landen van het Stroomdallandschap

•1

R.U.G.

LAB. VOOR PLANTENOECOLOGIE

De invloed van verschralend beheer

op de vegetatie in enkele made..

landen van het Stroomdallandschap

van de Drentsche Aa.

BibIiothek Bioiogscti Centrunl

Kerklaan 30 — Postbu 14

9750 AA HAREN (Gn.J

Doctoraalverslag Plantenoecologie

1982

over

de periode rri1 1978— april 1979 A,C.Pon

Onder begeleiding van M.Zijlstra

Jan

Bakker

t

D264

DoktoraaIverSIap

Vakgroep plantenoecologie R.U.G.

BiologiSCil Centrum Haren (Gn).

DoktoraaVerS1agefl van de Vakgroep P1antenoeCOOgie zijn interne rapporten, dus geen officiëe pubflkaties.

De irihoud variert van een eenvoudige bespreking van onderzoeks resultaten tot een concluderende diskussie van gegevens in wijder verband.

De konklusies, veelal sIechts gesteund door kortlopend onderzoek, zijn meesta van voorlopige aard en komen voor rekening van de auteur(s).

Overname en gebruik van gegevens slechts toegestaafl na overleg met auteur(s) en/of VakgroepbeStUUr.

RijksuniverSiteit Groninqen Bibliotheek BiolOgiSCh Centrum

Kerklaafl 30 —

^{Postbus 14} 9750 AA HAREN

R U.G.

LAB

^{• VOOR} PATENOECOLOGIE

De invloed van verschralend _beheer op de vegetatie in enkele made..

landen van het Stroomdallandschap

van de Drentsche Aa.

DOctoraalvers1a

P1an1enoecoioie ₁₉₈₂

o\r?r ^-Ie

pe'ioc1e rri1 1Y3—

^{p'i1 1979 A.C.Pon}

("rider begeleiding van M.Zijlstra

-r

PAGNA

i1eid1ng

⁵

Vx-aastelling

Oriderz0ekSebied TL

peerStegeven8

van de percelen ₁₂

Mthode

^{— A1-emeen 13}

— Het bechri.jven van de vegetatietypen

dcel II

— _I!-l1eidjn

25

_j0ofdstuk 1: ethode

2L

i.et

rangschikken van de vegetatietyen

3o35

in twee dimensies m.b.v. een voedsel—

riikdom—as en een vochtiheid—as Zie hoofdstuk 2 blz. 30 Ir-

3S

2.et

opstellen van de synoecologie van 27.

de

vegetatiet:pen

3.1et

opstellen van hyoothetische reeksen

Zie hoofdstuk

3A blz. 41 /r43

^4!

4.Het bepalen van de werkelijke overangen in iet veld

ie hoofdstuk 33 blz. 6z 62

5.

et vere1i1ken van de vierk'1i1k' ovr—

anen met de hypothetische reek3en Zie hoofdstuk 3B blz. 62

1e-

benalen van en '—div'rsiteiten en distanties

Zie hoofdstuk 4 blz. 6 /v-'

O

7•'ret

bepalen iran de veranderinen in de pere1en

Zie 3ijlage 4 hlz. ¹³⁵ 135_

—2-

?ANA

³

—Hoofdstuk

2: Het rangschikken van de veetatietypefl in twee dimensies m.b.v.

een voedselrijkdom—as en een vochtig—

heid—as

Inleiding

2

1.De voedselrijkdom—as 30

1.1.Voedselrijkdom—indices ,opgesteld 30

m.b..v.

o?co1oisrh prnnn

1^•2.Voedselrij kdom—indices ,

opgesteld

³²

m.b.v. de P-toestand van de bodem,

zoals deze tot uiting komt in de vegetatie

1.3.Het combineren van de indices ³³

2.De vochtigheid-as 35

3.Het rangschikken van de vegetatietypen 35

in twee dimensies

Hoofdstuk 3: Overgangen van de vegetatietypen orider invloed van verschralend beheer

3A: Hypothetische overgangen

1.Verwantschap tussen typen ⁴¹

2.!vogelijke overgangen i.v.m. de synoecologie ^42..

van ^{de typen}

2.1.Hypothetische verschralingsreeksefl bij 43 verschillende vochtigheidsgraad

2.2.Synoptische tabellen van de hypot'rietische 43 verschralingsreekSefl

3.Hypothetische reeksen vergeleken met 52

verwachtingen

in d.e literatuur

3,1,Verwachtingen en voorapellingen in de S2 Drentsche Aa-typologie

3.2.Hypothetisc}ie reeksen vergeleken met 58

verwachtingen

in overige literatuur

3.3.De uiteindelijke hypothetische reeksen 62.

PAGINA g

3D:

Verke1ijke overgangen van de vegetatietypen in het veld

2.Kaartjes

2.Aantal malen dat overgangeh plaatsvinden 6z

3.Vergelijking

van de werkelijke overgangen met de hypothetische reeksen

3.1.Voorgekomen overgangen binnen de 'natte' ^62.

hypothetische

reeks

3.2.Voorgekomen overgangen binnen de 'nat/vochtige'

64 hypothetische

reeks

3.3.Voorgekomen overgangen binnen de 'vochtige'

6s hypothetische

^reeks

3.4.Voorgekomen overgangen binnen de 'droge' 66

hypothetische

^reeks

— Hoofdstuk

4: Diversiteit en differentjatje 1.Verband tussen verschralend beheer en

diversiteit

1.1O(—diversiteit 1.2. —diversiteit

l3. (3—diversiteit en distanties

68

2.Differentiatie

3.Overzjchtstabel

— Hoofdstuk

5: Conclusieg en discussie 72

Literatuurlij st

Bijiagen: Zie inhoudsopgave bijiagen blz.85 83

1.Overzichtstabellen

87 a-"

2.3ynoecologie van de veetat1etypen ev.

3.3ynoecologische

veranderingen

I2 v.

4.Veranderinen

in de percelen I3S '

-4-

Tjjg van schema's en tabellen:

VAGNA

Fig.1 Schema van de plaats van de vegetatietypen ^t.o.v.

oen vochtih'ids—aS en een voedselrijkdom—as

Fig.2 Schema van verwante groepenvegetatietypefl 40 Fig.3 Schema van uiteindelijke hyoothetische reeksen 6o

F'ig.4

Schema van werkelijke overgangen en ^aantal 6i malen dat deze plaatsvinden

Pig.5 Schema van werk1ijk nverganen met de ^meest voorkomende soorten en het gemiddeld aantal jaren verschralend beheer

Tabellen 3 tIm 8: ^{120 125}

Tabellen

die een vercelijking vormen met de Drentsche Aa—tyto1oie

Tabellen 9 en ^10:

l2

^{'/r 134}

Tabellen met oecologische groepen—spectra en kentaxa-spectra

Tabellen 11 tIm 15:

44/t5t

Synoptische tabellen

Tabellen B,C,D,E en 0: 87%..91

Overzichtstabellefl

Verantwoording:

Het veidwerk en het computer-klaar maken van de opnames werd door Margreet Zijistra en Anneke Pon samen gedaan.

Deel I ^, en de beschrijvin van de vegetatietvpen (A: tr inzae op het 'tab.) en de tabellen B,C,D,E,F en G zijn het werk van Margreet.

Deel II, en bijiagen 2,3 en 4 zijn het werk van Anneke.

—5--

Deel ^I.

Inleiding:

Oe laatste jaren wordt er dpor Staatsbosbeheer in vele rnadelanden van het stroomdallandschap Drentee Aa esn verschralend (=zonder gebruik van (kunst)meststoffen) beheer toegepast. Beheersvormen, die men daarbij toepast zIjfl 0.8. 1 of 2 keer per jaar maaien en

afvoeren, constant beweiden of alleen nabeweiden. Hiermee probeert men op geleidelijke wijze productieve, bloemarme, cu!tuurgrasrjke madelanden om te zetten in weinig pcoductieve, bloemrijko, sooren—

rijke madlanden door voedingsstoffen aan de bodem te onttrekkon.

Oat bij een afnarne van de jaarlijkse maximale produktie een toenalfie van het soortenaantal is te verwachten,is gebaseerd op een

resultaat van Crime (1978). (zie fig.)

I —p Lgk

In dit onderzoek is flu geprobeerd na te gaan of het verschralend beeer inderdaad veranderingen toweegbrengt in de richting van meer

soortonrijke, bloemrijke en weinig produktieve inadelanden.

