STARTNOTITIE TOEKOMSTVERKENNING AFSLUITDIJK
Naar een toekomstbestendige en duurzame Afsluitdijk
Instituut SMO
In opdracht van Rijkswaterstaat December 2007
Inhoudsopgave
Deel 1 Naar een toekomstbestendige en duurzame Afsluitdijk
Achtergrond
Vervolgtraject: Van toekomstverkenning naar marktconsultatie 3
Deel 2 De domeinen
De vier domeinen 5
1. Morfologie van de Afsluitdijk 7
Bestaande plannen 7
Inspirerende voorbeelden 10
2. Bouwen met de natuur 15
Bestaande plannen 15
Inspirerende voorbeelden 18
3. Toekomstgerichte duurzame energie-ontwikkeling 22
Bestaande plannen 22
Inspirerende voorbeelden 25
4. Beleefbaarheid van de Afsluitdijk 32
Bestaande plannen 32
Inspirerende voorbeelden 39
Slotwoord 43
Deel 1 Naar een toekomstbestendige en duurzame Afsluitdijk
Achtergrond
Op 24 mei 2007 werd het 75 jarige bestaan van de Afsluitdijk gevierd. Het jubileum richt de aandacht op het bouwwerk dat internationaal vermaard is, maar na 75 jaar aan vernieuwing toe is. Klimaatverandering, bodemdaling en maatschappelijke ontwikkelingen brengen problemen en wensen met zich mee die op korte en lange termijn om een oplossing vragen. Behalve een noodzakelijke opgave, is de
vernieuwing van de Afsluitdijk ook een creatieve uitdaging die kansen biedt om innovatie stoelend op een typisch Nederlandse traditie, op het grensvlak van water en land, hernieuwd op de kaart te zetten. De Afsluitdijk als landmark waar zichtbaar gemaakt wordt waar Nederland goed in is en wat we belangrijk vinden.
Wát Nederland belangrijk vindt, en hoe zich dat laat vertalen naar concrete plannen voor de Afsluitdijk zijn vragen waarop ook het publiek en private partijen antwoord willen geven. Waar een waterbouwkundig werk als de Afsluitdijk voorheen door de overheid (Rijkswaterstaat) werd gepland, ontworpen, gerealiseerd en beheerd, wordt daarom voor de vernieuwing van de Afsluitdijk gekozen voor een aanpak waarbij burgers, bedrijven en andere betrokkenen al vanaf het begin van de planvorming de ruimte krijgen om mee te denken en invulling te geven aan hetgeen ze wenselijk achten.
Rijkswaterstaat heeft in dit kader in november 2007 Instituut SMO de opdracht gegeven om samen met individuele burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties op zoek te gaan naar de gemeenschappelijke ambities voor de toekomst van de Afsluitdijk. Hiervoor worden in januari en februari een aantal
bijeenkomsten georganiseerd. Tijdens deze bijeenkomsten gaan de deelnemers met elkaar op zoek naar idealen voor de toekomst van de Afsluitdijk, waarbij wordt aangestuurd om die ideaalbeelden zo goed mogelijk te vertalen in concrete ideeën en projectvoorstellen.
Tijdens dit traject wil RWS samen met u vooruit kijken naar de volgende 75 jaar Afsluitdijk en bedenken hoe de Afsluitdijk er dan uit moet zien. Toekomstbeelden worden vertaald in projecten en ideeën die tastbaar zijn, die kunnen worden beschreven en worden vertaald naar plaats, naar omvang en naar tijd. Wat is mogelijk, waar en wanneer?
Deze toekomstverkenning resulteert in een projectenportefeuille waarin alle
geïnventariseerde voorstellen voor de Afsluitdijk zijn opgenomen. Toelating van een voorstel tot de projectenportefeuille houdt geen oordeel in met betrekking tot de relevantie, de kwaliteit of de haalbaarheid van het voorstel. Die selectie wordt pas gemaakt tijdens de marktconsultatie die vanaf maart 2008 van start gaat.
Wanneer medio maart 2008 deze verkenning wordt afgerond, is bekend wat
Nederland voor de komende 75 jaar belangrijk vindt en welke concrete projecten en ideeën zij voor de Afsluitdijk in petto heeft.
Om de ideaalbeelden te benoemen, hoeven we niet vanuit het niets te beginnen. Er bestaan immers al vele visies, plannen en innovatieve ideeën voor de Afsluitdijk.
Deze zijn zowel opgesteld door de betrokken overheden als door private partijen en individuen die hun ambities voor de Afsluitdijk in de loop der jaren kenbaar hebben gemaakt. Bovendien gebeurt er wereldwijd veel interessants op het gebied van watermanagement en in aanpalende sectoren. In deze startnotitie willen we deze plannen en voorbeeldcases ter inspiratie aan u voorleggen, om vervolgens tijdens de bijeenkomsten met u op zoek te gaan naar creatieve toepassingen voor de
Afsluitdijk.
Vervolgtraject: Van toekomstverkenning naar marktconsultatie
Deze toekomstverkenning maakt deel uit van het Onderzoek Integrale Verbetering Afsluitdijk. Met deze ambitieverkenning zet Rijkswaterstaat de eerste stap op weg naar een nog op te stellen integrale, langetermijnvisie voor de Afsluitdijk. De projectontwikkeling en de aanbesteding van de voorstellen zal in lijn met de toekomstverkenning innovatief zijn. De verkenning wordt gevolgd door een marktconsultatie, waarbij marktpartijen worden uitgenodigd om al in een vroeg stadium vernieuwingsvoorstellen uit te werken en deze in samenspraak met Rijkswaterstaat voor besluitvorming gereed te maken.
Deel 2 De domeinen
Domeinen
Voor deze toekomstverkenning van de ontwikkelingsmogelijkheden voor de
Afsluitdijk worden vier domeinen onderscheiden. Met deze indeling wordt vrijwel elk relevant terrein van de toekomst van de Afsluitdijk bestreken. De indeling is gekozen op basis van belangrijke toekomsttrends die voor bepaalde domeinen veel invloed hebben en tegelijkertijd voor andere van minder betekenis zijn. Dit wordt geïllustreerd in de beschrijving van de verschillende domeinen.
1. Morfologie van de Afsluitdijk
De Afsluitdijk en de waterbouwkundige kunstwerken (sluizen en spuicentrales) voldoen niet meer aan alle veiligheidsnormen die tegenwoordig aan primaire waterkeringen gesteld worden. De klimaatverandering, alsmede de verwachte zeespiegelrijzing en bodemdaling verhogen bovendien de urgentie om
maatregelen te nemen. Ideeën en mogelijke plannen voor dit domein richten zich op de basisfunctionaliteit van de Afsluitdijk waartoe naast de veiligheid ook het verkeer en de scheepvaart behoren.
2. Bouwen met de natuur
Bouwen met de natuur gaat over het combineren van functies als veiligheid, ecologie en duurzaamheid. De afgelopen jaren is voor de Waddenzee en het IJsselmeer veel onderzoek verricht en zijn er diverse plannen ontwikkeld om het natuurbehoud in dit kwetsbare gebied ten dienste te staan. Ideeën en mogelijke plannen voor dit domein hebben met elkaar gemeen dat zij aansprekend
gebruikmaken van natuurkundige en biologische principes en verstoring en vervuiling vermijden.
3. Toekomstgerichte duurzame energie-ontwikkeling
Tot de zekerheden van de toekomst behoort de trend dat fossiele energie steeds schaarser wordt. Overal in de wereld wordt gezocht naar nieuwe bronnen. Er bestaat bijzondere belangstelling voor hoogwaardige technologie die het milieu ten goede komt. Ideeën en mogelijke plannen voor dit domein richten zich op de rol van de Afsluitdijk als plaats voor duurzame energiewinning.
4. Beleefbaarheid van de Afsluitdijk
Mondialisering en een stijgende welvaart dragen ertoe bij dat mensen in toenemende mate op zoek gaan naar bijzondere ervaringen en belevenissen.
Dat betreft zowel grootse gecommercialiseerde evenementen als kleinschalige authentieke ervaringen. Nederland heeft behoefte zich in Europees en breder internationaal verband zichtbaarder te maken. Ideeën en mogelijke plannen voor dit domein richten zich op het ‘beleefbaar’ maken van de Afsluitdijk. Daarbij kan gedacht worden aan bijvoorbeeld het realiseren van toeristische en
woongerelateerde projecten met internationale allure.
In het navolgende wordt per domein een beknopt overzicht gegeven van bestaande plannen en aansprekende ideeën en projecten uit binnen- en buitenland. Inbegrepen zijn ook de voorstellen die zijn ingediend vanuit Fryske Fiersichten, het
toekomstdebat dat op initiatief van het Provinciebestuur Fryslân in het laatste kwartaal van 2006 heeft plaatsgevonden.
Voor Fryske Fiersichten werd een ieder uitgenodigd zijn of haar ambities voor Fryslân kenbaar te maken en deze te concretiseren in de vorm van projectideeën en voorstellen. Een bijzondere werkwijze waarbij werd uitgegaan van een mix van nieuwe interactieve media en een serie bijeenkomsten, bedoeld om de Friese bevolking en een ieder met ideeën voor de toekomst van Fryslân te prikkelen en te stimuleren om projectvoorstellen in te dienen. In alle bijeenkomsten van Fryske Fiersichten kwam de Afsluitdijk prominent aan de orde. Vandaar dat in deze startnotitie naast de bestaande plannen en inspirerende voorbeelden uit heel de wereld, per domein ook de ingediende ideeën en projectvoorstellen vanuit Fryske Fiersichten kort worden weergegeven. Het doel van deze informatie en voorbeelden is niet om compleet te zijn, maar zij dienen slechts als illustratie van waaruit verder kan worden nagedacht over de toekomst van de Afsluitdijk.
