier en maak in een beweging een boom of een dier.
Ga staan zoals die boom of dat dier en hoe voel jij je dan?
Als je geen kleurpotloden hebt, kun je ook met een pen, fineliner of potlood een tekening maken. Vul de vlakke op met streepjes of stipjes. Dichter bij elkaar lijnen zetten geeft een donkerdere kleur dan ver uit elkaar, veel of weinig stippen ook. Wissel de wijzen waarop je een vlak vult af.
Met pastelkrijt kun je wat je getekend hebt ook met je vingers uitsmeren. Of met een klein beetje water aan een penseel er overheen gaan. Dan krijg je het effect van aquarelverf.
Je kunt natuurlijk je kwast in water dopen en gaan verven.
Het is spannend om je papier eerst nat te maken en dan te gaan verven met aquarelverf. Dan kun je ervoor kiezen om veel of weinig water te gebruiken.
Als je veel water gebruikt, vloeit de verf uit.
Wanneer het opgedroogd is, kun je nog wat erbij schilderen. Of met veel water of weinig, wat jij wilt.
Of druppel ecoline op een nat vel papier.
Je kunt als de aquarelverf of ecoline droog is met kleurpotlood of pastelkrijt aan de slag om iets te accentueren.
Voor (jong)volwassenen
Alle eerdere ideeën kunnen nog steeds gedaan worden.
Teken jezelf in het gezin toen je 5 of 7 jaar was. En teken daarna hoe het gezin nu is.
Als je het geduld hebt om te wachten tot je werkstuk droog is, kun je olieverf gebruiken.
Of gebruik acrylverf, dat droogt iets sneller.
Samen aan de slag met huisgenoten
Teken een cirkel op een blad papier en teken er een lijn of kruis in.
Neem ieder een andere kleur potlood (of stift) en teken in stilte om de beurt een patroon tegen elke lijn of in elk vlak.
Neem een groot vel papier, dat kan ook een stuk behang zijn, ga ieder met een andere kleur kriskras over het papier bewegen. Dit kun je het beste doen met wasco of bijenwas, dan kan er geen punt van een potlood breken.
Verdeel dan de tekening in 2 stukken en scheur jouw deel in stukken. Maak er dan op een nieuw, groot vel een tekening of collage van.
De gezinstekening, zoals op de voorkant te zien is, die ik bij de (jong)volwassenen noemde kun je ook als gezin maken.
Ieder voor zich hoe het in 2019 was en nu. Kijk dan eens wat er anders is en hoe je dingen wilt veranderen. Want laten we heel eerlijk zijn, niet alle ouders zijn geboren leraren, anders waren ze dat wel geworden. Als iedereen de hele dag bij elkaar is, kunnen de relaties ook veranderen.
12. Tips & trucs
Bij het aanbieden
Eindig niet abrupt met “en nu stoppen en komen eten.” Maar geef aan dat het kind over 5 of 10 minuten moet stoppen. Dan kan het iets afmaken.
Werk in stilte, eventueel met rustige achtergrondmuziek
Vraag niet naar “waarom” dit kan heel bedreigend overkomen.
Vragen naar “wat” of “hoe” geven meer vrijheid om te beantwoorden.
Het kan heel handig zijn om terug te schakelen door iets bij of met een tekening te doen.
Zet achterop een datum (altijd handig)
Praat er samen over
Geef een titel aan het werkstuk
Noem een paar kenmerken op van een dier of sprookjesfiguur of persoon
Schrijf er een verhaal bij
Ga staan of bewegen als …
Materialen
Zorg dat er materiaal in huis is dat zo gepakt kan worden. Zeker kleuters kunnen heel productief zijn, een pak A4-papier kan dan handig zijn.
Je kunt op gekleurd papier werken. Deze kun je ook als pak A4-papier kopen.
Wil je wat steviger papier waar je met alle materialen op kunt werken, ga dan voor Zweeds therapeutenpapier. Wanneer je een groter formaat neemt, kun je het door midden snijden en hoef je niets aan elkaar te plakken als je groot wilt werken.
Let op dat je voor elke verfsoort aparte kwasten gebruikt. De kwasten kunnen minder goed tegen verschillende materialen.
Werk je op nat papier, bescherm dan je tafel met een plank of afvalzak.
Je werk in pastelkrijt of houtskool fixeer je met haarlak tegen het vlekken.
Viltstiften kun je niet mengen, als de dop er niet goed op zit, drogen ze uit en als je er hard op drukt, duw je de punt naar binnen. Dat is een reden waarom ik die niet als materiaal heb genoemd.
Kijk wat je in huis hebt, niet alles hoef je te kopen.
Dat is ook een reden waarom ik bij de jongsten bloem en pasta heb genoemd en omdat supermarkten wel geopend zijn. En kun je niet bakken, biscuitjes, plakken cake kun je ook versieren.
Met koken en bakken kun je niet alleen creatief of scheppend bezig zijn. Het is ook een manier waarbij je met je handen bezig bent.
Voor mijzelf is het een manier om gewoon heerlijk te ontspannen. Doordat je met deze natuurlijke producten bezig bent, maak je contact met de aarde.
Tot slot
Kijken naar een tekening
Je kunt naast het resultaat kijken naar de manier waarop getekend is.
Is er hard op het potlood gedrukt of is het papier amper aangeraakt?
Tekent iemand geconcentreerd of is die snel afgeleid?
Bij een tekening in tweetallen: is er evenwicht of overheerst er iemand?
Zijn er dingen weggegumd of op de achterkant getekend?
Wanneer je de tekening van iemand anders ziet, geef dan niet gelijk je mening. Maar ga in gesprek, vraag wat die ander gemaakt heeft, wat ze aanspreekt of juist niet, wat ze liever anders willen zien.
En een tekening kan later altijd nog veranderen, je kunt iets toevoegen.
Verantwoording
De kennis die ik heb gedeeld, heb ik opgedaan bij:
CIVAS cursussen en praktijkdagen “Creatieve therapie” en “Kindertekeningen analyseren”
Gregg M. Furth “Tekeningen” beeldtaal van het onbewuste
Eveline Ruitenberg van Kinderen beter begrijpen, diverse E-books
Ellen Dekker training “Tekenen rond verlies, afscheid en rouw”
Hoe nu verder?
Jij of je gezinsleden hebben mogelijk vragen over tekeningen die je gemaakt hebt.
Speciaal voor jou als lezer is er nog een aanbieding. Ik kijk bij één tekening naar wat die mij laat zien. Dat kost je helemaal niets. Daarvoor maak je een scan of foto van de tekening en wanneer het een kindertekening is, geef je de leeftijd door. Deze mail je naar mij.
Hierover ontvang je binnenkort nog een mail van mij. Als je niet kunt wachten, stuur dan een bericht naar: karin@minderklachtennaeenongeluk.nl
Als je andere vragen hebt, kun je deze zo stellen of bel naar 06-17909495.
De algemene website, met informatie over de
technieken die ik gebruik en over verschillende emoties is: www.leegjerugzak.nl
Of volg mij op Facebook:
https://www.facebook.com/leegjerugzak
Bij mijn facebookpagina’s is een besloten groep waar jij je voor kunt aanmelden.
Speciaal als je een ongeluk hebt gehad en klachten houdt, terwijl dat niet zo zou moeten zijn:
www.minderklachtennaeenongeluk.nl
En op Facebook: https://www.facebook.com/minderklachtenaeenongeluk