Dit is gebeurd door van eon aantal perceien, die sinds korte of langere tijd ii beheer zijn van StaatshosbeheHr, de vegetatie na een aanal jaron opnieuw te beschrijven en in kaart te brengen.

Het qaat om 22 percelen in het stroomdallandschap

Drentse Aa, die in

het verleden beschreven en in kaart gebracht zijn dcor

Leemburg in 1972, Crootjans in 1974 en Swarts in 1976.

Herhalingskarteriflgefl kunnen aJleen orote veranderinqen in de vegetatie registreren. Daarnaast vindt er dan oak gedetailleerder onderzoek plaats, waarbij elk jar permanente quedraten worden bescreven (Schotsmann 1974, Bakker 1976). Deze fijnere mothode oeeft vol. met de herhalingkarteringen toch minder informitie over ovErganqOn in vegotatintvpen dccr een mee3tal m praktische reden

qering aantai p.q.'s.

(Londo 1974).

—6--

Urn ra te kunnen qaan of' de ver3nderingen in de vEgetatie inderdiad het gevolq zijn vn verschraling zouden ook bodemchemisChe analyses moeten worden uitqevoerd. Dit is niet qebeurd om Jo volgende

redenen:

—

BIJ eerdere karteringen zijn geen

bodemchernisChe ^analyses v9rricht,

waardoor geen vercìelijking in de tijd

^{kan worden}

geruookt ^voor

fzond2rlijtP prrelen.

— Door

verschillen in voorgeschiedenis (tiiteenlopend qebruik door boeren voor het door Staatsbosbeheer gevoerde beheer)

kunnen de percelen onderling niet zonder meer worden vergeleken.

Naast verschralende invloeden kan het zijn dat invloeden van do voorgeschiedenis cp de bodomchernische samenstelling nog sterk meespelen.

— De tijd orn een orienterend bodernchernisCh onderzoek te verrichten waaruit wellicht trends af'geleid konden worden, jntbrak.

Wel is er gebruik gernakt van algernene uit de literatuur ^(Kruyne, do Vries er Mooi 1968, Westhof'f' & den Held 1969) bekende, op de

Nederlandse situatie toepasbare gegevens over do bodernvruchtbaar—

heidssituatie van de verschillene olantesoorten, orn een verschra—

lingereeks op to kunnen stellen. Under eon verschralingsreeks

wordt

verstaan: de reeks van elkaar in de tiid opvolgende veget3tie—

typen tijdens het proces van verschraling.

Naast gegevens over bodernvruChtbaarheid ^zijn

hierbij gegevens over vochtiqheidsgraad

van belang. De watervoorzieniflg, die de laatste tijd sterk wordt beinuloed door rnenselijk ingrijpen, is nl. ook sterk van invloed op 1e sarnenste!ling van de vegetati9 (Grootjans 1975, 1979). Orndat de beschikbare hoeveelheden voedingsstof'f'en in de venig rnadelandbodemS sterk bepaald kar' warden door de ^(grond) waterhuishouding (Grootjans 1979) lijkt bet wenseiijk te probwren een verschralingsreekS op te stellen voor substraten die uiteenlopen

in vochtsituatie. Voor algernenA gegevens omtrent samenstellinci van de bodern, bodernrelief', cjltuurhistorie in het onderzoe.ks—

gebied zij verwezen naar Leemburg (1975), Grootjans (1976'en Swarts(1976.

Vraagste lung:

Hoe is de vegetatie de afgelopen jaren veranderd o.i.v. verschralend beheer?

—Welke verschraling8reekSefl kunnen,rekening houdend met de vochtigheids- graad van de bodem,voor enkele madeland—percelen worden opgesteld?

—Hoe vaak komen de verschillende overangen voor?

—Hoe is de soortensamenstelling veranderd bij het overgaafl van het ene vegetatietype in het andere?

—Hoe veranderen c*_,(3_ en -diversiteit?

De verwachting is in het algemeen (zie ook inleiding deel I),dat verschra—

lend beheer veranderingen teweeg zal brengen in de richting van meer soortenrijke,bloen1rijke en weinig productieve madelanden.

Er wordt verwacht dat de diversiteit Zal toenemen en dat er differentia—

tie op zal treden.Het weinig productief zijn wordt in dit onderzoek ^niet in beschouwing genomen.

Onderzoeksgebied

Kaart 1

geel't een overzicht van het gebied dat in

^aanmerking

kwam voor het onderzoek. Ret was te groot orn

in een seizoen te

beschrijven. Er zijn 22 percelen uitgeselecteerd, ^{waarbij de} voorkeur

gegeven is aan percelen;

— met een

verschralend beheer

— met vegetatietypen

^,

die een vrij groot opperviak beslaan,

zodat evt. veranderingen ook duidelijk waarneembaar ^zijn

— waar op het oog de afgelopen tjd veel vEranderd is

—waar veel van bekend is, goed beschreven, zodat veranderinge in de vegetatie ook gemakkelijker te beschrijven zijn

—

die

lijken te varieren in de voedselrijkdom, afgaande op ^de samenstelling van de vegetatie.

Kaarten 2, 3en 4 geven de ligging aan van de geselecteerde percelen.

0r ett€q! kecL

kaart 1

(2.,4 zc /23s2..(

• •1uiJjartn

-8-

.7

1

kjvo1

floor

0

a sen

—9-

I1..ZS..5I.

I 91

:]1 ,lC9 ZP o,,Iø*J c3Ue,i.. tt2 peic.Q' 6i 1)l3Z) , 33 I09SJIO 1V63,s,Ib, &tc9

I

0 ê52. ,8c3

-11-

kcw.i€e 'i

.g210( 3OO1 _'37 Lf taJa31).'

l9 oa ^s

^2QJQd

'/3433J ^q3à..,31.

eersgegevensvandee len:

c?erceelnr.

jaar Van aantal jaar

beheersvormen aankoop

verschralend

door ^S,B.8. beheer (1978)

434 1—1 '71 8

I

tot

1975 maaien

433 1—1 71 8

I en ^af'voeren,

daarna

432 ^{1—1 '71 8}

431 1—4 '71 ⁸

oak naweider.

66 1—1 ^{'71 8} sinds 1971 beweiden en

maaien.

1199 lvi '71 8 sinds 1971 hooien en

naweiden.

681 '65 13 vnl. hooien en naweiden

in '67 sloten gemaokt, in '69 riiet nageweid.

732 '71

335 1—1 '71 4

336 1—1 '71 4 sinds 1975 hooien en

337 1—1 '71 4 nweiden, daarvoor

338 1—1 '71 4 ook bemest.

339 1—1 '71 4

1095 1—1 '71 ⁸ vanat' 1971 maaien en

af'voeren, sinds 1975 hooi9n en naweiden.

1096 1—1 ^{'71 5} 1971 t/m 1973 hooien en

naweiden + bemesting, ¹⁹⁷⁴

*

- maaien en afvoeren.

848 26—1 '66 ⁸

850 26—1 '66 ⁸ sinds 1971 hooien en

853 21—6 '66 ⁸ naweiden, daarvoor ook

852 19—4 '66 ⁸ bemest.

463 1—5 '72 7 1

,

sinds

1972 hooien en

576 1—5 '72 ^{7 (}

j

^naweiden.

1370 vooraan ^{26—11 '66 5} sinds 1974 hooien en naweiden, daarvoor ook bemest.

- 3-

per:eelnr. jaar van aantal

^jaar

beheersvormen

aankoop verschr'1end

9.LflZi

1370

1207 '67 11 1 keer per jaar

rnaaien en af'voeren sinds 1970 schapen en sorns paarden.

Kunstmest is in het verleden weinig of'

niet

^gestrooid.

liethode:

Vcor het vergeiijken van de vegetatiebeschrijvinoen van dit onder—

zoek met die van de voorgaande jaren is het nodig zoveel mogelijk op eenzelfde nianier een bescrjvinq te maken. Dit is te benaderen door:

1— de vegetatieopnamen te maken in dezelf'de tijd van het jaar.

2— dezelf'de opnamemethode te gebruiken.

3— op dezelf'de plaats als de voorgaande jaren een opnime te maken.

4— op grond van dezelfde kriteria in het veld men vegetatietype te onderscheiden.

5— dezelfde karteringsschaal tegebruiken.

6— de opnarnen op dezelfde manier te ord9nen tct veçetatietipen.

