NaSk 1 en NaSk 2. Door het CvE toegestaan bij het centrale examen NaSk 1 en NaSk 2. 2e editie

NaSk 1 en NaSk 2

Door het CvE toegestaan bij het centrale examen NaSk 1 en NaSk 2

2e editie

SINAS

vmbo-kgt

2e editie

lnformatieboek voor NaSk 1 en NaSk 2

Samengesteld door een NVON-commissie J.T. Boer

C.B. Giugie A. Niënkemper

Noordhoff Uitgevers

Omslagontwerp: Bloemvis Design en communicatie, Josée Jansen Ontwerp binnenwerk: Studio Dorèl/Josée Jansen, Groningen Omslagbeeld: Foto Natura/Picture Box

Technisch tekenwerk: Grafisch Buro Sinke

01 234 / 14131211 1 0

© 2010 NoordhoffUitgevers bv, Groningen/Houten, The Netherlands

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen rnag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opna­

men of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/reprorecht). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatie­

werken (artikel 1 6 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie­

en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanica[, photocopying, recording or ot­

herwise without prior written permission of the publisher.

ISBN 978-90- 01-80069-7

Register Algemeen

Veel gebruikte waarden Om rekenregels

Vermenigvuldigingsfactoren Uit het Griekse alfabet

Omtrek, oppervlakte en inhoud

NaSk 1

Enkele grootheden Beweging en kracht Geluid

Vaste stoffen, vloeistoffen en gassen Energie

Licht en beeld Elektriciteit

Kleurcodes van weerstanden Elektrotechnische symbolen Gegevens van enkele vaste stoffen Gegevens van enkele vloeistoffen Gegevens van enkele gassen en dampen Rendementen bij energieomzettingen Verbrandingswarmte van enkele stoffen Luchtgeluidisolatiewaarden

Isolatiewaarden van bouwelementen

Doordringend vermogen van straling in enkele stoffen Golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid Symbolen van de weerkaart

Schaal van windsnelheden Luchtdruk en hoogte

Voortplantingssnelheid van geluid in enkele stoffen Gehoorgevoeligheid

Veroudering gehoorgevoeligheid Maximale blootstellingsduur Veiligheidspictogrammen Enkele isotopen

NaSk2

Lijst van atoomsoorten

Periodiek systeem van de elementen Oplosbaarheid van zouten in water Zu u r-base-i nd icatoren

Samenstelling van legeringen Vlamkleuring

Pictogrammen gevaarlijke stoffen Gevaarlijke chemicaliën

Voorbeeld van een stroomschema en van een productieproces Naamgeving chemische stoffen

Klein chemisch afval, groente-, fruit- en tuinafval en recycling Afbraaktijden

De meest voorkomende E-nummers

Register

Inhoud

Voorwoord

Het informatieboek Binas vmbo-kgt NaSk 1 en NaSk 2, _{2e editie} is be temd voor het voortgezet onderwijs in de kaderberoepsgerichte, gemengde en theoretische leerweg van het vmbo.

In deze herziene editie zijn verouderde tabellen aangepast en enkele nieuwe tabellen toegevoegd.

Deze tweede editie is door het CvE als hulpmiddel toege taan bij de centrale examens natuur- en scheikunde vanaf 2013.

Dit boek zal, net al de eerdere editie, door docenten en leerlingen worden ervaren als een handig en onontbeerlijk naslagwerk dat wekelijks wordt gebruikt bij toetsen, bespreking van nieuwe leerstof en practica in het derde en vierde leerjaar van het vmbo.

Binas vmbo-kgt NaSk 1 en NaSk 2 bevat schema's met natuurkundige, scheikundige en algemeen natuurwetenschappelijke informatie. De inhoud is volledig geactualiseerd en nauwkeurig afgestemd op de vmbo-examenprogramma's van NaSk 1 en NaSk 2. Er is dankbaar gebruikgemaakt van de vele suggesties van docenten die dagelijks met Binas werken.