1. Morfologie van de Afsluitdijk
Door de klimaatverandering zal het hoogteverschil tussen water en land en daarmee de kans op overstroming toenemen. Door de opwarming van de aarde smelten ijskappen en zal de zeespiegel stijgen. Het KNMI verwacht een zeespiegelstijging van 35 tot 85 centimeter in 2100 en een bodemdaling tussen de 2 en de 60 centimeter voor 2050.
Bestaande plannen
Het waterbeheer moet rekening gaan houden met deze stijging van de zeespiegel en de toenemende hoeveelheid neerslag. Dijken moeten worden versterkt en verhoogd.
Zo ook de Afsluitdijk. De waterkering tussen de Waddenzee en het IJsselmeer die de provincies Noord-Holland en Fryslân met elkaar verbindt, voldoet niet meer aan normen die zijn vastgelegd in de Wet op de Waterkering (WoW). De dijk is te laag, de kruin en het binnentalud zijn niet voldoende erosiebestendig, en de spuisluizen voldoen niet meer aan de huidige veiligheidsnormen. Rijkswaterstaat heeft in de loop der jaren diverse studies laten uitvoeren en oplossingsrichtingen geformuleerd om de primaire functies van de Afsluitdijk te verbeteren. Hiervoor richt zij zich op de
basisfunctionaliteit van de Afsluitdijk waartoe naast de veiligheid ook het verkeer en de scheepvaart behoren.
In het rapport Integrale verkenning Afsluitdijk (2006) worden in het kader van de veiligheid en direct aan de dijk gekoppelde functies als verkeer en scheepvaart vele (deel)oplossingen aangedragen. Er wordt onderscheid gemaakt tussen oplossingen die het dijklichaam betreffen, en oplossingen die betrekking hebben op de
kunstwerken (spui- en schutsluizen). De oplossingen variëren van het op diverse wijzen verhogen van de binnenzijde en/of buitenzijde van het dijklichaam tot het renoveren of vernieuwen van de spui- en schutsluizen bij Den Oever en
Kornwerderzand. Een aantal opvallende oplossingsrichtingen:
Dijklichaam verhogen middels grondlichaam met tunnel
Het tekort aan hoogte kan worden opgelost door de kruin van de Afsluitdijk met grond te verhogen. Het wegtracé wordt door een (halfopen) tunnel aangelegd. Het fietspad wordt verplaatst naar het tunneldak. Het fietspad wordt dus verplaatst naar de kruin zodat voor fietsers de belevingskwaliteit van de omgeving verbetert. Voor de autoweg komt met het verplaatsen van het fietspad circa 5 meter extra breedte vrij, zodat een totale tunnelbreedte van circa 30 meter ontstaat.
Nieuwbouw keersluis op Den Oever en/of Kornwerderzand
Deze optie gaat uit van een nieuwe keersluis met één grote rol- of glijdeur of segmenten keersluis ten noorden van de draaibruggen. De kerende hoogte wordt circa NAP + 7,2 m. Deze keersluis vervangt de voorhavendijken en de bestaande sluis als primaire waterkering, die dus ook niet meer te hoeven worden verbeterd.
Figuur 1 Keersluis bij schutsluis Kornwerderzand (bron: Integrale verkenning Afsluitdijk (2006))
Nieuwbouw schutsluis met naviduct bij Kornwerderzand
De schutcapaciteit kan worden vervangen door het bouwen van een nieuwe schutsluis op een nieuwe locatie en zo de capaciteit te concentreren. De gezamenlijke schutcapaciteit van de schutsluizen van Den Oever en
Kornwerderzand wordt nieuw gebouwd. De bestaande schutsluizen en draaibruggen verdwijnen, de Afsluitdijk wordt doorgetrokken. Het wegverkeer wordt met een naviduct onder de scheepvaart door geleid. Een heel hoge brug zou in dit verband een alternatief kunnen zijn. Zowel wegverkeer (ontwerpsnelheid 120 km/h) als scheepvaartverkeer krijgt dan vrije doorgang. Tegenover het voordeel van vrije doorvaart staat voor de scheepvaart het nadeel dat maar één mogelijkheid
om de Afsluitdijk te kruisen overblijft. Een alternatief is het leiden van het wegverkeer over beweegbare bruggen over beide sluishoofden. Hiervoor wordt een
omrijdoplossing aangedragen.
Figuur 2 Naviduct bij Kornwerderzand, inzet: omrijdoplossing (bron: Integrale verkenning Afsluitdijk (2006))
Extra spuisluis in 'knik' Afsluitdijk
Al geruime tijd bereidt Rijkswaterstaat uitbreiding van de spuicapaciteit in de Afsluitdijk voor. Het project Extra Spuicapaciteit Afsluitdijk ([ES]2-Afsluitdijk) is in 2006 een nieuwe fase ingegaan. De voorkeurslocatie voor nieuwe spuisluizen in de Afsluitdijk is de knik in de dijk ten westen van Kornwerderzand. Zowel het rijk als de provincies Fryslân en Noord-Holland is met deze locatie akkoord gegaan. Op deze locatie zijn de grootste waterstandsverschillen tussen IJsselmeer en Waddenzee te verwachten, zodat er extra efficiënt gespuid kan worden. Daarnaast is hier de invloed op de bodemfauna in de Waddenzee het geringst en zijn er de beste kansen voor intrek van vis naar het IJsselmeer. Tenslotte kan de spuisluis op deze plek het beste ingepast worden in het landschap. Onderzocht worden de mogelijkheden voor alternatieve energieopwekking bij de nieuwe spuisluizen.
Overige verbetermaatregelen die er voor moeten zorgen dat de Afsluitdijk voldoet aan de veiligheidseisen omschreven in de Wet op de Waterkering (WoW) worden behalve in Integrale Verkenning Afsluitdijk (2006) onder meer beschreven in diverse studies omtrent [ES]2-Afsluitdijk (1999-2004), Plan van aanpak Afsluitdijk (2006) en Verkenning Kunstwerken Afsluitdijk (2005).
Voorstellen uit Fryske Fiersichten
De deelnemers aan Fryske Fiersichten zien de veiligheidsfunctie van de Afsluitdijk als een basisgegeven. Er zijn vanuit Fryske Fiersichten geen oplossingen
aangedragen die zuiver gericht zijn op het verbeteren van de veiligheid van de dijk.
Wel werden voorstellen gedaan in het kader van de Afsluitdijk als verbindingsweg tussen Fryslân en Noord-Holland.
Het vervoer op de Afsluitdijk kan innovatiever. Voorgesteld wordt om over de Afsluitdijk een treinverbinding aan te leggen, desnoods een die alleen in de
weekenden in de zomer rijdt (M. Fermo en E. Bausch), of zodanig wordt aangelegd dat Amsterdam op een snelle manier wordt verbonden met Noord-Duitsland en Scandinavië waarbij Fryslân een halteplaats krijgt toebedeeld. Opgemerkt wordt dat bij de bouw van de Afsluitdijk, 75 jaar geleden, een treinverbinding ook al aan de orde is geweest. In de mobiliteitswereld geldt een eindstation doorgaans niet als aantrekkelijk. Een eindstation is een doodstation. Dit pleit ervoor om de
Hogesnelheidslijn uit Parijs die in 2008 in Amsterdam zal eindigen, door te trekken naar Bremen. (H. van Schaijik en J. Verkerk).
Voor het autoverkeer wordt gedacht aan de bouw van een aquaduct in de Afsluitdijk (C. Eisma) en aan hoge bruggen over de sluizen in de Afsluitdijk, zowel aan de Friese als aan de Noord-Hollandse kant (H. de Groot) waardoor het wegverkeer het scheepvaartverkeer niet hindert.
Tot slot opperde Wubbo Ockels recentelijk in een interview in het Milieudefensie Magazine (juli/augustus 2007) de superbus als alternatief voor spoor over Afsluitdijk.
De bus die 250 km/u kan rijden, zou in een betonnen bak over de Afsluitdijk heen en weer kunnen gaan.
Inspirerende voorbeelden
De stijging van de zeespiegel en extremere weersomstandigheden noodzaken tot innovaties op het terrein van waterbeheer. Op diverse plekken worden nieuwe technieken en materialen toegepast in de strijd tegen het water. Een aantal voorbeelden:
Superdijk, Japan
Japan staat internationaal vooral bekend om haar hightech innovaties op het gebied van consumentenproducten. Minder bekend zijn de innovaties die in Japan
plaatsvinden op het gebied van watermanagement. Een daarvan is de superlevee, oftewel superdijk. De superdijk is een dijk met een breedte van honderden meters of zelfs meer. Het dijklichaam bestaat uit grond, niet uit zand. Kenmerkend is het flauwe binnenwaartse talud van ongeveer 1:30. Een dijk met een hoogte van 10 meter is zodoende 300 meter breed. Hiermee beoogt men te voorkomen dat overstromend water de dijk afkalft, verzwakt en een doorbraak veroorzaakt. Stedenbouwkundig is het voordeel dat men de dijk geleidelijk in de rivier kan laten overgaan. Gebouwen worden in dit geval dus niet achter, maar op de dijk gebouwd. Japan is van plan grote delen van de bestaande dijken te vervangen door superdijken. Dit komt neer op superdijken langs de gehele benedenloop van deze rivieren. Op plaatsen waar stedenbouwkundige projecten worden ontwikkeld, wordt waar mogelijk gelijktijdig de superdijk ingepast.