7

samen met de vorige karteerders h9t oriderzoeksgebied nog eens door te 1oper, uiaarbij kriteria bij het maken van men opname en voor het onderscheiden van vegetatietpen en Qrenzen getoetst worden.

8— ongeJeer evenveel ervaring in het deternineren van soorten.

In het voiqende gede1te t&'ordt naqegan in hoeverre aan de verscbil—

lende puntn is void3an:

—14-

1— De opnamen zijn gemaakt in de periode tussen eind mci—half juli 1978, wanneer do meeste soorten bloeien en good zijn te herkennon.

Dit komt overeen met de tijd warin de vorige jaren de opnamen zijn gemaakt.

2— De vorige jaren is gebruik gemaakt van de opnamemethode van Tansley (1946). Hierbj worden do plantensoorten die op een bepaald op het Dog homogeer op7ervlak voorkomen opgeschrevefl en wordt een schatting gemaakt van het aantal individuen vati de betreffende soort. Ook wrdt er dacrbj op gelet welke soorten ^het aspekt van de vegetatie bepalen. De volgende categorieefl worden

onderscheiden

r— (rare) ^: zeldzaam, 1—4 exemplai'en.

(occasionally) ; hier en daar, in geringe aantallen.

1'— (frequent) ^: overal waar je kijkt, zie je de soort wel.

a— (abundant) ^: vrij algemeen, overal waar je kijkt kcmt de soort in grote aantallen voor ci' aspekt—

bepalend.

Va— (very abundant) ^: algemeert, grotere bedekkinSgrad

als bi) a.

d— (dominant) ^: overheersend.

Daarnaast zijn er door ons opnamen gemaakt met de door Londo

(c7

optwikkelde

decimale schaal. Hierbij worden de plantensoorten die voorkomen op i m (ruimschoots het minimumareaal voor

graslandvegetaties) opgeschrevefl en men rnaakt een schatting van hot aantal individuen van de betreffende soort en van de bedek—

kingsgraad 'van elke soort. Do volgende cateorieen worden onderscheidefl

.1 1% r= 1i2 exemplaren

.2 1— 3% p= 220 ^exemplaren

.4

3— 5

a=2010O exemplaren

1— 5—10% m=100 of meer exernplarefl.

1+ 10—15%

2 15—25%

3 25—35% ^etc.

-1-

De Londoschaal rnaakt een vergmlijking tussen de mate van ^voorkornen van de

ene soort met do

mate van voorkomen van een andere soort mogelijk omdat de bedekking 9n het voorkom2n van eon soort apart worden ,e3chat. De 1isièyschaa1 maakt het i11een rnogelijk ver—

gelijkingen te maken op hot wel of niet voorkomen ^ian een soort, omdat a3ntal en hedekking in een aanduiding worden samengevat.

Varder is'de Londoschaal zonoer transformatie flufflL-jtk Lt,

verwerken.Om de opnamen van 1978 te kunnen vergeUjkn met die van d3 sorige jaren was hot hordzakelijk de Tansleyschaal te hanteren.

Voor vercjelijke.n met volgende jaren is de Londoschaal bruikbaar.

Het gebruik van do 2schalen neemt wel veel meer tijd in beslag.

Wel ondervangt het enigszinè de nadelen van do verschillende methoden. De Tansleymethode is vrij grof, plaatselijke verchi11en kunnen or gemakkelijker moe over het hoofd worden gezien.

Do Londomethode beschrijf't welis.iiaar 4 m zeer nauwkeurg, rnaar a1tjd wel aanwezige variatie binnen een vegetatietype kan alleen bij eon groot aantal opnarnen worden vastgelegd.

3— Len Tansleyopname wordt meestal gemaakt van eon vrj groot gebied.

Swrts en Grootjans hebben de opnamen globaal aangegeven op ^de vegetatiekaarten Leemburg heeft zijn opnamen niet ingetekend.

De opnamep1aats kan alleen worden teruggevcndon door deze in to meten. 8ij do Londomethode is dit nog het gemakkelijkst doorde

4 goed in to meten. Urn do Londoopnamen bij eon volgende inventarisatie te kunnen gebruiken zijn ze voor een deel

ingerretan

door af'standen vanaf' herkenbare pu1ten a? to passen.

4— Leemburg en Swarts hebben

geprcheerd "op het oo" daar renzen to trekken, waar bepaalde veel voc.rkomend ^soorten

^(aspekt—

°bepalendo soorten) of'

soortskomblnaties werden vervangen docr

andere. Grootjans heeft bij het trekken van grenzen vooral

gelet op de soortensamensteiling, do struktuur en aspektbepalen—

de soorten. LJit hot bovenstaando blijkt dat Grootjans bij hot trekken

van grenzen op meer faktoren

heeft gelet dan Leemburg en

Swarts. Op grond van doze gegovens is niot

^voidocnde

duideijk of dezelfde kriteria zijn gehanteerd bij het cnderscheideri

vn een vegetatietype (vg1Leys 197S).

De ioor dit

^onderzüek

gevolqde rnethode kan als volgt omschreven

worden:

Elk perceel word een paac keer doorgelopen, soortenlijstjes akend waarmee een

indruk

^{gekregen werd waar}

bepaalde soorten

overheersten of veel voorkwamen. Binnen een

perceelgedeelte uiaar een bepaaldo soort

overheerste by. Holcus lanatus werd nauwkeurig gekeken naar dc andoro soortQfl die nast HoicLis

lanatus veel

voorkwamen.

Op grand van verschillende scortenkombinaties splitste deze eenheid zich dan op in verschillend vegetatietypen. Warineer geen bepanide soort dominant was, werrt qekeken naar de totale soortensamenstelling.

Andere kenmerken werden dai ook belangrijker, zcals de dichtheid en kleur van de vegetaLLe, gesloten of open, bodemrelief, de gelaagdheid m.n. of er een moslaag aanwezig was, de hoogte van de vegetatie.

Het accent lag op het beschrijven van de vegetatie die het grootste oppervlak in beslag nam van eon perceel. Zo is er niet zoveel aandacht besteed aan het beschriven van de vegetatiE van greppels, sloten e

ruigtEvegEtaties.

Er is

meestal wel een

socirtenlijst gemaakt met de TansleysChaal. De yoUr dit onderzoek gevolgde methode is te

beschouwwn als een combinatie var

die van de eerdere karteringen.

5— Er is gebruik gemaakt van de vegetatiekaartefl van de vorige karteerders, door ze over te trekken en de perceelgrenZefl aan ^te geven. Bi) vergelijká.ng ir de tijd zijn er dus qeen verschillen in

karteringsschaal.

Vegetatiekaart Grootjans: schaal 1:2000

Vegetatiekaart Leernburg, Swarts: schal 1:5000

Er worcten eien gesteld aan de minimumoppervlakte die op een

&

kaart

aangegeven kunnen warden (Leys: ni. de kleinste

vgetatieeenheid die aargegeven kan .worden op de vegetatiEkaRrteP

+ +

vn

^{Lernburg en} Swarts is — 1Dm bn 50m, — 25m bij 25m.

Op d vegetatiekaart van Grootjans zijn deze maten lOm bij 1Dm

2Orn bij ^4m.

Waarsci.rlijk is niet (gehael) vcldaan aen

alle keiteria voor ean goede

vngetatikarteriflg (Leys 19Th),

^gazien

^{het Joel}

van het oncerzoek is de vegE%tatiekaar slechts een hulpmicJel

orn grove veranderingen in dt

veoetatie

vest te kunnen stellen.

-1. '7-

6— Dc ve9etatieopnamen van Leemhurg, Grootjans en Swarts zijn allernaa]. rjeordend tot ean ien iocle

typologie.

^Leernburg

heeft de veruantschap tussen de verschillende opnamen

beoordeeld op grcnd var de aspektbepalende en veel voorkomende soorten m.b.v. vegetatietabelien en planLensociologische spectra.

Swrts heeft opnamn dieverwant. zijn wat betref't de aspekt—

bepalende soorten, de soortensameislelling en de str'jktuur in een groep ondergebracht ook m.b.v. vegetatie.abellen waarin de soorten qerangschikt staan volgens de syntaxa van Westhoff& den Held (1969). rootjans heeft de verwantchap tussen de verschillende opnemen berekend op grand van de

soortensamenstel1in met de verwartshapsformule van S$rensen (98):

A = 2c —

10O

c= aantal gemeenschappelijke

S a+b

soorton

a= aental soorten in opname A b= anal soorten in opname B Daarbij is qebruikgemaekt van de computer. N,b.v. een

dendrograrn zijn de opnamen die 40% of' meer met elkaar verwAnt zijn gerekerid tot een vegetatietype.