De schema's zijn uniek genummerd. De pagina' daarentegen zijn niet genummerd, om de nummers van de schema's niet te verwarren met paginacijfers.

De boeken worden inclusief een e-book licentie geleverd. Bij aanschaf van het boek krijgen de leerlin­

gen de digitale variant er standaard bij. Voor vervolgjaren kan een jaarlijkse licentie worden aange­

schaft.

Andere Binas-uitgaven zijn:

Binas vmbo-basis NaSk 1, 2e editie, voor de basisberoepsgerichte leerweg.

Binas havo en vwo, 5e editie

Binas English edition, voor het tweetalig onderwijs en onderwijs in andere landen.

Binas vmbo-kgt biologie¹ Binas vmbo-basis biologie¹ Binas online²

Alle Binas-boeken worden ondersteund met de internetsite www.binas.noordhoff.nl. Via deze ite kunt u contact met ons opnemen voor vragen en opmerkingen of om eventuele correcties door te geven.

Op deze site vindt u ondermeer errata, kennismakingsopdrachten, examentrainingsopdrachten en een omnummertabel van Binas vmbo-kgt Je editie naar Binas vmbo-kgt 2e editie.

Deze uitgave is op verzoek van het bestuur van de NVON ontwikkeld door een commissie waarin de secties natuurkunde, scheikunde en biologie zijn vertegenwoordigd.

De vaksecties van het CvE hebben richtlijnen en aanwijzingen gegeven.

Het be tuur verwacht dat deze uitgave een bijdrage zal leveren aan de doorgaande ontwikkeling van het onderwijs in de natuurwetenschappen.

Het bestuur van de

Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen, de NVON.

1 De boeken voor biologie verscilijnen in het voorjaar 201 1.

2 Binas online is een e-book licenlie voor docenten en is beschikbaar in de varianten havo/vwo Se editie, vmbo-kgt en vmbo-basis Ie editie, of een combinatie daarvan.

Veel gebruikte waarden

naam symbool afgeronde waarde

val versnelling g 10 rn/s² op aarde

8maan 1,6 rn/s² op de maan

dichtheid

p

^{1,0 g/cm3} (water bij 277 K)