Figuur 3 De constructie van een superdijk, inzet: bovenaanzicht (bron: Arakawa –Joryu River Management Office)
Dijkversterking met Elastocoast
Het Duitse bedrijf Elastogran, dochter van chemieconcern BASF, legde in september 2007 aan de Nederlandse kust in Ouwerkerk en Petten een proefstrook aan met Elastocoast. Dit materiaal is ontwikkeld ter versterking van dijken en wordt voor het eerst in Nederland toegepast op primaire waterkeringen. De proefstroken zijn samen 1000 vierkante meter groot en bestaan uit kleine breukstenen die voorzien worden van een transparante laag Elastocoast, waardoor de steentjes deels met elkaar
verbonden worden. Elastocoast bestaat uit twee componenten kunststof. Groot voordeel volgens het bedrijf is dat er een sterke elastische deklaag op de zeewering ontstaat met een open structuur. Hierdoor nemen de golven in sterkte af voordat deze de dijk bereiken. Arcadis brengt de proefstroken in opdracht van BASF aan.
Projectbureau Zeeweringen, een samenwerkingsverband van Rijkswaterstaat en twee Zeeuwse waterschappen, stelt de proefvakken ter beschikking.
Pilot projecten zijn al met succes toegepast in Duitsland. Het eerste commerciële project is in 2006 gerealiseerd op het eiland Hallig Gröde met 500 m2 Elastocoast. In 2007 zal dit worden vergroot met 3.000 m2.
Figuur 4 Elastocoast (bron: BASF)
Kunstrif; aanleg van een brede onderwater-golfbreker
De aanleg van kunstriffen in de Noordzee is een plan dat Royal Haskoning in 2005 lanceerde om de kust van Noord- en Zuid-Holland tegen de zee te beschermen.
Royal Haskoning heeft met het concept van kunstriffen als kustverdediging al ervaring opgedaan in Dubai. Uit een haalbaarheidsstudie die Rijkswaterstaat samen met Royal Haskoning onlangs heeft afgerond, blijkt dat een kunstrif op anderhalve kilometer in zee bij Scheveningen ervoor zorgt dat de kust bij een superstorm vijftien tot twintig meter minder zal afslaan. Het rif voorkomt vooral dat de zogeheten lange golven het strand kunnen bereiken. Juist deze golven kunnen de kustlijn aantasten.
De haalbaarheidsstudie kent twee varianten: een langgerekt rif evenwijdig aan de
kust en een rif bestaande uit drie evenwijdige 'lamellen'. Van beide ontwerpen is aangetoond dat de golfbelasting in de branding bij een superstorm significant afneemt.
Het kunstrif is een constructie van ongeveer tien meter hoog met een kern van zand en een buitenkant van betonblokken die op anderhalve kilometer uit de kust ligt. De top ligt echter onder de zeespiegel en is niet zichtbaar vanaf de kust. Het rif zorgt ervoor dat de golven lager worden. In het stuk zee tussen het rif en het strand komen daardoor minder lange golven voor. De haalbaarheidsstudie is inhoudelijk afgerond, maar wordt nog door Rijkswaterstaat en Royal Haskoning aangevuld met een vervolgstudie naar de kosten en de maatschappelijke meerwaarde. In het voorjaar van 2008 worden alle onderzoeksresultaten gepubliceerd.
Figuur 5 Twee varianten kunstrif (bron: Royal Haskoning)
Smart Grass Reinforcement
Rijkswaterstaat heeft in het voorjaar van 2007 het Smart Grass Reinforcement (SGR) getest op de zeedijk bij Delfzijl. Het SGR concept, ontwikkeld door een consortium van Royal Haskoning en Infram, voorziet in het op een slimme manier aanbrengen van een speciaal kunststoffen gaas (zogenaamde geogrid matten) op de kruin en het binnentalud van de dijk. Het gras hecht zich erg goed aan het sterke gaas, waardoor de grasmat wordt verstevigd. Daardoor is de dijk beter bestand tegen meer water, waardoor dijkverhogingen in de komende decennia niet nodig zijn. Het bijzondere bij de aanleg van dit systeem is dat de versterking in één groeiseizoen plaatsvindt.
Hierdoor kan de dijk vóór het volgende stormseizoen versterkt worden.
Smart grass is in maart 2007 met een golfoverslagsimulator getest op een stuk zeedijk bij Delfzijl. Het SGR is vorig jaar geplaatst, zodat de grasmat een seizoen de tijd had om met het systeem te vergroeien. Het blijkt dat versterkte gras zich,
ondanks de korte groeitijd, goed aan het geogrid matten heeft kunnen hechten.
De kunststofmatten onder het gras maken de dijk nog sterker. Het positieve resultaat van de proef is reden om dit systeem verder te ontwikkelen. Het zal hierbij met name gaan om de meest optimale wijze van aanbrengen.
Zelfmonitorend geotextiel
Met intelligent geotextiel kunnen vormveranderingen worden waargenomen op het niveau van micrometers (duizendste mm). Dit gaat met behulp van optische glasfiber, zogenoemde Fibre Bragg Gratings, die op bepaalde afstanden bij de productie van het geotextiel zijn aangebracht. FBG-sensoren worden in andere landen al met succes toegepast voor het monitoren van dammen, dijken, tunnels en gebouwen.
Als ter plaatse van de FBG verlenging of verkorting van de vezel optreedt, verschuift de golflengte van het teruggekaatste licht. Een uitleesunit vertaalt deze verschuiving naar de werkelijk optredende verlenging of verkorting. Een bijzondere toepassing zou digitale dijkbewaking kunnen zijn omdat, voordat een dijk werkelijk bezwijkt, zeer kleine vormveranderingen optreden.
2. Bouwen met de natuur
In ruimtelijke ordening en waterbeheer heeft de afgelopen jaren een cultuuromslag plaatsgevonden. Niet langer wordt water vooral gezien als een veiligheidsrisico waartegen we ons moeten verdedigen met hoge, robuuste dijken. Water wordt juist steeds meer benut als vormgever van natuur en landschap. Bouwen met de natuur betekent flexibele integratie van land in zee en van water in het nieuwe land, daarbij gebruikmakend van in de natuur aanwezige materialen en krachten. Bouwen met de natuur houdt sterk rekening met bestaande en potentiële natuurkundige en
biologische principes, waarbij verstoring en vervuiling vermeden wordt.
Bestaande plannen
De Afsluitdijk bracht in 1932 een harde scheiding aan tussen de zoute Waddenzee en de toevoer van zoet rivierwater vanuit onder andere de IJssel. Daarmee verdween ook de getijdenwerking langs de ondiepe oevers en de brakwaterzone. Met het verdwijnen van de brakwaterzone, verdwenen ook karakteristieke vegetatietypen en diersoorten. Het verlies van het zogenaamde estuariene landschap dat zo
kenmerkend is voor een land aan zee heeft geleid tot een steeds grotere roep om herstelbeleid van de natuurlijke basis. De Vierde Nota waterhuishouding legde het algemene doel van behoud en zo mogelijk herstel van estuariene overgangen vast voor het waterbeheer. Specifiek voor het IJsselmeer stelt de Nota dat voor
onderzoek en planvorming voor natuurontwikkeling in samenspraak met de regio gezocht moet worden naar mogelijkheden voor aanleg van een brakwaterzone langs de Afsluitdijk. De Vijfde Nota op de Ruimtelijke Ordening sluit hierop aan en stelt dat het Rijk een verkenning zal starten voor een meer geleidelijke overgang van het zoete IJsselmeerwater naar de zoute Waddenzee. De gezamenlijke verkenning van LNV, V&W, en VROM opgetekend in het rapport ‘De Afsluitdijk als schakel tussen zoet en zout’ uit 2002 vloeit daar uit voort. In het rapport worden drie
oplossingsrichtingen verkend (te weten: brakwaterzone, visintrek en verbetering spuibeheer) en voor elk van de oplossingsrichtingen een aantal mogelijkheden per locatie. Diverse varianten voor integrale oplossingen worden genoemd, waaronder de Staart van Kornwerderzand, Brakke Boontjes en Breezand Brak.
Het meer recente rapport ‘Integrale verkenning Afsluitdijk’ (2006) worden een paar deeloplossingen aangedragen die daarop voortborduren. Zij hebben betrekking op het creëren van een brakwaterzone langs de Afsluitdijk.
Brakwaterzone aan de Waddenzeezijde
Een brakwaterzone aan de zeezijde van de Afsluitdijk staat in open verbinding met de Waddenzee. De inrichting van de brakwaterzone is zodanig dat er met behulp van geleidedammen een geleidelijke menging van het gespuide zoete water uit het IJsselmeer met het zoute zeewater plaatsvindt.