Door vergelijking ver de verschillende typoloyieen van de vcorgaande jaren is geprobeerd een sameniatteniIe ordening

te maker, met de bedoeling ni.b.v. deze typoloqie een hypothetische (irnmers op basis van ruimtelijke verschillen opgestelrle)

verschralinqsreeks aai te geven. Op grond hiervan zc'uden

verwachtingen

itgesprokn kunnen worden over veranderingen in de vegetatie o.i.v. hot geJoerde beheer orn deze vervolgens te toetsen

aan werkelijk gevonden -veranderingen. Er is geprobeerd

te letten op de

aspktbepalende soortP9, soortenaantal,

plntensocioloQisch spectrum, vochtighidsgraad, beheer en de bodemsamenstelling van Flk vegetatietye. Het ws 'it moglijk om zo de locale typologiensamen te vatt.en. Daarom is besloten de opnanen allemaal cpnieuw to verwerken op dezelfde manier als door Grootj;ins is gedaan, door als kriteria te nemen de soortensEmenstelling m.b.v. de verwantschapsf'ormule van S$rensen (1048).

In toteal zijn er 48 opnamen van de voorgaande jaren pnieuw verwerkt. Uit het aantal beschikbare opnamen zijn in eerste instantie alleen die genomen 1iggnd in pErcelen die in 1978 oprieuw gekarteerd zljn. Omdat in de voorqaande jaren vrij weinig opnamen gemaakt zljn, is er ook gebruik gemaakt van opnEmen uit andere dan in 1978 gekarteerde percelen. Deze werkwijze is

door one ook toeypI. 1In de opnamen vn 1978 is oen e1ectie gemaakt door de volledigste en meest uiteenlopende opnaiien te nemeri.

Als een pear opnamen wat soortensamenstfJlin() betref't en apekt—

bepal'?nde soorten op elkaar lekeri, dan is er mar

n van gebriikt1

Deze selectie was nodig nm compLterbewerking nogolijk te maken.

Er zijn 108 opnamen vorwerkt. M.b.v. eon dendrogram (volgende blz.)

zijn

alle opriarnen (48+108) die 40% of' meer met

elkaar verwant zijn gerekend

tot een vegetatietype. De opnainen vn 1978 vielen zo uiteen in 13 vegetati.etypen en de opnamen van de voriqe jaren in 11 vegetatietypen, waarvan 4

overeenkomen met do vagettietypen

var

1978. rl.b.v.

^doze

typologia is geprobeerd do eerdHr beprcken hypothetische

vèr'chra1ingsteeks aan te passen. Opvallend is dat door deze nieuwe verwerking van de opnamen van de voorgaindE jaren

verschillende vEgetatietypEr van

Swarts, Grootjans en

Leemburg

worden sarnengevoegd en in een aantal gevallen

opgesplitst.

013 Leernburg en Swarts kan dit voor

een deel het gevoig zijr van de ander ierwerkingsmethode. Zij hebben immers niet gewerkt met de verwantschapsf'ormule van Srensen. Een ander deel is toe te schrijven

an hot f'eit dat r een typologie is gemaakt ojer een groter ebed

waardoor de mate van vetwantechap tussen bepaaldc opnamen relatief' is veranderd. Zo duidt by. het sámenvoegen sian ⁵

vegetatietypen

van Grootjans erop dat de verschillen tussen de opnamen van doze vegetatietypen relatief' miner groot worden vql.

met de andere opnamen. Dmgekeerd duidt het opoplitsen van ¹ vegetatietype van Grootjans

in

² nieuwe vegetatietypen erop dat

het verschil tussen de opnamen binnen het vegetatietype relatie?

groter wordt vgl. met andere c.pnarnen.Ir' eon groter gabled zil:

over hot algemeen meer variatie in de vegetatie en worden

plaatselijke

vercchillen eerder tot een veçetatietype sameng''ioeqd.

-a----

::: :__L..J

^-

TT ^I

r -

- — -==.-- ___J--

--

• —---—

——-

I 1—-

^{——— -•1}

EE_

H

? -

.t.t —--=——•—---

_____••i___

— — -

_1-- —- 1—-— I——

t9-

_ _r

TI

-20--

Wilke

locale vegetatitypCfl

^zijn samercjenOmefl ^i-rn welke ^i.ijn

opgssplitst

is aangegevefl in het over7.icht van alle vegetatieypen (resultte 6).

7— Leemburg is een keer het veld hiee inqeiieest en heef't verteld wat hij onder een veQetatietype vecstond. Het bleek dat de vegetatie door ons nauwkeuriger is beschreven. In een situatie waarin hij

1 opriame gemaakt heeft, hebben wij soms uni 8 opnamen gemaakt.

Verder

heeft hj een paar uitspraken

^yiJcici;u

uJCt vernndcringcn di

hij meende te zien in de

percelen 463/576, 1199, 681 en 732. In cle laatste

^{3 percelen}

zijn volgens hem

de soorten Rhinanthus spec.

Cirsium palustre en misschien ook Rumex acetosa enorm toegenomen.

In perceel 463/576 is de in 1978 in grote aantallen veorkomende Rhinanthus spec. eon soort die in

1972 nog niet voorkwam. Ook

Grootjans is een keer het veld mee ineweest. Aan de hand van zijn

opnamehoekjes bleek het moeilijk te zijn bepaalde opnamen terLy

^te

vinden en opnieuw op tc ncmcn.

Opvallond noerndo Grootjans do

uitbundig

bloeiende Carex acutif'orm.s in perceel 433. Verder

verwachtte

hij eniqe veranderingen in de vegetatie van perceel ^43t4 wegens veranderiflgen in de waterhuishoijding. In vergelijking met Grootjans is de vegetatie door ons ongeveer even nauwke.urig

beschrevefl. Door tjdgebrek is met Swarts gen vergelijking gemaakt vor perceel 12)7.

8—

Bij het maken van een opame

^traden soms moeilijkheden op bj het determineren

van cen soort, voorel als deze alloen vegetEtief'

voorkwam. Binejende, vruchtdragende planten vielen vaak veel meer op, zodat misschien soorten die alleen vegetatief voorkwanien

ook eerder over het hcofd zijn gezien. De opnamen in de beqinneriode

zijn

waarschijniUk iets minder nauwkeuri dan de laatste opr..imen.

De1s deordat er op het. eind meer soorten in bloei stonden,

^deels

door meer Arvaring met o.a. het detercnineren. Soorten, die niet altijd

juist gedetermineerd zjn, zijn:

Pea trivialiS, Poa pratensis, Poa arnua, fgrostis stolonife.ra, Agrostis ter uis, Festuca

rjbra, CynosurLs cristatus,

^Carex

acuta, Carex acutiformes

In ^de

perce)en 'ian Grontjans is

^{Ca'mx acutiformi}

s ;teeds Carex

acuta qefloeffic.

-21-

Hot

hcschrijvn van

do

veetEtiyEj

1'e

soorten voorkomond in de oprumnn van een veqetaietype zijn opguschreven in een volgorde van in veel opnamen voorkorriend naar zeldzaam. Kerimerkende soorten zijn soorteri die in meer dan 80%

van de opnamen vGorkomen. Zeldzame oorten zijn soorten die in mindcr dan 25% van de opnamn voorkomen (zie bij1i'jRn).

Van mike soort

zijn verschiliende

kenmerken opgezoht in de iiteratuur:

— van weike kiasse, orde, verhond of associatie men' soort men kensooit s.

—

tot weike

oecoioqische groep de soort behoort.

in wat voor zeidzaamheidsgroep de soort vait.

— tot; weiko ieVens"ormen de soort behoort.

— bij weike vochtigbeidsgraad de soort zijn optimum heeft.

— hij we.lke hodemvruchtbaarheidsgraad de soort zijn optimum heeft.

i dee kenmerken staan in kolommen genoteord achter de soortenlijst van elk'vegetatietvpe. (zie bijiagen)

Din nu eon indruk te krijger' hoe by, de verschiliende oecologische groepen in eon vegetatietype ve.tegenwoordigd zijn, isdE

voigende bewerking toegeast. Per vegetalietype is hot aantal.

sooren geteld wat tot een bepaaide oecoiogische groep beh:ort, vermenigvuldigd met het aantaJ keer dat die soorten in alie opnamen van het. veQetatietype vocrkcirnen. Van dit toteal is heI percerftage berekend. Een zdanig verkreger. ;pectrum laat dus in

% het aandeei zien van elke oecoiogische groep binnen het

vegetatietype. Deze bewerking i voor alle kenmerken uitgevoerd en is gebruikt om nik vegetatiotype te karakteriseren.