lichtsnelheid C 3,0 · 10⁸ mis

geluidssnelheid Vgcluid 343 mis in lucht bij 293 K

standaarddruk Po

absolute temperatuur T 0K=-273 °C

kamertemperatuur T 293 K=20 °C

7t 3,14

Omreken regels

1 m² = 1,0 • 10⁴ cm² l m³ = 1,0 • 10⁶ cm³

1 dm³ =lL 1 cm³ =lmL

1 kWh = 3,6-10⁶ J 1 bar = 1,0 • 10⁵ Pa l hPa = 100 Pa

Vermen igvu Id igi ngsfactoren

factor naam symbool betekenis

10-9 nano n miljardste

lQ--6 micro

µ

miljoenste

10-³ milli m duizendste

10-² centi C honderste

10-1 deci d tiende

101 deca da tien

102 hecto h honderd

103 kilo k duizend

1Q6 mega M miljoen

1Q9 giga G miljard

1012 tera T biljoen

Uit het Griekse alfabet

naam groot klein naam groot klein

alpha ^A ex labda A ^À,

bèta B � mu M

gamma

r

'Y pi Il ^7t

delta

ö

^{omega Q û)}

èta H Tl rho p _p

Omtrek, oppervlakte en inhoud

Omtrek 4-z 2· 1 +2· b vierkant

rechthoek parallellogram ruit

---

driehoek cirkel

vierkant

---

rechthoek parallellogram ruit

---

driehoek cirkel

cilindermantel bol

kubus

2-1+2-b 4-z Z1 + Z2 + Z3 21t•r=1t•d Oppervlakte

z_{1 • b} ²

---

0,5 · b • h

---

7t • r² = 0,25 1t · d² 21t•r•h=1t•d•h 41t · r²=1t · d² Inhoud balk z3 I • b · h

prisma G • h = oppervlakte grondvlak x hoogte piramide ½ · G · h

kegel

½·

^{G · h}

-=---=-

cilinder G · h = 7t • r² • h = 0,25 7t. d²• h bol 11t · r³ = -l, 1t · d³

Enkele grootheden

grootheid symbool eenheid afkorting van de

eenheid

activiteit (radioactiviteit) A becquerel Bq

afgelegde weg s meter m

arbeid

w

^{joule J}

bewegingsenergie Ek ^joule J

capaciteit C ampère-uur Ah

dichtheid p gram per kubieke centimeter g/cm³

druk p ^{pascal Pa (= N/m2)}

millibar mbar (= 100 Pa)

elektrische spanning

u

^{volt V}

elektrische stroom I ampère A

elektrische weerstand R ohm Q

energie E ^joule J

frequentie f ^{hertz Hz}

geluidsniveau LP decibel dB (A)

geluidssterkte Li ^{decibel dB}

kinetische energie Ek ^joule J

kracht F newton N

lengte l meter m

lineaire uitzettingscoëfficiënt a per kelvin 1/K

luchtgeluidisolatiewaarde R decibel dB

massa m kilogram kg

moment M newton meter Nm

oppervlakte A vierkante meter m²

potentiële energie E joule J

radioactiviteit A becquerel Bq

rendement rJ

snelheid V meter per seconde mis

soortelijke warmte C joule per gram per kelvin J/(g. K)

soortelijke weerstand p ohm vierkante millimeter per meter Q •mm²/m

temperatuur T graad Celsius oc

kelvin K

trillingstijd (periode) T seconde s

tijd seconde s

toerental n aantal omwentelingen per minuut 1/min

vermogen p watt W(= J/s)

versnelling a meter per seconde kwadraat m/s²

volume V kubieke meter m³

warmte Q joule J

warmtegeleidingscoëfficiënt À watt per meter kelvin W/(m • K)

warmtedoorgangscoëfficiënt K watt per vierkante meter kelvin W/(m² • K)

zwaarte-energie E^z joule J

Beweging en kracht

1 beweging met constante snelheid _Se-Sb = V • t of S = V • t

2 gemiddelde snelheid V =^{Se -sb} v=-_t

3 versnelling a = ^{Ve - Vb}

4 éénparig ver nelde beweging Ve = vb

+

a · t en Se = Vb · t

+

0,5 • a • t²

5 éénparig vertraagde beweging Ve=Vb-a•t en Se = vb • t -0,5 • a • t²

6 omtreksnelheid v=---n·d·n60

7 tandwieloverbrenging n1 · d1 = n2 • d2 en n1 · Z1 = n2 • Z2

(z is het aantal tanden)

8 kracht F=m•a

9 gewicht Fa⁼ m•g

10 druk F

p=-A

11 arbeid W⁼F•s

12 vermogen P=-

13 kinetische energie (bewegingsenergie) Ek = 0,⁵ · m · v²

14 potentiële energie (zwaarte-energie) Ep = m·g•h (E, = m•g •h)

15 moment M=F·l

16 evenwicht voorwaarde M1

+

M2

+ ...

= 0 of _M1inksom = M rechtsom

Geluid

1 geluidssnelheid _{Vgeluid =}

t

2 frequentie

f =

^l.

T

3 trillingstijd

T=

^_!_

f

Vaste stoffen, vloeistoffen en gassen

1 dichtheid 2 Wet van Boylc

3 vloeistofdruk

Energie

1 opgenomen (afgestane) warmte 2 behoud van warmte

3 capaciteit 4 vermogen 5 rendement

Licht en beeld

1 terugkaatsingswet 2 lenzenformule 3 lineaire vergroting

p=­m

v

p • V = constant (bij constante Ten afgesloten hoeveelheid gas) p=p•h•g

Qopgenomen

=

Qafgestaan

C=l _• t

Li=Lt l l 1

-=-+- !