Figuur 6 Geleidelijke zout-zoetovergang in de Waddenzee (bron: bron: Integrale verkenning Afsluitdijk (2006))
Brakwaterzone aan de IJsselmeerzijde
Een brakwaterzone aan de IJsselmeerzijde van de Afsluitdijk is een afgesloten bekken dat alleen zoetwater inlaat vanuit het IJsselmeer. Brak water kan andersom niet vanuit dat bekken het IJsselmeer instromen. Het Plan Waterlely, is daar een voorbeeld van. Kern van dit plan is namelijk de aanleg van een zilt waterbekken in het IJsselmeer dat wordt omsloten door een dijk. In dit binnenmeer is onder andere herstel van zilte natuur mogelijk en aanleg van mosselbanken. Bovendien biedt het ontstane getijdengebied mogelijkheden voor duurzame energieopwekking. Op deze functie van het Plan Waterlely wordt in domein 3 ‘Toekomstgerichte duurzame energie-ontwikkeling’ verder ingegaan.
Figuur 7 Afgesloten brakwaterzone in IJsselmeer (bron: Integrale Verkenning Afsluitdijk (2006))
Vanuit milieu- en natuurorganisaties wordt de Afsluitdijk niet zelden gezien als een onnatuurlijke barrière voor vogels, vissen en natuurontwikkeling. Diverse
belangenorganisaties die actief zijn in het IJsselmeergebied hebben daarom hun visie op de Afsluitdijk en de vernieuwing van de dijk gegeven.
Wetlands in het IJsselmeer
Oprichter van het Instituut voor Milieu- en Systeemanalyse (IMSA) Wouter van Dieren hield in 1996 een pleidooi voor een ander IJsselmeer. Het IJsselmeergebied kampt Van Dieren met diverse problemen: het gebied is ecologisch en planologisch zwak ontwikkeld. Dit uit zich in een matige waterkwaliteit, slechte voorzieningen voor de watersport en andere vormen van recreatie en een overvolle randstad waarvoor het IJsselmeergebied geen uitwijkmogelijkheden biedt. Een oplossing voor deze problemen is het inrichten van zogenaamde wetlands. Dit concept impliceert het opheffen van de door dijken veroorzaakte strakke scheiding tussen land en water.
Direct buitendijks moeten vooroevers gerealiseerd worden. Verder het IJsselmeer in worden zand- en kleiplaten opgespoten en poldertjes ingericht. Deze nieuwe
inrichting van het IJsselmeergebied geeft een impuls aan de recreatie, ontlasting van de randstad, stopt onttrekking van landbouwgrond (niet volbouwen Purmer) en geeft ruimte voor natuurontwikkeling. Het concept wordt verder uitgewerkt door de
Stichting Wetlands in het IJsselmeer. In hun rapport ‘Wetlands in het IJsselmeer’
(2006) wordt ook bij de Afsluitdijk ontwikkeling van wetlands voorzien. Dit betekent voor de veiligheid dat er een zeewerende zone ontstaat waardoor de beschermende functie van de Afsluitdijk wellicht voor een deel door de wetlands opgevangen kan worden.
Figuur 8 Uitsnede Zoekgebieden natuurversterking (bron: Wetlands in het IJsselmeer (2006))
Open de Afsluitdijk
De stichting Verantwoord Beheer IJsselmeer (VBIJ) pleit ervoor om de Afsluitdijk te openen, vergelijkbaar met de situatie in de Oosterschelde. Daar is een
openverbinding met de zee, maar in geval van overstromingsgevaar kan de
stormvloedkering de zeearm tijdelijk afsluiten. Het betreft een lange termijn visie. Het toekomstbeeld van de VBIJ luidt dat het IJsselmeergebied in 2050 een groot
estuarium zal zijn. Een natuurlijk gebied, dynamisch, zelfregulerend en met een verbeterde waterkwaliteit. Dijken garanderen de veiligheid, maar vormen geen onnatuurlijke barrières. De VBIJ wil met deze toekomstvisie de discussie aanjagen en overheden verleiden om grenzen te verleggen.
Inspirerende voorbeelden
Wereldwijd staat kustveiligheid volop in de belangstelling. Er zijn en worden diverse vernieuwende mogelijkheden ontwikkeld om kustveiligheid en natuurontwikkeling te laten samengaan en zelfs elkaar te laten versterken.
Eco-engineering
Bevolkingsgroei, grondstoffen gebruik, overbevissing, verontreiniging,
energieverbruik, zeespiegelstijging, etc. veroorzaken een toenemende druk op het milieu. Daarom zullen ecologische aspecten bij natte waterbouw projecten een steeds belangrijkere rol gaan spelen. Van gewone engineering zal steeds meer moeten worden overgeschakeld naar eco-engineering. Eco-engineering is een aanduiding voor engineering waarbij niet alleen technische randvoorwaarden een rol spelen maar eveneens de ecologische randvoorwaarden de basis vormen voor het ontwerp. Het uiteindelijke ontwerp is daarbij een economische optimalisatie van het technisch haalbare en het ecologisch wenselijke.
Eco-engineering biedt veelbelovende mogelijkheden om versterkt te worden ingepast in de huidige benadering van kustverdediging. Met name omdat ecosystem-
engineers veelal zelfregulerende en zelfversterkende eenheden zijn, kunnen de organismen letterlijk ‘meegroeien met de zee’ (vs ‘dynamisch handhaven’). Voor bijvoorbeeld aannemers, projectontwikkelaars en beheerders kan gebruik van kennis op het gebied van eco-engineers een beter product opleveren (stabilisatie van oevers en bodems) in een tijd waarin in toenemende mate een duurzame inbedding van kustinfrastructuur in de natuurlijke en sociale omgeving wordt gevraagd.
Bovendien kan het op de juiste manier benutten van eco-engineering, bijdragen tot kostenbesparend werken (bijv. door reductie van onderhoudsinspanning) en versterken van de natuurlijkheid en veerkracht van de kust.
Er wordt aansluiting gezocht bij initiatieven in het buitenland, waar al proeven worden gedaan met het effect van kunstmatige biogene riffen op golfwerking, stroming en erosie. Concreet bestaat het project uit de verkenning naar een proefexperiment met het opheffen schor/kwelder erosie door inzet van oester-/mosselbanken. Deze proef heeft een sterk engineering karakter door de inzet van rifvormende schelpdieren.
(bron: Bio-Bouwers, waterinnovatiebron.nl)
Ecobeach, Egmond aan Zee
Rijkswaterstaat en BAM Civiel voeren op het strand bij Egmond aan Zee de
innovatieproef Ecobeach uit. Ecobeach is een natuurlijke zandsuppletie, die in gang wordt gezet door verticale buizen te plaatsen langs de kust. Hierdoor wordt het zand dat door de zee wordt aangevoerd, vastgehouden. Ecobeach kan een belangrijke bijdrage leveren aan het versterken en in stand houden van de Nederlandse kust.
Het is een innovatief concept, zowel door de techniek als door de wijze waarop het vanuit de markt als een Eigen initiatief (Ei) tot stand is gekomen. Ecobeach is een
vinding van de Deen Poul Jakobsen en is voor de Nederlandse markt een initiatief van BAM.
Rijkswaterstaat en BAM tekenden op 1 november 2005 tijdens de Dag van Maarssen een intentieverklaring om samen het drainagesysteem verder te ontwikkelen. Op 16 oktober 2006 is de intentieverklaring omgezet in een contract, waarmee het
startschot is gegeven voor de uitvoering. Deze is begonnen in november 2006, voor een periode van drie jaar. Meer informatie over Ecobeach kunt u vinden op
www.ecobeach.nl. (bron: Ecobeach, waterinnovatiebron.nl)
Figuur 9 Schematische weergave Ecobeach (bron: BAM)
Schorren en Japanse Oesterschelpen
In oktober 2006 zijn twee projecten gestart over natuurlijke kustverdediging om de erosie van de kust tegen te gaan: één over het beheren van schorren en één over het aanleggen van richels met Japanse oesters, om de golfslag te breken en bodemdeeltjes te vangen.
Na proeven in stroomgoten van enkele tientallen meters lang denken Nederlandse onderzoekers dat schorren en oesterbanken bij kunnen dragen aan de verdediging van onze kust. Op de Slikken van den Dortsman langs de Oosterschelde is een richel aangelegd met Japanse oesterschelpen van een nabij gelegen plek. Zowel bij stevige wind als op windstille dagen zullen we meten hoeveel de kracht van de golven afneemt en wat dat voor gevolgen heeft voor het bezinken van
bodemdeeltjes. De verwachting is dat de oesterbank de nabijgelegen schorren zal beschermen tegen afslag, wat een gunstig effect heeft op de achterliggende dijken.
In dit project werken het NIOO-Centrum voor Estuariene en Mariene Ecologie uit Yerseke, het Rijksinstituut voor Kust en Zee (RIKZ), de Radboud Universiteit Nijmegen en WL Delft Hydraulics nauw samen. Rijkswaterstaat financiert het als innovatief idee.
Het tweede project richt zich op de relatie tussen veiligheid en schorvorming.
Schorren, of kwelders, zijn buitendijkse stukken land begroeid met planten die tegen zout en overstroming kunnen. Schorren hebben twee eigenschappen die
kosteneffectieve en duurzame kustverdediging mogelijk maken. Ten eerste
verminderen ze sterk de energie die in golvend water zit: de golven worden lager en de stroming minder. Daardoor heeft de kust erachter minder te lijden van de golven.
In de tweede plaats kunnen schorren met de stijgende zeespiegel mee omhoog groeien. De schorrenplanten vangen namelijk tussen hun stengels korrels zand en slib op uit het afgeremde water en zo blijft de kustverdediging automatisch op peil.