—

kensoorten(Westhoff&

den Held) 1969

Zij gevon inf'ormatie over rim synreco]ogie van net vegetatietype, me name over de voctigheid n de bodemvruchtLaarhei. (zie

aicaar).

—

oeroioisc1-'

groepen (f.rnoiJ, van der Neyden 1975) ZIJ ;even

cok infrrniatie over

de synoecolr.gic van hot veiictatiitvpe, nut -iame

oar do vocht.iqheid en do

bodonvruc'-.tbarheicL

-22--

— e1dzaarnheid (Arnnl.ds, van dnr Meyden 7)

Met deze gegevens proberen we een indruk te krijg'n of het aantal zeldzame soorten onk

toeneernt

bij men verschraiend heheer.

Mest is dynamiek, ontdynamisere1 hee't valgens van Leeuwen meer zeldzar,rn soorten tot gevoig.

— Lwonavormon (Heukels yn

flnc .rom

¹⁹⁷⁰⁾

Met deze informatie proberen e ieLs te weten te konien over een evt. veranderir'g van de levensvormen o.i.v. men verschraleni

beheer. 08 verwachtirg is dat met men verschraling van de bodem

cie

vegetatie

npener wordt, wardoor meer eenjrigen een kans

krijgen,

omdat die zich jaarlijks ult zaad moeten vestigen. Er is gebruik gernaakt van de levensvormenindelir yen Raurkiaer, d.ui.z.

de aanpassiflq aan het onçjunstige jaareti.jde.

—

vochtigheidsgraad

Oe vochtigieid is van belang voor 'iet apstellen van verschiflende verschrilingsFeekSefl bij jjteenlopeide vocht,i9heidsqreden qezien

het in de inleiding hierover gestelde. De vochtigheidsgracd

van een vegEtatietype is op ³

manieren bepaald:

1) Er is gebruik gemaakt v2n gegevens

van Kruynn, de Vries en

Mool. Zij hebben van iedere graslandplant in het ve1.d da frequenti'9 bepaald bj verschillende vochtigheidsklasSen.

De vochticheidsgraad voor een soort is nu bepaald door indeling

in de kiasse die bi Krtyne, de Uries en Mooi de hoorte froquertie had. Zo flu en dan werd een sooct tot 2 vochtigheidsgradefl gerekend, ni. als iii 2 kiassen de frequentie nngev-r even hccrj was.

2) Er is gebruik gemaakt van d. in-forrnatie die cen kensoort

oaft over

^de

vochtiheid (Westhoff& den Held t).

Er is een indelin gemaakt in natte, vochtige, matig vochtige.

en droge kensoorten en %Jel als volgt:

nat— alle kensoorten van de kiassen 19 (Phramiteta),

27

(ParvGcaricetea)

^{en 25} (Molinio_rrhenatherethe) t/m

de knsoorten van

2E121(ValeriaflO—rilipmfldu—

ietim),vet'dernog 26110(Cardamino—Montion).

vochtig: kimsoorten ian bet vei'bond 25210 (Arrhenatherin), de aesociatie 25213 (Lolio—CynoEuretum) en het verbond 10110 (Nonocyperion flavescentis).

matig

vorIitig: alic kensoorten van e kThssen 16 (Plantaginetea majoris) en 17 (Pirtemisietoa vulgaris), de orde 181cJ (FpilnhiPf21iR

ngtid-4?nifl) en ht.

^uerbnd

12110(Polygono—Chenopodion).

droog: kensoorten vankiasse 30 (Narcto—Callunelea) en verbond 30110 (Violion r.aninae).

1.b.v. do verdeling van de verschillericle kersoorten over eIi

vegetatietype

(uit;oeirukt in %)

is de vGrde1in

^{var d}

,erschil1encie

vuchtigheidsçradcn :ver het ve;ethtie lype ber9kenc.

3) Er is gebruik qPm3akt. van de inf'crrnetie die een cecclogiscre groep geeft over de vochtiheicl (I\rnolds, van der Ileyden ?q7s).

De Jol9eride indel.tnç is gernaakt:

nat— 43 :

planten van ioedse1r9ke orvers

71 :

.laagveenplaiten

52

: plantn van natte, hemeste graslandm

73 :

pl.anten van blauu;raslanden

44 :

planter vn riatte ruigten

91 :

planten van natte bosen

vocitig — 51

:

planton van vochtije, beneste graslanden

matig

vohti'

— 21 ^:

planten van stringE;mi1ieus

14 :

tredplanten

15 :

planter van voedsclrijke riigtn

82 :

pJanten van voedsoirilke zurnen

17 ;

plarten vn hurne.jze r'iten

11 :

planten sian voedselrike akkers

droog — 64 :

planten van droge, zir ;raslonden

75 :

pi.nten van drone hiden

95

: 1anten van drogE,

^{u'e gr'on-}

—2.4-

M.h1v, de vrde1ing vaii d verschi11nde oecologische groepen over een

iegtatiEtypB (uitgedrukt in % ^is iu de er,deii:g

von de

verschil :nde io;htighe..tdsgradn vonr het vegetatietype boekend.

De7.e 3 manieren v.in indeling in vochtiqheidgraL1en

^{zijn per}

veetatietype in een grafiek

weergegeven. Op de horizontale as

de vochtigheidsgraad, op de vrtica1e as het percent3gc soo:t.an.

Er is ecn lijn

getrokken door het gemiddelde.

-25-

Inleidin ^deel

^twee.

In

het eer9te deel we.rd beschreven o.a. hoe de bewerking van de door ons gemaakte opnaineS en de opnames van vorige jaren resulteerde in een typo—

logie van 20 vegetatietypen.Ieder type wcird verduidelijkt door toevoeging van een spectrum van kentaxa,eefl spectrum van oecologische groepen,zeld- zaamheidspercefltages ,een levensvormenspeCtrUifl en vochtigheidspercentages.

ueze typologie vorrnt

1et

uitgangspunt

voor

het tweede deel.

TQT,b.v. de gegevens die de eigen typologie oplevert voor elk type de ge- gevens over vegetatie_veranderingen in permanente quadraten (Schotsman ^,

1976;Bakker,1976,1981)

en de ideëen,die uit de Typologie van de Drentsche Aa naar voren kornen (Everts,Grootjaris & de Vries,1981) t.a.v. vegetatie—- veranderingen o.i.v. verschralend beheer,wordefl in dit deel eerst hypo—

thetische verschralingsreeksefl opgesteld (rekening houdend met de vochtig- heidsgraad van de bodem),die vervolgens worden vergeleken met in het veld werke].ijk voorgekomen overgangen.Zo zullen bepaalde vermoedens,die al lang

bestaan,eefl

wat steviger ondergrond kunnen lcrijgen,en vegetatie-verande ringen die in permarnte quadraten zijn waargenomen wel of niet voor een groter geheel blijken te gelden.

Om de verschralingsreeksefl op te kunnen stellen is er gebruik gemaakt van uit de literatuur bekende en toepasbare gegevens (Kruyne,de Vries

& Mooi,1968t Westhoff & den Held,1969: Arnolds & van

der

Meyden,1976) t.a.v. de relatle tussen de bodemvruchtbaarheldsSitUatie en het voorkomen van bepaalde plantenaoorten.Alle types kunnen in een schema geplaatst wor—

den waarin zij relatief t.o.v. elkaar staan bij verminderende beschikbaar- held van nutriënten en bij verachillende vochtigheidsgraad.De P-toestand van de bodem wordt in de literatuur (Kruyne,de Vries & Mooi;Bakker,1981) geacht maatgevend. te zijn voor de cultuurdruk,dus voor de beschikbaarheid.

van nutrinten.Daar dit niet altijd op kan gaan,bijv. waar plotseling ^o.i.v.

droogte een sterke N—mineralisatie optreedt (Grootjans,1981),wordt behalve met gegevens over de P—toestand ook gewerkt met algemene gegevens t.a.v.

bodemvruchtbaarheid die uit de oortensainenstelling van

elk

type blijken.