^{V b}

N11,,⁼­v

1 weer tand 2 vermogen 3 energie 4 draadweerstand 5 stroomvertakkingen 6 erie chakeling 7 parallel chakeling 8 transformator

9 vermogen bij ideale tran formator

Waarden in Q

E= P•t

R=p·­

_A l

l l l

-=-+­

Rv R, R2

!!J?.._Qe_ ,.,. - v.

Elektriciteit

of

Kleurcodes van weerstanden

ABD T

} kool- of metaalwee, taodeo

A: eerste cijfer

---{llE[[)-- B: tweede cijfer

ABCDT C: derde cijfer

---<IlIIIID--

D: vermenigvuldigen met 10"

A!BIC D

■

^{zwart 0}

■

^zwart

■

^{bruin 1}

■

^bruin

■

^{rood 2}

■

^rood

■

^{oranje 3}

■

^oranje

□

^{geel 4}

□

^geel

■

^{groen 5}

■

^groen

■

^{blauw 6}

■

^blauw

■

^paars_grij

□

^wit 8 ⁹

n=

T

0

■

2

■

3

■

4

0

5

T: tolerantie

bruin ±

rood ±

goud ±

zilver ± geen kleur ±

1%

2%

1

5% R 20% 10%

Elektrotechnische symbolen

symbool omschrijving symbool omschrijving

draad zonder weerstand

-©-

^voltmeter

-+-

kruisende draden

-@)-

kilowattuurmeter

(niet elektrisch verbonden)

-@-

elektromotor

-t-

snijdende draden

(elektrisch verbonden) ^...JTTL. spoel

-c;b--

variabele weerstand ...JTTL. spoel met kern

� weerstand l...J r""'1 transformator

--ó-

spanningsdeler _-c::::J-\\ LDR (lichtgevoelige weerstand)

___L_ -=- aardverbinding � NTC (weer tand met negatieve

tem peratu urcoëfficiën t) massaverbinding

� smeltveiligheid

---+l

^1-=- element, batterij

rD

^zoemer

---f f- spanningsbron

Ç(]

luidspreker gelijk panning, gelijkstroom

diode wi el panning, wisselstroom

--4r-

LED (licht uitzendende diode)

� gelijkspanning (-stroom) en wisselspanning (- troom)

mogelijk

-<

transi tor

-H-

condensator

�0- schakelaar

� relais

_l_ drukschakelaar

-0 0-

--0----

reedcontact

� _0- wis elschakelaar

g

dubbele isolatie

� lichtpunt

-1

aardlekschakelaar

---©-

(signaal)lamp

---®-

dynamo (generator)

-@-

ampèremeter

Gegevens van enkele vaste stoffen

Als een waarde binnen een interval kan liggen, is steeds het midden van het interval genomen.