Technologiestichting STW financiert het project en het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) en de TU Delft voeren het uit. WL Delft Hydraulics, RIKZ en natuurbeheerders Stichting het Zeeuwse Landschap en It Fryske Gea zijn ook nauw bij de proeven betrokken. (bron: persbericht NIOO-KNAW 5 oktober 2006, knaw.nl)
3. Toekomstgerichte duurzame energie-ontwikkeling
Een belangrijk aspect voor de toekomst is de wijze waarop met het milieu en energie wordt omgegaan. De mondiale economische groei doet de vraag naar olie en gas verder toenemen. In de energiesector wordt schaarste verwacht. Daarom zijn grote investeringen nodig om nieuwe energiewinningtechnieken of nieuwe vormen van energie te ontwikkelen. Nieuwe vernieuwbare energiebronnen moeten de rol van olie (en andere koolstofgerelateerde bronnen als kolen en gas) overnemen. De
omvorming van oude naar deze nieuwe economie is het transitiepad waar de eerste wankele schreden op worden gezet.
Bestaande plannen
Nederland heeft de ambitie om in 2030 de helft van de energiebehoefte te halen uit duurzame bronnen, zoals zon, wind en biomassa. Er is al op diverse manieren onderzocht welke technologie voor duurzame energieopwekking in het gebied rond de Afsluitdijk kan worden toegepast. Sommige plannen zijn om uiteenlopende redenen nooit ten uitvoer gebracht, enkelen zijn in proefopstelling getest of worden binnenkort als demonstratieproject gerealiseerd. Hieronder een beknopt overzicht:
Interprovinciaal Project Windpark Afsluitdijk (IPWA)
In het Interprovinciaal Project Windpark Afsluitdijk (IPWA), waarvoor de eerste plannen al werden gemaakt in 1991, stelden de provincies Fryslân en Noord-Holland en vier aan de Afsluitdijk grenzende gemeenten voor 109 windturbines langs de Afsluitdijk te plaatsen. Het project stuitte op veel maatschappelijke weerstand van vooral milieugroeperingen. Het plan strandde in 2002 (?) in de Tweede Kamer.
Osmosecentrale, Blue Energy
Tijdens de door het ministerie van Verkeer en Waterstaat georganiseerde manifestatie “De Dag van Maarssen” is een intentieverklaring getekend voor de ontwikkeling van een proefcentrale die elektriciteit maakt door menging van zoet en zout water. Deze zogenaamde Blue Energy centrale is op laboratoriumschaal ontwikkeld door de firma Redstack en haalt elektriciteit uit een membraaninstallatie die gevoed wordt met een combinatie van zoet en zout water. Rijkswaterstaat wil faciliteiten beschikbaar stellen voor een proefcentrale bij de Afsluitdijk. Medio 2008 wordt de studie afgerond naar de voorwaarden die verbonden zijn aan de realisatie van een installatie in of op de Afsluitdijk. Vervolgens wordt een kleine testinstallatie van 10-50 kilowatt gebouwd. Deze testen lopen tot 2010. Daarna wordt uitgebreid
naar een capaciteit van 1000 kW, waarbij aan optimalisatie van het systeem wordt gewerkt. Na deze fase ligt een verdere vergroting naar uiteindelijk 200 MW voor de hand.
Partners in het project zijn Rijkswaterstaat, ENECO Energie, Redstack BV, Wetsus, Landindustrie BV, Magneto Special Anodes en Hubert Stavoren BV.
Figuur 10 Artist impression Osmosecentrale Afsluitdijk (bron: Integrale verkenning Afsluitdijk (2006))
Plan Waterlely
Het Plan Waterlely is een conceptidee van Alkyon Hydraulic Consultancy &
Research voor een brakwaterzone/vispassage in een ‘binnenring’ in het IJsselmeer, in combinatie met een getijdencentrale. Onder extreme weersomstandigheden zou het kunnen helpen bij het waterbeheer van het IJsselmeer. Dit tussenbekken kan als stootkussen fungeren: herstel van de waarden uit de tijd van voor de afsluiting met handhaving van de meerwaarden van na de afsluiting en, vooral ook, met uitdagende nieuwe kansen. Omgeven door een aan te leggen ringdijk zou een brak Lelymeer kunnen zorgen voor een getijdencentrale met 60MW piekvermogen in de Afsluitdijk.
Figuur 11 Schetsplan Waterlely (bron: Alkyon Hydraulic Consultancy & Research)
Zonnepanelen langs de Afsluitdijk
Op het zuidelijke talud van de Afsluitdijk zouden in totaal 170.000 zonnepanelen geplaatst kunnen worden, over de volle lengte van 32 kilometer. Het betreft zoutbestendige, stevige zonnepanelen. Dit plan komt voort uit het
onderzoeksprogramma Fryseps van het Cartesius Instituut. Het instituut is een samenwerking van de drie TU's, de provincie Friesland en een aantal Friese
bedrijven en kennisinstellingen. De TU Delft werkt aan een studie om de Afsluitdijk te bedekken met zonnepanelen. Er zijn plannen voor een proefopstelling van een kilometer lengte en vier meter breed voor de periode van 1 a 2 jaar. Dan moet getest worden of de waterkerende werking van de dijk niet achteruit gaat en of het door reflectie van de zon op de panelen geen overlast veroorzaakt voor het verkeer.
Voorstellen uit Fryske Fiersichten
Diverse deelnemers aan het toekomstdebat Fryske Fiersichten zagen in de Afsluitdijk een ideale plek voor duurzame energiewinning. Sommigen stellen voor om door middel van windturbines op de Afsluitdijk energie te winnen (P. Kuijpens en B. de Jong). Verschillende pleidooien zijn ontvangen om op de Afsluitdijk een
getijdencentrale te bouwen en daaraan een groot expositiecentrum te verbinden waar nieuwe technologie op het gebied van duurzame energiewinning wordt
gepresenteerd (K.J. Hoekstra, D. Keizer, E. Schraa, A.A.J.F. van den Dobbelsteen, H. Deinum, S. Jansen en B. van der Tuuk). Dit expositiecentrum moet Brundtland- paviljoen worden genoemd met verwijzing naar de Noorse minister Brundtland die in 1987 voor de Verenigde Naties het later beroemd geworden Brundtland-rapport over de bedreiging van het leefklimaat op aarde als gevolg van milieuvervuiling heeft opgesteld (S. Jansen).
Inspirerende voorbeelden
Overal in de wereld wordt gezocht naar nieuwe energiebronnen. Veel technologie voor duurzame energiewinning uit wind, water en zon is reeds beschikbaar. De voorbeelden hieronder zullen niet allemaal een op een toe te passen zijn op de Afsluitdijk. Ze dienen vooral ter inspiratie.
Solar Tower
In Australië loopt er een ambitieus project om de eerste commerciële zonnetoren te bouwen. EnviroMission, het bedrijf wat de toren zal gaan bouwen, wil in Mildura (Australië) rond 2010 deze zonnetoren voltooid hebben. Met behulp van zonne- energie wordt onder een enorme glazen kas lucht verwarmd. Die lucht wordt naar een zeer hoge toren in het midden van de kas gezogen en zet een aantal turbines in beweging waardoor stroom wordt gegenereerd. De afmetingen van de zonnetoren zijn indrukwekkend: het glazen dak heeft een doorsnede van 5 km en de toren zelf heeft een doorsnede van 150 meter en een hoogte van maar liefst 1 km. De
zonnetoren zal maar liefst 800 miljoen dollar kosten en een vermogen van maximaal 200 MW gaan opleveren.
Figuur 12 Artist impression Solar Tower (bron: EnviroMission Ltd.)
PS10, Sevilla
In maart 2007 vond in Zuid-Spanje, vlakbij Sevilla, de oplevering van de PS10 plaats, een zonthermische krachtcentrale met een vermogen van 11 megawatt. Spiegels richten het zonlicht gebundeld op een toren waar het stoom opwekt voor een stoomturbine. Hoe hoger de temperatuur kan oplopen, hoe efficiënter de
spiegelcentrale wordt. Dit is geen nieuwe techniek, de eerste experimenten vonden al plaats rond 1860. In de afgelopen zestien jaar zijn echter nergens grote
spiegelcentrales gebouwd, vanwege de lage olieprijs en gebrek aan
overheidssubsidies. Nu zijn ze terug door de hoge olieprijs, de zorgen om het klimaat en de duurzame ambities. Er zijn verschillende varianten mogelijk. De PS10 bij Sevilla bestaat uit een toren met bovenin een stoomgenerator. Rond de toren is een groot veld nodig met platte spiegels die met de zon meedraaien, wel 600 spiegels van elk 120 vierkante meter. De centrale maakt gebruik van langwerpige
parabolische trogspiegels: rijen gootvormige spiegels die met de zon mee kantelen en een lange buis met vloeistof verhitten, die naar een warmtewisselaar loopt.
Figuur 13 PS10 Sevilla (bron : Wikipedia)
Solar pergola, Barcelona
Het zonnezeil van Forum2004 in Barcelona is een spectaculair gezicht langs het water. De pergola heeft het oppervlak van grofweg een voetbalveld (112 x 50 meter) en bestaat uit 2668 zonnestroompanelen die bij elkaar 1.3 megawattpiek aan vermogen hebben.