Behalve de invloed van verschralend beheer in de vorm van een bepaald

hooi— en maairegiem,zu].lefl allerlei andere factoren hun

invloed

laten gelden op veranderingen in de vegetatie.Factoren ala: grondwaterstand;pH van ^de bodem;bOdemVerdichting (bijv. ala neveneffect van

het

huidige beheer);

het vermogen van de grond om water en nutrinten vast te houden;droogte;

26-

tijd

van het jaar dat er gemaaid wordt;andere beheeramaatregelen,zoals beweiden,brandefl,Orgaflisch materiaal strooien etc.

Welke factoren bij welke overgang van invloed zijn koint in dit versiag aan de orde,voor zover daar wat over te zeggen valt: het meeste zal hypo—

thetiach blijven.

Hit za]. nodig blijken,en dat b].eek ook uit vroeger onderzoek, om niet alle vegetatietypen over 4n kam te

scheren,maar

een gevarieerd beheer te voeren, als men tenminste zoveel inogelijk soorten vegetatie in stand wil houden.

In het tweede hoofdstuk zal het verband tussen verschralend beheer,schra—

le bodem en 'voedselarm' vegetatietype aan de orde komen.Daarria wordt beschreven hoe de rangschikking van de t.a.v. voedselrijkdom en vochtig- heid tot stand

komt.

In hoofdstuk 3A wordt aan de hand van de synoecologie van de typen en van de verwantachap tussen de typen uitgemaakt wat o.i.v. verschra].end beheer hypothetische overgangen zijn van een type naar andere types.

Zo worden hypothetiache verschraliflgsreeksefl bij verschillende vochtig—

heidegraad opgesteld. Wat de vegetatieveranderingeri irihouden wat betreft synoecologie en soertensaxnenstelling resu].teert in synoptiache tabellen.

De hypothetische verschralingsreeksefl worden vervolgens vergeleken met literatuurgegeVefls, en bijgeschaafd.

In hoofdstuk 3B wordt de verwachting getoetat aan de werkelijkheid.

Bepaalde verwachte overgangen blijken dan wel voor te komen,andere niet, en er zullen ook overgangen voorkomen die niet verwacht zijn.

Vervolgens wordt gekeken hoe vaak de overgangen plaatsvinden,en van over—

gangen die geregel& plaatsvinden en ook verwacht waren,mag dan gesteld worden,dat men mag verwachten,dat dergelijke veranderingen van vegetaties vaker op zullen treden in de madelanden o.i.v. het verschralend beheer, zoals dat momenteel wordt uitgevoerd.

In hoofdstuk 4 komt het vraagstuk van de diversiteitsveranderiflg aan bod.

De verwachting is,dat de diversiteit zal toenemen,evenala de differentia—

tie binnen de percelen o.i.v. verschralend beheer.

Zie daarom ook de inleidingen van hoofdstuk 2,3 en 4.

-2--

HOOfdStUk ^1. Methode.

l.Het rangschikkefl van de vegetatietYPen in twee dimensies mb.v. een voedselrlikdOlfl—aa en een vochtigheids—aS. Zie hoofdtuk 1 blz.

3i/35

2.Het opsteu.efl van de syixuecologie van do vegetatietypAn. Zie BIJLAGE 2 Voor het maken van een hypothetisChe verschralingsreeks en voor het bespreken van

veranderingen

in de percelen, is het nodig dat van elk type onderscheidefld wordt aangegeVefl hoe de synoecologie is: Een algemefle bena- ming als 'nat /

vochtig,

matig voedselrijk', geeft wel de plaats in het

schema van de gerangschikte typen (H 2) weer, maar is niet voldoende, omdat meerdere typen hieraan zullen voldoen.

Om die onderscheidiflg te kunnen maken werd. voor ieder type een synoeco- logie samengesteld m.b.v.

-

het

kentaxa-sPeCtrUm van elk type

—

het

oecologische groepen sectruni van elk type

-

vochtigheids-efl

voedselrijkdOm reeksen

— de kenmerkeflde en dominante soorten van ^{elk type}

— de zeldzaamheidsCijfers van elk type

-

het

levensvormeflsPectr van elk type

— gegevens ^{uit de} ijteatuur,(Kruyne,deVl'9 & Mooi 1967), en uit versiagen van Grootjans (1975), Leemburg (1974) en Swart ⁽¹⁹⁷⁷⁾ over soorten die indicatoren zijn voor een bepaalde gesteld—

heid van het substraat.

— PlantengemeenschaPPen (Westhoff & den Held,1969)

Kentaxa konden flu heel goed worden gebruikt omdat vooral gelet werd op opvallende percentages, opvallende syntaxa en de verhoudingen der percen- tages t.o.v. elkaar. Het gaat bij alle typen maar om een beperkt aantal kiassen ^: 25, 16, 19, 27, evnt. 30,voornarnelijk, met daarbij nog wat lage

percentages van andere kiassen.

De beschrijVing van de synoecologie van d' typen is met opzet vrij uit- gebreid, om niet bij het beschrijvefl van de overgangen (H.3) en van de

veranderiflgefl in de percelen bij1 herhaaldelijk hetzelfde te moeten zeggen.

Er zal dan geregeld verwezen worden naar gedeelte van de

bi1age 2.

28-

De door ons revonden typen werden in een later stadium van het versiag vergeleken met de vegetatie—tyPefl,ZOalS ze onderverdeeld zijn in het versiag van Ienk Everts,Ab Grootjans en Nico de Vries in 'do vegetatie

van de adelandefl in het stroomdal van de Drentsche Aa',ilaren,1980.

Hierbij bleek, dat onze typen niet altijd volledig in te passen zijn in het typen-systeem van bovengenoemd verslag,maar wel vaak fragmenten be—

vatten van de beschreven vegetatie-t'pefl.

3oorten-combinaties die overeeen blijken te komen met de door hen be—

achreven vegetatie—typeri wordeii nu

bij

deze synoecologie besproken.

Bijgevoegd worden tabellen met de soortencombinaties,zoals die in de typolocde van Everts,Grootjans en de Vries in deel II gegeven worden,inge—

vuld met de presenties die voorkomen in onze typen. (tabellen 3

tIm 8).

Door onze typen naast elkaar te zetten bij de soortencombinaties worden de overgangsreeksen tevens verduidelijkt.

Aan het slot van de synoecologie van ieder type van ons wordt een bespre- king opgenomen van de vergelijking van ons type met de vegetatietypen van bovengenoemd vers lag.

3. Het opstellen van hypothetische reeksen. Zie hoofdstuk 3A blz 4rV43 4. Het bepalen van de werkelijke overgangen in het veld.

Zie hoofdstuk 3B blz. ^62.

5. Het

vergelijken van de werkelijke overgangen met de hypothetische reeksen. Zie hoofdstuk 3B blz. ,2

6. Het

bepalen van X,(— ^en '—diversiteiten en distanties.

Zie hoofdstuk 4 blz. 67

/v- 70

7.

Het bepalen vati de veranderingen in de percelen.

Zie Bijiage blz. 3S

Hoof•istuk 2.. iet ranrschikken van de vepetatietypen in twee dimensies rnb.v. een voedselrijkdorn-as en een vochtigheids—as.

Inleiding.

Het is van belang drie zaken goed te onderscheiden:verschralend beheer, schrale bodexn en 'voedselarm' vegetatie-type.Als alles gaat zoals wij

ho-

pen1volt het 4én uit het ander,d.w.z. dat onder invloed van

het

^jaarlijks

maaien en afvoeren van de vegetatie (jaarlijkse reductie) ,voedingsstoffen aan de bodem onttrokken worden,waardoor dit een schrale bodem wordt,waarop soorten gaan groeien die aangepast zijn aan

een

dergelijke standplaats.

Dat deze gang van zaken niet altijd optreedt,komt doordat bij de link 'verschralend beheer—schrale bodem' nog andere factoren behalve reductie meespelen. De grondwaterstand is zo'n factor: als deze daalt t.g.v. ant—

watering als gevoig van het graven van greppels ten behoeve van de ult-

voering

van het verschralend beheer,komen er als gevolgvan mineralisatie juist veel voedingsstoffen voor de planten ter beschikking. Oak hebben het veranderd ma.ibeheer m.b.v. tractoren in plaats van met de hand,en beweiding als beheersmaatregel ,invloed op de structuur van de bodem.

Bij dit onderzoek gaan we ervan uit,dat alle percelen zovee]. mogelijk hetzelfde verschralend beheer ondervinden: ze zijn daarop ook geselec4eerd.