dichtheid smeltpunt smeltwarmte soortelijke soortelijke

bij kamer- warmte weerstand

temperatuur bij kamer-

temperatuur

g/cm³ _K J/g J/(g. K) n-mm²/m

aluminium 2,70 933 397 0,88 0,027

bak teen 1,80 0,75

beton 2,3 0,99

chroom 7,19 2180 280 0,45 0,130

constantaan 8,90 1540 0,41 0,450

diamant 3,52 >3800 17 000 0,49

glas 2,60 0,84

goud 19,30 1337 66 0,129 0,022

grafiet 2,25 3823 17000 0,69 10,0

graniet 2,70 0,82

hout - eikenhout 0,78 2,39

- vurenhout 0,58 2,72

keukenzout 2,17 1081 500 0,88

koper 8,96 1356 205 0,387 0,017

lood 11,35 601 25 0,128 0,210

magnesium 1,74 922 368 1,026

messing 8,50 1170 0,38 0,6

nikkel 8,90 1726 310 0,46 0,078

paraffine 0,85 325 147 2,9

plexiglas 1,20 1,5

porselein 2,40 1900 0,8

rubber 1,2 1,5

staal 7,80 1780 0,46

uiker 1,58 458 56 1,2

tin 7,28 505 59 0,22

ijs (269 K) 0,92 273 334 2,2

ijzer 7,87 1808 276 0,46 0,105

zilver 10,50 1234 105 0,24 0,016

zink 7,13 693 107 0,386 0,062

Gegevens van enkele vloeistoffen

dichtheid smeltpunt, smeltwarmte soortelijke kook-

bij kamer- stolpunt warmte punt

temperatuur bij kamer-

temperatuur

g/cm³ K J/g J/(g X K) K

alcohol (ethanol) 0,80 159 105 2,43 351

benzine 0,72 123 2,1

ether 0,71 157 115 2,3 308

kwik 13,5 234 12 0,14 630

melk 1,02 - 1,04 272 92 3,9 373

olijfolie 0,92 1,65 570

petroleum 0,79 203 2,14 423

spiritus* 0,84 183 351

stookolie 0,95

water (277 K) 1,00 273 334 4,18 373

zeewater 1,02 270 334 3,93

zwavelzuur 1,84 284 l,38 603

* De samen telling van brandspiritus is meestal: 85% ethanol, 10% water, 3% methanol, 1 % aceton en l % pyridine (een geurstof), plus een blauwe kleurstof.

Gegevens van enkele gassen en dampen

dichtheid smeltpunt, verdampings- soortelijke kookpunt

bij kamer- p=po warmte warmte bij p=po

temperatuur kamer-

p=po temperatuur

kg/m³ K J/g J/(g x K) K

aardgas 0,833 1,9

ammoniak 0,77 195 1,39 2,06 240

chloor 3,21 172 0,29 20,49 239

fluor J,70 54 0,17 0,82 85

helium 0,178 1,5 0,021 5,1 4,2

koolstofdioxide 1,986 195 0,57 0,82

koolstofmono-oxide 1,25 74 0,21 1,05 82

lucht 1,293 60 0,21 1,00 80

ozon 2,22 80 0,25 0,79 161

neon 0,90 25 0,51 2,21 112

propaan 2,02 86 0,43 1,53 231

stikstof 1,25 63 0,20 1,04 77

waterdamp 0,598 273 2,26 2,0 373

waterstof 0,090 14 0,45 14,3 20,3

zuurstof 1,43 54 0,21 0,92 90

zwaveldioxide 2,93 200 0,39 0,64 263

Rendementen bij energieomzettingen

toomketel gloeilamp generator zonnecollector ( ilicium) tl-bui (dik) windkrachtcentrale motor (bromfiets) mens halogeenlamp benzinemotor (auto) kerncentrale dieselmotor conventionele krachtcentrale raketmotor led lamp zonnecollector (vlakke plaat) si-lamp tl-buis (dun) elektrische kookplaat centrale-verwarmingsketel dynamo verbeterd-rendement ketel gasfornui elektromotor elektri ch fornui

batterij waterkrachtcentrale hoog-rendement ketel

a b

C

f b d a a b a

C

a

C

a b b f b g e d e e h g

C

d e

0

a - chemi che energie --> bewegingsenergie b - elektrische energie lichtenergie c - chemische energie elektri che energie d - bewegingsenergie elektrische energie e - chemische energie warmte-energie

f - tralingsenergie --> elektri che energie g - elektrische energie warmte-energie h elektri che energie bewegingsenergie

-- � - - - --- ---50

20 40 60 ^{80 100%}

Verbrandingswarmte van enkele stoffen

Voorbeeld: bij volledige verbranding van 1 gram hout komt 16 000 J energie (warmte) vrij.

brandstof verbrandingswarmte

Vaste stoffen J/g

hout (droog) 16 000

steenkool 29 000

Vloeistoffen (T = 293 K) J/cm³

benzine 33 000

dieselolie 36 000

petroleum 32 000

spiritus 18 000

Gassen (T= 273 K , p = 1,0 • 10⁵ Pa) J/cm³

aardgas 32

butaan 120,7

methaan 35,8

propaan 93,8

waterstof 10,8

Luchtgeluid isolatiewaarden

R (laboratoriumsituatie) en dB(A)-waarden van enkele constructies (voor standaardspectrum wegverkeersgeluid).