Figuur 14 Solar pergola
Pelamis golfcentrale
Het Britse energiebedrijf Scottish Power gaat in het Schotse testveld European Marine Energy Centre (EMEC) vier Pelamis-golfenergie centrales plaatsen. De machines hebben een gezamenlijk piekvermogen van 3 MW en genereren op jaarbasis genoeg elektriciteit voor tweeduizend huishoudens.Pelamis is ontwikkeld door de eveneens Britse onderneming OceanPower Delivery. De centrale bestaat uit vier drijvende cilinder-vormige elementen met een lengte van 40 meter. Deze delen hebben een diameter hebben van 3,5 meter en zijn scharnierend met elkaar
verbonden. In de scharnierpunten bevinden zich hydraulischecilinders. Wanneer een 160 m lange Pelamis-installatie op zee ligt, volgt het langwerpige apparaat de vorm van passerende golven. Hierdoor pompen de cilinders vloeistof naar een
hydraulische turbine, die een generator aandrijft. Elke centrale heeft een maximaal vermogen van 750 kW. Ocean Power Delivery voerde al eerder proeven uit met een prototype van Pelamis in het EMEC-testveld bij de Orkney-eilanden. Ook is een centrale voor de kust van Portugal getest. Op basis van de succesvolle tests investeert Scottish Power nu in de plaatsing van vier installaties. De centrales
moeten in 2008 klaar zijn voor gebruik.Volgens het bedrijf kunnen golven in ongeveer 20 procent van de Britse elektriciteitsbehoefte voorzien.
Figuur 15 Artists impression Pelamis (bron : Ocean Power Delivery Ltd.)
Wave Dragon
Het EU-onderzoeksproject Wave Dragon is ‘s werelds eerste offshore-
golfslagenergie-omzetter die energie produceert voor het energienet in Denemarken.
Het projectteam omvat partners uit Oostenrijk, Denemarken, Duitsland, Ierland, Zweden en het Verenigd Koninkrijk. Energie wordt gegenereerd door ’aanrollende’
golven. Het water wordt eerst in een reservoir opgeslagen en passeert dan door turbines die elektriciteit produceren. Dit prototype, dat ongeveer een kwart kleiner is dan de uiteindelijke versie, weegt 237 ton en heeft een totale spanwijdte van 58 m.
Het platform heeft een hoogte van 3,6 m dat betekent dat golven minstens deze hoogte moeten hebben om het platform te kunnen overspoelen. Er zijn plannen om een eerste grote Wave Dragon. Deze krijgt een spanwijdte van 260 m, een gewicht van circa 22.000 ton en een hoogte van 16 m. Hiermee moet 4 MW aan energie opgewekt kunnen gaan worden.
Figuur 16 Wave dragon prototype (bron: Earth Vision)
Mighty Whale
Een drijvende golfbreker kan ook duurzame energie opwekken. Een voorbeeld hiervan is de Mighty whale die in Japan ontwikkeld wordt. De Mighty whale heeft luchtkamers om de golfenergie te adsorberen, tanks voor het drijfvermogen en een stabilisator om de stampende beweging van de golven te reduceren.
Figuur 17 Mighty Whale (bron: JAMSTEC)
Osmosecentrale, Noorwegen
Het Noorse energiebedrijf Statkraft start met de exploitatie van de eerste osmotische energie-centrale. Het prototype verrijst in Hurum, Noorwegen, en moet 2 tot 4 kW kunnen opwekken. De centrale ligt aan de zee, bij de monding van een rivier naast een papierfabriek. Er stroomt water uit de rivier naar binnen, en er wordt water uit de zee binnengepompt. Wanneer een halfdoorlatend membraan geplaatst wordt tussen het rivierwater en het zeewater, zal het zout het zoete water door het membraan trekken. Een vat vol zeewater komt zo onder druk te staan en daarmee is een turbine aan te drijven. Volgens Statkraft kunnen osmose-installaties in Noorwegen 12 TWh aan stroom opwekken. In Nederland werkt Wetsus in het Blue Energy-project eveneens aan grootschalige stroomopwekking uit zoet en zout water.
Figuur 18 Schematische voorstelling osmotische energiewinning (bron: Statkraft)
Europa’s grootste biomassacentrale, Wenen
In Wenen staat de grootste biomassacentrale van Europa. Hier wordt duurzame energie opgewekt door verbranding van houtsnippers. De energiecentrale levert elektriciteit aan bijna 50.000 huishoudens in de Oostenrijkse hoofdstad. Daarnaast levert de installatie energie aan de stadsverwarming voor ongeveer 12.000
huishoudens. Ter vergelijking: een traditionele elektriciteitscentrale verbruikt circa 44.000 ton olie om een gelijke hoeveelheid energie op te wekken. Dit levert jaarlijks een extra CO2-uitstoot op van 144.000 ton, terwijl biomassacentrales nagenoeg CO2-neutraal zijn.
Dongtan, eco-city in China
China urbaniseert en moderniseert in een ongekend snel tempo. De verwachting is dat de komende 20 jaar 400 nieuwe steden ter grootte van de stad Utrecht worden gebouwd. Haar ongekende langdurige economische groei gaat gepaard met extreem hoge milieukosten. Wil China dat het economische wonder voortduurt, dan rest er weinig anders op dan het pad der duurzaamheid te bewandelen. Plannen daartoe zijn in vergevorderd stadium. De nieuw te bouwen stad Dongtan op het eiland Chongming nabij Sjanghai moet de eerste eco-stad ter wereld worden. De stad zal 500.000 inwoners gaan tellen en moet tijdens de Wereld Expo van 2010, die in Sjanghai wordt gehouden, worden geopend. De stad wordt milieuvriendelijk, zonder emissie-uitstoot en compleet zelfvoorzienend in water en energie. Dongtan ligt zeer gunstig, vlak naast Sjanghai op een eiland in de mondig van de Yangtze-rivier.
Thans is het eiland nog een landbouw- en uniek een wetlandgebied. Een snelweg van Sjanghai naar het gebied is al aangelegd. Gedurende de eerste fase van ontwikkeling ligt de focus op het aanleggen van (ecologische) parken en internationaal hoogstaande recreatie faciliteiten. Dongtan wordt een prototype nieuwe stad geschikt voor overbevolkte en vervuilde gebieden.
4. Beleefbaarheid van de Afsluitdijk
Mondialisering en een stijgende welvaart dragen ertoe bij dat mensen in toenemende mate op zoek gaan naar bijzondere ervaringen en belevenissen. Dat betreft zowel grootse gecommercialiseerde evenementen als kleinschalige authentieke ervaringen.
De gevolgen daarvan zullen met name zichtbaar zijn in het toerisme, maar ook vanuit consumenten uit eigen land zullen specifieke wensen geuit worden.
Bestaande plannen
Nederland heeft behoefte zich in Europees en breder internationaal verband zichtbaarder te maken. De Afsluitdijk staat symbool voor de succesvolle strijd van tegen het water en vooral voor bezoekers uit het buitenland komen graag even een kijkje nemen bij dit waterbouwkundig wonder uit 1932. De Afsluitdijk is echter vooral een civieltechnisch hoogstandje, historisch interessant, maar geen toeristische topattractie. Dat dit een gemiste kans is, dringt steeds meer door bij betrokken partijen. De verbetering van de veiligheid van de dijk is noodzakelijk, waarom dan niet gelijk goed doen als je toch bezig bent?
In opdracht van de ANWB onderzocht adviesbureau Vanndertuuk de toeristische mogelijkheden van de Afsluitdijk. In het onderzoeksrapport ‘Een dijk van een attractie’ (2006) worden naast een reeks korte termijn maatregelen (zoals directe promotie en het in het organiseren van speciale evenementen) ook een aantal grootschaliger voorstellen gedaan, waaronder:
Paviljoen bij het Monument
Bij het monument kan een paviljoen worden gerealiseerd waar informatievoorziening, horeca, een buitenterras en optimale beleving van de Afsluitdijk worden
gecombineerd. De overheid zou de juiste voorwaarden (nutsvoorzieningen, voldoende parkeercapaciteit, vergunningen) moeten creëren, opdat het voor een particuliere ondernemer interessant is om in een dergelijk paviljoen te investeren. Het Kameleondorp te Terherne bezit een kant en klare expositie over Hans Brinker. Men heeft zich al bereid verklaard deze expositie over te dragen naar de Afsluitdijk. De expositie kan ingericht worden in het nieuwe paviljoen.
Kwaliteitsverbetering camping Breezanddijk
Het is wenselijk dat op termijn de camping van visvereniging ’t Wad een
kwaliteitsverbetering ondergaat. De kwaliteit van de leefomgeving kan hierdoor sterk
verbeteren bij Breezanddijk, zeker in combinatie met enkele andere ontwikkelingen (zie passantenhaven). Een openbare camping, gericht op watersporters en
hengelsporters lijkt een zeer geschikte toekomstige functie.
Aanleg passantenhaven Breezanddijk
Het mes snijdt aan twee kanten wanneer een (kleinschalige) passantenhaven wordt gerealiseerd bij Breezanddijk. Ten eerste is dit een welkome aanvulling op de voorzieningen voor toervaarders en watersporters op en rond het IJsselmeer. Ten tweede verbetert de verblijfskwaliteit van Breezanddijk. Bij een haven is altijd activiteit en vertier. Dat maakt het voor de bezoeker (dus ook per auto)
aantrekkelijker. Bij een passantenhaven horen uiteraard ook enkele voorzieningen.
Mogelijk kunnen die gecombineerd worden met een eventuele uitbreiding van de voorzieningen bij het tankstation.