Bijverschi3,nselen van het verschralend beheer zijn dan,naar wij

hopen,zoveel

mo,elijk voor alle percelen dezelfde,zodat alle (00k onbe- kende) factoren toch flog onder n noemer gebracht kunnen worden van

ver-

schralend beheer.Helaas is het optreden van enkele (bekende) bijverschijn- selen qua orde van grootte tamelijk afhankelijk van de grondwaterst'nd; op hoge droge grond hoeft men bijv. niet m,b.v. tractoren te maaien,en zal dus geen extra mineralisatie en geen bodemverdichting optreden.Daarom leek het noodza]:elijk om,rekening houdend met de vochtigheidsgraad van de ^bodem,de

invloed van het verschralend beheer te bestuderen.In voorgaande ja.ren zijn er geen bodemmonsters genomen,en alleen plaatselijk waren grondwaterstand- metingen verricht,zodat er geen vergelijking mogelijk zou zijn als wij wel monsters zouden nemen en metingen verrichten.Het was dus zaak alles uit de vegetatie zeif af te lezen.Daarbij komen we bij de volgende link:

schrale bodem —.voedaelarme vegetatietypes.

-30-

In

dit onderzoek gaan we or steeds van uit da de volgende redeneriflg opgaat: dat de vegetatie eeri betrouwbare indicatie levert voor de verschil—

lende milieu_eigeflsChaPPefl, aronder de toestand van de bodem.Ne gaan er flu steeds van uit dat 'schrale' typen waarschijnhijk op schrale grond ^staan,en

'voedselrijke' typen waarschijflhijk op voedselrijke grond,enz.De bewering schrale bodem —levert—* schrale vegetatie wordt vice versa tot schrale vegetatie —duidt op—p schrale bodem.ZOdoeflde worden bodem en vegetatie ^als het ware onder n noemer gebracht,ZOdat ineens de stap gemaakt kan worden

van beheer .-vegetatie.

Warmeer is een type ^'

voedselarmer'

te noerneil dan een ander type?

Met behuip van ljteratuurgegeVens t.a.v. voedselrijkdOm kan men aan elk ^type een relatieve indicatiegraad toekennen: de in het type voorkomende soorten plegen voor te komen op standplaatsefl met een bepaalde graad van voedselrijk- dom het spectrum van de indicatiegetallen van de soorten kan bewerkt worden

tot 4n index die een relatieve indicatiegraad vormt: relatief,otndat de types alleen onderling vergeleken kunflen v,orden.Eefl voedselarm vegetatie—

type is dan een type dat t.o.v. een voedselrijk type meer soorten ^bevat die op schrale standplaatsen plegen voor te koinen.HOe schraal de bodem dan precies is,is niet te zeggen.Vtaar dat is in het kader van dit ^onder—

zoek ook niet noodzakeliik.AlS het maar mogelijk is met betrouwbaarheid te bepalen hoe de types zich onderling verhoudefl,kafl ook bepaald worden of een vegetatietyPe overgaat in een voedselarmere vorm.Over de bodem van

de percelen in kwestie kan dan alleen in termen van 'waarschijnhijkheid' worden gesproken.

1. De voedse1rijkdOrn.

1.1. rn.b.v. oecologisChe grpfl.

Arnolds

& van der Ireyden (1976) onderscheidefl in de 'StandaardlijSt van de NederlandSe Flora' oecologische groepen. !Iieronder wordt verstaafl

een systematisChe indeling van de soorten in groepen met een gelijksOor—

tie ynoecoloccie. (Overiens wordt niet vermeld in de lijst hoe de oeco—

loische groepen tot stand zi.jn gekomen). Je synoecologie van elke oeco—

1oisccrOeP wordt summier

vermeld,doch wel zodanig,dat een ^globale indeling ir. ''roedselrijk', 'mati voedselrijk', 'matig voedselarm' en

'voo'Jse1ar' kan worden gemaakt.

— 3:1 -

Indelin:

voedselrijk:

21 voedselrijke plaatsen met wisselende waterstand of anderszins fluctuerende milieuomstandigheden.

43 voedselrijke waterkanten en

moerassen.

14 regelmatig betreden plaatsen op droge voedselrijke grond.

82 zomen op voedsel-(—vooral stikstof-)rijke, niet kalkrijke,humeuze, matig vochtige grond.

17 ruigten op weinig betred.en voedelrijke,huineuze,matig droge grond.

91 ^: bossen op voedselrijke,vochtige tot natte grond en van brongebieden.

44 ^: aanspoelselgordels,natte ruigten en rivierbegeleidende wilgestruwelen0 22 open,voedsel—(—speciaal stikstof—)rijke,natte grond.

15 ruigten op weinig betreden,voedselrijke,niet humeuze of kalkrijke, droge grond.

11 : akkers op voedselrijke niet kalkrijke grond.

matig voedselrijk:

51 bemeste graslanden op matig voedselrijke tot voedselrijke matig vochtige gronden.

52 idem op natte grond.

matig voedselarm:

71 matig voedselarme,kalkarme,zure iaagveenrnoerassen en natte humeuze duinval].eien.

73 onbemeste graslanden op vochtige tot natte,matig voedselarme,zwak

zure ,

venige

^grond.

64 : praslanden op droge,tamelijk voedselarme,"alkarrne,zure grond.

voedselarm:

75 ^: droge heiden en onbemeste graslanclen op matig vochtige tot droge, voedselarme, zure ,humeuze grond.

95 ^: bossen en bosranden op tamelijk tot zeer voedselarrne,kalkarrne, droge grond.

Het grote verschil met Westhoff : den Held (1969),die met ken— en diffe—

rentiërende soorten werken,is,dat m.b.v. gegevens van Arnolds & van

der

teyden op zijn minat 30 van de soorten in een be'oaalde oecologische roep is inedeeld.

Zodoende kon van elk type in de door ons ernaakte typologie een ^spectrufli naar voedselrijkdOtfl gemaakt warden. Hiertoe werd van ieder type het per-

centage tvoedselrijke','matig voedselrijke' enz. oecologische groepen bepaald. leder type kreeg op die manier vier percentages. Om een ^rangorde op te stellen van voedselarm naar voedselrijk,mOeSt aan ieder type n index gegeven worden,die de verhouding voedselrijk/vOedselarm ^weergeeft.

De vier percentages werden met de volgende formule tot een index verwerkt:

(zie tabel 1

p.36

2 voedselrijke oecol. groepen + % matig voedselrijke oecol. groepefi

%

matig

voedselarme oecol. groepen + % voedselarme oecoi. groepen.

1.2. VoedselrijkdOm-ifldices, opgesteld m.b.v. P—toestand van ^{de bodem.}

Kruyne,de Vries en Mooi (1967) geven van 453 soorten rraslandplafltefl o.a. de P-toestand. Van 1577 graslanden waren 100 opnames van

0,25

^dm2

gemaakt. r•et P-toestand wordt flu bedoeld: de aanwezige hoeveelheid fosfor in de bodem waarop de planten worden aingetroffefl ten tijde van de opname.

Nu werd in een tabel onder de categorieën: iaag (1), vrij laag (vi), matig (rn), vrij hoog (vh) en haag (h), bij iedere soort een cijfer

vermeld dat aangeeft: het aantal keren dat een soort werd aangetroffefl in de toestand van de desbetreffende categorie. Soinmige soorten komen voornameiijk voor onder én categorie P-toestand, maar vele ^{komen bij} aile categorieën voor, maar rneer bij de één dan bij de ander.

Er werd naegaan bij welke categorie de soort het meest voorkwam, en de letter: ].,vi,m,vh of h werd aan de soort toegekend.

Nu werd een spectrum naar P-toestand gemaakt, waarbij am vergelijking morrelijk te maken het aantai opnames per type plus het gerniddelde aantal soorten per type werden verrekend in het eindresultaat.

/ i,vi,enz. per type kaant'i opnames per tyoe

Volgens de formule: gemiddeld aantal soorten v.h. type X 10

Deze

percentages zijn uitgezet in

9rcek,de -Fec zaje

o kt

^Lab.

Om evenals

bij de

oecologische

groepen (1.2.1),

^een

^{reeks op}

^te

stellen,

mOe3t elk type

weer een index

^rijgen.