Luchtgeluidisolatie R( dB) bij middenfrequentie ( Hz)

constructie 125 250 500 1000 2000

Enkel glas

4mm 19 23 26 30 32

8mm 23 26 30 32 28

Dubbel glas

4-6-4 mm 22 23 23 32 35

4-100-4mm 24 32 40 48 50

Gasgevuld dubbel glas

5-9-8 mm 24 22 32 39 39

Spouwmuur: spouw 40-65 mm

160kg/m² 36 40 43 50 57

400kg/m² 41 46 52 59 64

dB(A)

27 29

26 36

30

44 51

Isolatiewaarden van bouwelementen

k-waarden (warmtedoorgangscoëfficiënt)

W/(m² • K) W/(m² • K)

glas partieel gevulde spouwmuur:

raam: 30 mm PIR- of PUR-schuim 0,60

enkel glas 5,7 60 mm PIR- of PUR-schuim 0,35

dubbelglas, 8 mm spouw 3,5 30 mm PS- chuim 0,72

60 mm PS-schuim 0,45

hoogrendement gla , 30 mm minerale wol 0,79

bij 15 mm pouw 60 mm minerale wol 0,50

raam, hoogrendement gla 1,1

hoogrendementsgla pannendak:

met hardhouten ven ter 1,7 enkel houten beschot, 17 mm 4,5

met aluminium ven ter 1,9 dubbel houten beschot, 2 x 17 mm 2,0 met kunststof venster 1,7 pannendak met isolatie,

op dakbeschot:

raam, glas met thermisch gas 1,5 40 mm PIR- of PUR-schuim 0,60

gla met thermisch gas: 40 mm PS-schuim 0,73

met hardhouten venster 2,0 40 mm minerale wol 0,79

met aluminium venster 2,2

met kunst tof ven ter 2,0 pannendak met isolatie, onder dakbe chot:

gevels: 40 mm PS-schuim 0,67

buitendeur, massief hout 3,5 40 mm minerale wol 0,75

binnenmuur: pannendak met isolatie

halfsteens, kalkzand 7,1 en spouw:

teen , kalkzand 3,8 40 mm PS- chuim 0,61

40 mm minerale wol 0,67 buitenmuur:

halfsteen , kalkzand 12,5 buitenspouwmuur:

tweemaal halfsteens, kaJkzand 2,7 half- en heel teens, kalkzand 2,0

À-waarden (warmtegeleidingscoëfficiënt)

W/(m · K) gevelmetselwerk (direct blootgesteld aan regen) 1,0

ander baksteenmetselwerk 0,70

metselwerk van kalkzand teen 0,90

cellenbeton 0,20

gips 0,18

glaswol en steenwol 0,04

paan plaat 0,17

Doordringend vermogen van straling in enkele stoffen

alfastraling bèta traling röntgenstraling

gamma traling neutronen traling

aluminium lood

Golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid

radiogolven microgolven infrarood ultraviolet

rood oranje geel groen

beton

röntgen toestel

blauw

gamma­

straling

violet

energie

1.

\ 0 \ 0 ----­

/ , oos ---­

/ ,006 �

,,,.,---

�

. .r

... <

Symbolen van de weerkaart

1 Hogedrukgebieden (H) en lagedrukgebieden (L)

2 Isobaren: lijnen die de plaatsen verbinden waar de druk gelijk is. De druk wordt aangegeven in hPa.

3 Koufront: scheiding tu sen koude en warme lucht.

De richting waarin het zich beweegt wordt aange­

geven met de driehoekjes.

4 Warmtefront: cheiding tus en warme en koude lucht. De richting waarin het zich beweegt wordt aangegeven met de halve schijfjes.

5 Windsnelheid en windrichting.

Richting: de richting naar het cirkeltje toe.

Snelheid:

.