‘Poort tot Fryslân’ Kornwerderzand
Op langere termijn kan het concept ‘Poort tot Fryslân’ steeds meer inhoud krijgen.
Bij Kornwerderzand kan de informatievoorziening over de toeristische mogelijkheden van Fryslân en over de nabijgelegen spuisluis mogelijk uitgroeien tot een
kleinschalig (onbemand) bezoekerscentrum (VVV functie). Ook eventuele excursies naar de sluis kunnen hier starten. In het onderzoeksrapport ‘Een dijk van een attractie’ (2006) wordt gesteld dat bij de realisatie van de nieuwe spuisluis het
belangrijk is dat rekening wordt gehouden met een publieksfunctie voor de sluis. Een publieksvriendelijke inrichting van de nieuwe sluis zal bijdragen aan het toeristisch bezoek aan de Afsluitdijk en de omliggende regio. Ook vanuit Fryske Fiersichten kwamen diverse voorstellen in dit kader. De Afsluitdijk moet een beeldbepalende toegangspoort worden die dient als uitkijkpost, als informatiecentrum inzake de mogelijkheden om in Fryslân te wonen en te recreëren (J. Doele). In deze
toegangspoort moeten de voortdurende veranderingen in licht, wind en water in en rond Fryslân zichtbaar worden gemaakt (H. Roebers).
Buitendijks fietspad
Fietsen over de Afsluitdijk kan aantrekkelijker worden gemaakt door de fietsers een keuze aan te bieden. Fietsen over het huidige fietspad, of delen van het traject buitendijks fietsen. De beleving aan de noordkant van de dijk is wezenlijk anders dan de huidige beleving van fietsen langs de snelweg. Buitendijks waant de fietser zich op het wad, zonder andere bezoekers. De beleving van het Wad is hier optimaal.
Het is wel verstandig om het buitendijks fietspad als alternatief aan te bieden, niet
als verplichting. Bij harde wind en slecht weer is de bescherming van de dijk een
‘must’.
Op verzoek van Rijkswaterstaat heeft Atelier Rijksbouwmeester drie
architectenbureaus opdracht gegeven een toekomstbeeld te ontwerpen voor de Afsluitdijk. Twee uitgangspunten werden hierbij meegeven: De ontwerpvisie moet uitdagen en er dient gekeken te worden hoe de potenties van de Afsluitdijk kunnen worden versterkt. De drie bureau’s kwamen tot de volgende ontwerpvisies:
De stil(l) Afsluitdijk, NRJ Architecten
In dit ontwerp wordt het fiets/wandelpad verlegd naar de andere zijde van het dijklichaam: de Waddenzeeroute en er wordt een nieuwe route toegevoegd aan de IJsselmeerzijde: de IJsselmeerroute. De IJsselmeerroute is een langzame
verkeersroute naar Friesland voor zowel auto’s, fietsers als voetgangers. Er worden vijf gebouwtjes (stil(l)s) toegevoegd, weerhuizen. Elk weerhuis symboliseert een element van het weer: de temperatuur, de wind, de bewolking, de neerslag en de luchtdruk. De beleving van de weerhuizen wordt beïnvloed door de
weersomstandigheden. Door middel van een tunnel onder de autoweg staan de weerhuizen zowel in verbinding met de Waddenzeeroute als de IJsselmeerroute.
Dwars op de IJsselmeerroute is een steiger geplaatst waar pleziervaart kan
aanleggen. Hierdoor wordt de Afsluitdijk ook attractiever voor toeristen en worden de potenties van de Afsluitdijk versterkt. Centraal in het ontwerp staat de beleving van de klimaatverandering en de verschillende weertypen.
Figuur 19 Artist impression NRJ Architecten, (bron: ZN design)
Maritiem netwerk, Monolab
Het bureau Monolab ontwierp een archipel rondom de dijk, bestaande uit eilanden met elk een eigen karakter en kwaliteit, zoals sportvoorzieningen, entertainment,
‘extreme sporten’, maritieme restaurants, campings, clubs en woonwijken en villaparken. De woningen zijn gelegen aan de IJsselmeerkant en worden via een brug met de Afsluitdijk verbonden. De eilanden worden met elkaar verbonden door middel van bruggen en snelbootdiensten. Monolab schets een maritiem netwerk waarin recreatie, aquacultuur, woningbouw, commercieel vastgoed en een University for Coastal Zones in nauwe samenhang optimaal functioneren.
Figuur 20 Artist impression Maritiem Netwerk (bron: Monolab Architects)
Toekomstvisie 2007-2082, ZUS Zones Urbaines Sensibles
Het ontwerp van Zus voorziet de Afsluitdijk aan de Waddenzeekant van een waterkering opgebouwd uit alfabetische, driedimensionale betonnen elementen in verschillende maten, waarvan de grootste ook als woon- of werkplek kunnen dienen.
De dijk wordt op basis van de sterkte van de waterstromen opgesplitst in een zeedijk (bij de sterkste stroming) een woondijk (bij de zwakste stroming) en daar tussen in een verblijfsdijk, geschikt voor recreatie doeleinden. De dijk zal het symbool worden van de beheersing en de acceptatie van het water.
Aan de Friese en Noord-Hollandse bevat dit ontwerp bovendien een grote visbrug.
Deze visbrug van 250 m lang zal grote hoeveelheden vis kunnen verwerken. Zalm, forel, steur en bot, allemaal gebaat bij een uitwisseling tussen zoet en zout water zullen weer het IJsselmeer gaan bevolken en de rest van de ecologie op gang brengen.
Figuur 21 Artist impression Woondijk (bron : ZUS Zones Urbaines Sensibles)
Voorstellen uit Fryske Fiersichten
De Afsluitdijk en zijn omgeving was voor de deelnemers aan het toekomstdebat Fryske Fiersichten bij uitstek een inspiratiebron voor ideeën en projectvoorstellen die de dijk maken tot een internationale landmark met bijzondere voorzieningen en evenementen en blikvanger in het Friese landschap.
Nieuwe attracties
De Afsluitdijk en haar omgeving was volgens veel deelnemers van Fryske
Fiersichten een ideale locatie voor de vestiging van nieuwe attracties. Ter plaatse van de Breezanddijk moet een grootschalig project worden gebouwd dat bestaat uit een draaiend hoofdpaviljoen dat achtereenvolgens de Waddenzee, de Afsluitdijk en het IJsselmeer laat zien. Daarnaast is er een drijvend paviljoen mogelijk waarop innovatieve watertechnologie wordt gepresenteerd, alsmede het toeristisch paviljoen Fryslân Profyl. Dit project dat de naam Aqua-Citadelta draagt, moet uitgroeien tot een topattractie en tot een vast programmaonderdeel voor toeristen die een bezoek brengen aan Nederland. Het maakt deel uit van een reeks attracties die tot een toeristische hoofdroute moet uitgroeien. In het project Aqua-Citadelta begint deze route bij Schiphol als symbool van een innovatief project in de Nieuwe Droogmakerij
Haarlemmermeerpolder, dan volgt een bezoek aan Amsterdam waar kennis wordt gemaakt met de Amsterdamse bouwstijl, vervolgens worden de molens van de Zaanse Schans en de Oude Droogmakerijen van Wormer en Beemster bezocht.
Voegen wij daaraan toe de dijken van West-Friesland en de inpoldering van de Wieringermeer dan is Aqua-Citadelta met woonarken en hun comfort een goede overnachtingsplaats. De tocht gaat verder over het Kornwerderzand, Makkum, de Friese meren naar Stavoren, gevolgd door een boottocht over het IJsselmeer naar Enkhuizen om via Hoorn en Volendam weer Amsterdam en Schiphol te bereiken. Het project heeft enige gelijkenis met Neeltje Jans maar is grootschaliger en
multifunctioneler. Naast het eerder genoemde hoofdpaviljoen waar onder andere een grote dynamische maquette van de Zuiderzeewerken, de Afsluitdijk en de
Waddenzee is opgenomen, is er ook een drijvend paviljoen waar de
watertechnologische hoogstandjes van Nederland zoals de Oosterscheldedam, de Maeslantkering Nieuwe Waterweg en de balgstuw bij Ramspol. Met een educatief paviljoen dat enigszins vergelijkbaar is met het technocentrum Nemo in Amsterdam, worden interactieve projecten uitgevoerd. In het tot het project behorende toeristisch paviljoen worden typische Friese lekkernijen en producten op de voorgrond
geplaatst. Daarnaast wordt de modelpolder (Lytse polder) gebouwd waarmee een zo natuurgetrouw mogelijke nabootsing van een IJsselmeerpolder wordt gerealiseerd.
Hier ligt de nadruk op waterbeheersing. In het project is voorts een belvedère vuurtoren opgenomen waar zich bovenin een ronddraaiende webcam bevindt.
Hierdoor kan de bezoeker op de digitale televisie thuis dezelfde beelden nogmaals beleven. Het project wordt gecompleteerd met een standbeeld van Ir. Cornelis Lely (R. de Hoop).