^{Deze werd}

op vergelijk—

bare

wijze als bij de oecologische groepen verkregen door 4 percentages met de volgende formule te verwerken.

vrij 1oo' +

hoo

^vh+h

laa. +

^{vrij laag 1÷vl}

Dit geeft de verhouding fosforrijk/fosforarm. De indices staan in tabel 1.

NB. Percentages m werden hierbij niet meegerekend.Dit heeft geen grote consequenties,waflt die percentages waren steeds laag in verhouding tot de andere percentages. (zie

ra.k

-Lee- R42aje op

t Lôb.)

Bij

elk type zijn ook steeds de kentaxa vermeld (volgens Westhof & den Held 1969). Deze konden echter niet gebruikt worden voor het opstellen van een voedselrijkdom-reeks;

'Pan omdat niet alle soorten een ken— of differentirende— soort zijn, zodat informatie verloren gaat.

Ten tweede, omdat het nu eens om een kentaxon van een kiasse gaat, dan weer om een kentaxon van een verbond, of van een associatie. Dit maakt vergelijken moeilijk.

De omschrijving van de voedselrijkdom kan bij een associatie wel nauw omschreven zijn, maar bij een klasse kan

dit

variëren van b.v. matig tot

sterk bemest. De kentaxa zijn van belang bij het opstellen van een syn- oecologie van de ^typen.

1.3. Het combineren van de indices.

Voor de voedselrijkdom-as hebben we nu de beschikking over twee mdi—

ces per type.Wanneer de indices,die volgens de P—toestand berekend zijn, vermenigvuldigd worden met een factor 50,zijn ze van dezelfde ord- van grootte als de indices,die volgens de oecologische groepen berekend zijn.

Aanezien de indices van de types verhoudingsgetallen zijn,is het wel geoorloofd én serie indices met 50 te vermenigvuldigen: de types onder—

ling verhouden zich dan nog net zo.(a:2a =

50a:lOOa).

Dat de indices van de P—toestand vermenigvuldlgd met 50 zo dicht in de buurt liggeri bij de indices van de oecologische groepen (slechts bij een klein deel van de types liggen de indices ver uit elkaar),is een

prQttige bijzonderheid: blijkbaar geeft de P—toestand inderdaad een indicatie voor de voedselrijkdom.Kruyne,de Vries & Mooi (1967) hadden al gesteld,dat de P-toestand maatgevend is voor de oultuurdruk.

Waar de indices ult elkaar liggen,is daar een verkiaring voor te vinden:

bij de P—toestand berekening is de verhouding tussen teller en noemer in de breuk 1VR% +

VR

veel evenwichtiger dan bij de oecologische

+ VAI

groepen herekening: vooral in het voedselrijke en matig voedselrijke gebied is de wanverhouding tussen teller en noenier groot bij de oecolo—

-i3che groeoenAls de verhouding MVR +

VR VA

⁺

VA

in het voed—

-'34-

selrijke gebied bij de oecol, groepen bijv. 80 ^: 1 is,dan maakt een kleine toename in de noemer,dat de index snel verschuift: 80:1=80 terwiji 802=40.

Waar de teller en noemer dezelfde orde van grootte hebben,in het voedsel- arme gebied bij de oecoloische groepen en over de hele linie bij de P.- toestand,verOOrZaalCt een kleine toenaine in de teller of noemer niet meteen een rigoreuze verschuiving van de indices,3020 is bijna gelijk 30:21.

De meeste waarde zou

gehecht

moeten worden aan de oecol. groepen—indices, daar deze meer en algemenere informatie geven dan alleen het fosforgehalte.

Voortl In het voedselrijkc en matig voedselrijkA gebied blijken de ^indices van de oecol. groepen echter veel minder betrouwbaar dan de indices van de P—toestand.Daarom,efl omdat de P—toestand toch voldoende rnaatgevend blijkt te zijn voor de voedselrijkdoifl (de indices volgens oecol. groepen en de indices volgens P—toestand zijn ook positief gecorreleerd) en ten derde om de schema's overzichtelijk te houden,is besloten om in de schema's het gemiddelde tussen de twee indices aan te houden bij elk type.Waar dit be—

zwaren oplevert in het vervolg,worden de indices aisnog apart onder de loep genomen. Een substraat dat stikstofrijk is maar fosforarm,maakt ^{dat het}

erop groeiende vegetatie—tYPe bij de oecol. groepen—indices terecht komt onder voedselrijk,en bij de P_toestand—indices onder voedselarm,maar ^door het gemiddelde te nemen van de indices viordt eigenhijk een juister beeld gegeven van de algemene voedselrijkdOm—.COflditie,00k omdat P pas op de lange duur beperkende factor is (30 jaar,Bakker,1981) en N veel eerder.

Sterk uiteenlopende indices kwamen voor bij de typen:

3B,BA,I0,17,

3B; zeer voedselrijk volgens oeco1orische groepen, matig voedselrijk volgens P-toestand.

8A,I0,17; zeer voedselrijk volgens oecol.groePen BA; voedselarrn volgens P-toestand

10: matig voedselarfl I?;

matig voedselarm

Enigszifls uiteenlopende indices

^kwamen voor bij de typen:

I,3A,7B,8B,II,14,18,

I : matig voedselarm volens ^P-toestand matig voedselrijk volgens oeco1.iroepefl 3A:

voedselrijC volgens beide

7B: voedselarm volgens oecol.c'roepefl matig

voedslarm vol,'ens P-toestand

-

8N: matic voedselrijk volgens oecol.groepen matig voedselarm volgens P—toestand II: matig voedselarm volgens oecol.groepen

(matig) voedselrijk volgens P-toestand 14; voedselarm volgens oecologische groepen

(matig) voedselarm volgens P-toestand 18: matig voedselrijk volgens oecol.groepen

matig voedselarm volgens P-toestand.

2. De vochtigheidsas.

Zie tabel 2A,pc.3.3

In

het eorste deel van

dit

versiag werd al beschreven hoe aan elk type een vochtigheidspercentage was toegekend. Ditpercentage was een kombinatie van de gegevens die m.b.v. de oecologische groepen, vochtigheids—indicatie—

getallen en kensoorten waren berekend. ret dit eindpercentage uit het eerste deel werd nu een zelfde berekening uitgevoerd als

in

^{het boven—}

staande met de voedselrijkdompercentages. Een vochtigheidsindex werd dus verkregen door de percentages nat +

nat/vochtig

te delen door de percen- tages vochtig +

droog.

Dit leverde de indices van tabel 2pa3.3B

3. Het rangschikken van de vegetatietypen in twee dimensies.

?Tet de verkregen indices kon elk type zijn plaats krijgen in een viak, gevormd door een vochtigheidsas (als y—as) en een voedselrijkdomas (x—as).

Hierna werd het viak zo verdeeld, dat elk type onder de benaming viel die bij het type paste, gezien de rangorde bij de gemaakte indelingen qua vochtigheid en voedselrijkdom.

De erens droog/vochtig ligt dan bij index 1

,,'

vochtig/nat-vochtig

^,,

2,5

nat-vochtig/nat ,, 4

voedseiryk/matig voedseiryk ,, 33 (3a)

m.voedselr./m.voedselarm

^{,, 22 (2a)}

m.voedsela./voedselarm

" 11 ( a)

De bewerking en rangschikking in zijn geheel levert het beeld op van fig 1.

pccj.39

Tabel 1.

VOEa3ET,RI.J'DOM—AS:

volrcens oecologische type: index:

14

1,3

15

2,25

13

3,3

20

5,1

19

7,1

5

7,8

16 8

7B 8

413

10,5

7A

10,7

4A

10,8

8B

13,6

11 ^13,9

1

16,7

9

20,1

3B

22,7

6

23,3

18

25,5

2

28,1

10

47,5

12 75

3A 77,4

8A 79,6

17

95,8

vclgens r-toe3tand:

type: index:

15 0,01

19 0,08

5

0,14

8B ^0,14

20 0,14

13 0,16

8A 0,17

4B 0,21

14 0,22

4A 0,23

16

0,25

6 0,25

10 0,27

7A

0,27

18

0,33

713

0,33

9

0,37

2 0,44

1 0,59

17 0,61

11 0,66

3A 0,96

12 1,33

3B 1,50

Vermenigvu1did met 50 komen de P-toestand—indexen enigszins in orde van grootte overeen met die van de oecologische groepen.

-36--

roepefl:

x50:

0,5

4

7 7

'7

8

8,5 10,5

11

11,5

12,5 12,5

13,5

13,5

16,5

18,5

22 29,5

30,5 33 48

66,5

75