^{wind til}

₀

.

^{10 km/uur ___/}

.

^{60 km/uur} _///

.

^{20km/uur __/}

.

^{80 km/uur _LLf/}

.

^{40 km/uur} __//

.

100 km/uur __A

6 Regenval in de laatste 24 uur:

• minder dan 25 mm �

• meer dan 25 mm �

7 Bewolking: in het cirkeltje (plaats van het station) wordt aangegeven hoeveel bewolking er is.

• onbewolkt

Ü •

zwaar bewolkt �

• licht bewolkt � • geheel bewolkt •

• half bewolkt

0

8 Teken

. _•

^mist bij het station:

^--- .

^hagel

motregen

' ^.

^bui

^...

.

^regen

• .

^weerlicht

_<

.

^sneeuw

* ^.

^{onweer [ç}

Schaal van windsnelheden

windsterkte gemiddelde windsnelheid op 10 m hoogte volgens boven zeeniveau (KNMI)

Beaufort

ml omschrijving toelichting

0 0 windstil rook stijgt (vrijwel) recht

omhoog

1 0-3 zwakke wind rookpluimen geven

windrichting aan

2 bladeren en windvanen

bewegen

3 3-8 matige wind bladeren en twijgen

bewegen voortdurend

4 kleine takken beginnen

te bewegen - stof en papier dwarrelt op

5 8-11 vrij krachtige wind takken met bladeren

bewegen

6 11-14 krachtige wind grote takken bewegen - wind fluit en zoemt

7 14-17 harde wind bomen bewegen -

wind i hinderlijk 8 17-20 stormachtige wind twijgen breken af -

lopen wordt moeilijk

9 20-24 storm weinig schade -

dakpannen waaien af

10 24-28 zware storm veel schade -

ontwortelde bomen

11 28-32 zeer zware storm heel veel chade

12 32-37 orkaan ernstige

13 37-41 orkaan verwoesting

14 41-46 orkaan

15 46-51 orkaan totale

16-17 � 51 orkaan verwoesting

Luchtdruk en hoogte

•

1100

""'

C: _;:,:

1000

900 800 700 600 500 400 300 200 100

Cl\,.

�\..

\ ..

� �

� �

"

·� ,�

-,�

r--.

r--,....,

0 l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

hoogte in km >

Voortplantingssnelheid van geluid in enkele stoffen

(T= 293 _K)

stof voortplantings- stof voortplantings-

snelheid mis snelheid mis

Va te stoffen Vloeistoffen

aluminium 5080 olie 1500

beton 4300 water 1480

glas 4300 zeewater 1510

kurk 500

steen 3600 Gassen

ijs _(T= 269 _K) 3280 aardgas 430

ijzer 5100 kool tofdioxide 259

lucht 343

lucht 340 (bij 288 K)

waterstof 1280

Gehoorgevoeligheid

geluids-

niveau omschrijving in dB

0

10 normale ademhaling, vallend blad

20 boomblaadjes in de wind; fluisteren op 1,5 m afstand

30 leeszaal bibliotheek; zacht gefluister op 5 m afstand

40 50 55 60 70

75 80 85 90

huiskamer; slaapkamer; rustige woonbuurt;

zacht geroezemoes in een klas

licht autoverkeer op 30 m afstand; koelkast;

rustig gesprek; zachte muziek

koffiezetapparaat; elektrische tandenborstel airconditioning; wasmachine; wasdroger; dichtbij hard roepen; pianospel; straaljager op 6000 m hoogte

verkeer op de snelweg; elektrisch

scheerapparaat; stofzuiger; geluid van hard staande tv; auto op 15 m afstand

elektrische mixer; druk restaurant; straaljager op 3000 m hoogte

wekkeralarm op 0,7 m afstand; haardroger;

zwaar verkeer op 15 m afstand; pneumatisch gereedschap op 15 m afstand

bromfietser dichtbij; straaljager op 1500 m hoogte; geluid van vliegtuig door de geluidsbarrière

zware vrachtwagen op 15 m afstand; druk stadsverkeer; passerende motorfiets; kleine

veilig geluid zone

gehoordrempel net hoorbaar

erg stil stil rustig indringend

storend bij telefoneren

hinderlijk zeer hinderlijk;

gehoorbeschadiging na 8 uur aanhoren van dit geluid 1---+-lu_c _h_tc_o_m_p�r_e_s _so_r ____________ ___. gevaarlijk geluid; 1---1