Even grootschalig is de gedachte om de culturele uitwisseling met China tot uitdrukking te laten komen in een theatervoorstelling op de Afsluitdijk. Het project wordt zodanig ingericht dat de Chinese toerist elementen uit eigen land herkent en zich daardoor in korte tijd in de Friese omgeving thuis voelt. Chinezen op bezoek in Nederland worden verrast met een Chinees cultureel programma dat begint via de autoradio die aan de bezoeker instructies geeft om op een eenvoudige wijze de buitenhaven van Breezanddijk te bereiken. Op de radio wordt een moderne
compositie gespeeld en op het water zijn grote beelden te zien: een dans van Vorm en Licht, vliegende fregatten uit de tijd van de VOC en zandspuwende
baggermolens. Vervolgens wordt de toneelvoorstelling bijgewoond waarin de Flying Dutchman op een hedendaagse wijze wordt uitgebeeld. De rode draad is de huidige tijd waarin er nauwe betrekkingen met Azië zijn en waarin de toeschouwer zich als
wereldburger presenteert. In de verschillende theatervoorstellingen is ook een opera en Chinees objectentheater opgenomen. Voor de muzikale uitvoering kan een beroep worden gedaan op popgroep De Dijk, het Fries Jeugdorkest en het
Creaorkest uit Noord-Holland. Het is het onderzoeken waard of deze voorstelling ook in China kan worden gespeeld. Daarmee wordt de brug naar Azië definitief geslagen (K. Botman).
De Afsluitdijk wordt een bijzondere attractie als haaks op deze dijk aan beide zijden een lange glazen kolom wordt gebouwd die dient als uitzichtbaan om de Afsluitdijk vanaf enige afstand in zowel de Waddenzee als het IJsselmeer te kunnen zien. Deze glazen kolom die over de snelweg wordt aangelegd, kan met recht worden
beschouwd als poort naar Fryslân want het is een karakteristiek beeldpunt op de Afsluitdijk (A.J.J. Hoks).
De verhoging van de Afsluitdijk die nodig is in verband met de stijging van de zeespiegel is een goede gelegenheid om de Afsluitdijk over ten minste 500 meter van glas te maken. Hierdoor kijkt de passant niet meer voortdurend tegen een dijk aan, maar kan op deze plaats zien wat er op en zelfs onder het wateroppervlak gebeurt (J. van Straten). Een dergelijke 'zeedijk van glas' is ook de titel van een daarbij aansluitend theaterstuk waaraan alle Friezen kunnen meeschrijven en waarin velen kunnen meespelen. Op deze wijze worden oude waarden met de nieuwe tijd verbonden (H. de Boer).
Wonen op de Afsluitdijk
Rijksbouwmeester M.W. Crouwel stelt voor om een paar duizend woningen op de Afsluitdijk te bouwen. De Afsluitdijk is een prachtige plek om te wonen. Door de woningen wordt de afstand tussen Fryslân en Holland in de beleving van mensen kleiner. Daarenboven is bebouwing op een dijklichaam relatief goedkoop, waardoor dit idee leidt tot een belangrijke inkomstenbron van middelen die kunnen worden ingezet voor de bescherming van het Friese landschap. Crouwel stelt daarbij dat deze woningen milieuvriendelijk moeten zijn. Zij kunnen de benodigde energie ontlenen aan zon, water en wind (Ook: B. Jansma). Daarbij kan worden overwogen om de woningen zodanig te construeren dat zij met de getijden meebewegen (A.A.J.F. van den Dobbelsteen).
Inspirerende voorbeelden
Bureau Vandertuuk noemt in haar onderzoeksrapport ‘Een dijk van een attractie’
(2006) de Chinese muur, de Grand Coulee Dam en de Hoover Dam als infrastructurele projecten waar met succes toeristische elementen aan zijn toegevoegd:
De Chinese muur
De Chinese muur is het bekendste bouwwerk van China. De muur is in 1987 opgenomen op de UNESCO lijst van werelderfgoed. Er zijn kabelbanen aangelegd die toeristen (die minder goed ter been zijn) langs de muur kunnen transporteren.
Overal bij de Chinese muur zijn souvenirshops. De muur trekt toeristen van over de hele wereld en is één van de grootste toeristische trekkers van China.
De Grand Coulee Dam
De Grand Coulee Dam ligt in de Columbia rivier en is de derde grootste dam ter wereld. Er worden educatieve rondleidingen gegeven door de dam. Op verschillende avonden worden lasershows gehouden. De dam wordt dan gebruikt als
projectiescherm. Er wordt gezegd dat dit de grootste lasershow ter wereld is. Op internet wordt de dam neergezet als een grote toeristische attractie.
Figuur 22 Lasershow bij de Grand Coulee Dam (bron: U.S. Department of the Interior)
De Hoover Dam
Bij de Hoover Dam is een bezoekerscentrum met een indrukwekkend uitzicht over de dam. Er worden rondleidingen verzorgd, er kunnen helikoptervluchten worden
geboekt en er worden educatieve films getoond. Daarnaast kunnen bezoekers bij de Hoover Dam activiteiten als rafting en andere spectaculaire watersportactiviteiten ondernemen. Er zijn diverse organisaties in de omgeving die dagtrips naar de Hoover Dam organiseren. Via internet is zeer veel informatie te vinden over de dam en alle activiteiten die daar kunnen worden ondernomen.
Figuur 23 Hoover dam bezoekerscentrum
Overige inspirerende voorbeelden zijn:
Deltapark Neeltje Jans
Het werkeiland Neeltje Jans, dat gebruikt is tijdens de bouw van de
Oosterscheldekering is nu een themapark over deltawerken, kust en zee. Op het opgespoten eiland is namelijk Deltapark Neeltje Jans gevestigd. Begonnen als een museum over de deltawerken is het nu uitgegroeid tot een themapark dat een mix biedt van educatie en entertainment. Het Deltapark trekt ongeveer 320.000 bezoekers per jaar en is daarmee een van de topattracties van provincie Zeeland.
Het omvat onder andere diverse expo ruimtes, een 3-D filmzaal, een
zeehondenbassin, een waterspeelplaats, een waterpaviljoen en een speelstrand.
Tevens is er de mogelijkheid om door het binnenste van de stormvloedkering te wandelen. Bezoekers ervaren de imposante constructie terwijl het water onder hen kolkt en bruist.
Figuur 24 Tribune Aquapolis (bron: Neeltje Jans)
Plannen Guggenheim Abu Dhabi
Abu Dhabi wil de culturele hoofdstad van het Midden-Oosten worden en heeft aangekondigd het grootste Guggenheim-museum ter wereld te zullen bouwen als onderdeel van een ruim twintig miljard euro kostend kunstcentrum. Het centrum zal naast het door Frank Gehry ontworpen Guggenheim nog drie topmusea huisvesten.
Het project wordt gebouwd op een onbewoond eiland voor de kust met twaalfduizend vierkante meter tentoonstellingsruimte.
Het museum wordt ontworpen vanuit een energiebewust en milieuvriendelijk uitgangspunt. De bouwkosten worden geschat op ruim driehonderd miljoen euro.
Naast het Guggenheim herbergt het culturele centrum een onder water gelegen maritiem museum, een museum voor klassieke kunsten en een theater met meer dan zesduizend zitplaatsen. Op het eiland met de naam Saadiyat wordt tevens een luxeoord voor toeristen ontwikkeld worden, met hotels, appartementen en villa's voor 150.000 gasten. In 2018 moet op het eiland de laatste hand gelegd worden aan het project.
Figuur 25 Abu Dhabi ontwerp performing arts center Zaha Hadid, inzet: bovenaanzicht (bron: Zaha Hadid)
H2PIA, Denemarken
Deense stad van de toekomst komt er aan. H2PIA (Hotopia) is een
stedenbouwkundig plan met duurzame energie als belangrijk uitgangspunt. Vooral waterstof krijgt een belangrijke functie, maar ook zonne- en windenergie zijn van belang. Het innovatieve project moet een doorbraak gaan betekenen in het gebruik van waterstof als belangrijke brandstof, gecombineerd met leefbare en creatieve stedenbouw. Het is goed mogelijk dat al in 2009 de eerste bewoners hun intrek nemen in de futuristische stad H2PIA.
Figuur 26 Artist impression H2PIA (bron: h2pia.com)
Slotwoord
De genoemde voorbeelden in deze startnotitie zullen niet allemaal een op een toe te passen zijn op de Afsluitdijk. Ze dienen vooral ter inspiratie. Met het voorgaande hebben we bestaande plannen en voorbeeldcases ter inspiratie aan u voor willen leggen, om vervolgens tijdens de bijeenkomsten met u op zoek te gaan naar creatieve toepassingen voor de Afsluitdijk. In de bijenkomsten worden experts en belangstellenden uitgenodigd om hun ideeën en visie op de toekomst van de Afsluitdijk te presenteren. De bijeenkomsten zullen in januari en februari 2008 plaatsvinden.
Na de expertbijeenkomsten wordt gestart met een marktconsultatie via een
internationale uitvraag. Aan geselecteerde marktpartijen wordt dan gevraagd uit de ideeën haalbare totaalconcepten samen te stellen. Eind 2008 wordt hierover gerapporteerd aan Staatssecretaris Huizinga van Verkeer en Waterstaat en volgt verdere besluitvorming door het kabinet.
De bijeenkomsten (ateliers) worden geregisseerd door Instituut SMO onder leiding van prof. dr. W.J. de Ridder, hoogleraar toekomstonderzoek Universiteit Twente. Het totale proces wordt begeleid door een expertgroep onder leiding van de heer drs.
E.H.Th.M. Nijpels.
Samengesteld door T.J. Golder
Instituut SMO
Bezoekadres: Badhuisweg 91 Postadres: Postbus 87 859, 2508 DG Den Haag
T 070- 3528528 F 070- 3522591 E info@smo.nl