95 100

105 110

115 120

125 130 135 140 150 160 170 180 194

elektrische drilboor; op de snelweg rijden met kans op gehoor- open dak; viool; straaljager op 600 m hoogte beschadiging mp3-speler voluit spelend; metro; machine

in fabriek; boombox; in de auto op drukke snelweg; straaljager op 300 m hoogte

sneeuwblazer; helikopter op 30 m hoogte; roffel op grote trom; straaljager op 150 m hoogte heimachine; rockconcert disco; drukke videospelhal; hard spelende radio of hifi;

straaljager op 90 m hoogte krijsende trein- en metrowielen

luidste menselijke stem; autoclaxon op 1 m afstand; startend vliegtuig op 70 m afstand;

kettingzaag; sirene van ambulance; gejuich in een voetbalstadion

hifi in de auto (normale installatie); piek van symfonie-orkest

donderslag; luchtalarm; stock-car race sommige luide speelgoedpiepbeestjes luchtalarmsirene van dichtbij; vliegtuigen op vliegdekschip; straalvliegtuig op 300 m hoogte startend straalvliegtuig van dichtbij; voetzoeker;

knallen van een ballon; piek van rockconcert vuurwerk op 1,5 m afstand; geweerschot schot van krachtig hagelgeweer raketlanceerplatform

raket (geluidsdruk is 100 kPa)

zeer luid

toenemende

kans op gehoor- extreem luid beschadiging

toenemende

kans op gehoor- extreem luid beschadiging

pijngrens

pijngrens

Veroudering gehoorgevoeligheid

Bij het ouder worden neemt de gevoeligheid van het oor af.

leeftijd 1000 Hz 3000 Hz 6000Hz 12 000 Hz

30 jaar 1 dB 2dB 4dB 8dB

40 jaar 3 dB 5 dB 9dB 20dB

50 jaar 5 dB 8dB 16 dB 40dB

60 jaar 8 dB 13 dB 24dB 66 dB

De gemiddelde afname van het gehoorvermogen als functie van de leeftijd.

Maximale blootstellingsduur

Bij dagelijkse blootsteUing is het verstandig vanaf 80 dB altijd geluidsbescbermers te dragen en vanaf 90 dB goede oordoppen.

Gehoorbeschadiging i mee tal cumulatief, dus elke beschadiging telt op bij de al aanwezige beschadiging.

geluidssterkte in dB tot 80 dB 85-90 92 95 97 100 102 105 110 115 120 130 boven 135 dB

tijd*

onbeperkt 8 uur 6 uur 4 uur 3 uur 2 uur 1,5 uur l uur 30 min.

15 min.

7,5 min.

3,5 min.

0 min.

*Bij tijd is aangegeven hoelang je oren maximaal het geluid kunnen verdragen.

Vei I ig heidspictog rammen

Gebod Moet!

oogbescherming handenwassen verplicht verplicht

Verbod Mag niet!

gelaatsbescher­

ming verplicht

gehoorbescher­

ming verplicht

veiligheid helm verplicht

roken verboden vuur, open vlam gsm-toe tellen niet aanraken, verboden met en roken verboden behuizing onder water te blus en verboden

Waarschuwing Opgelet!

niet mengen ontvlambaar

corrosief giftig

explosief

irriterend ensibiliserend schadelijk

Redding Veilige weg in geval van nood vluchtweg (nood)uitgang eerste hulp

[I

Brandpreventie Brand be trijding als er brand i brandmelder telefoon voor

brandalarm blusapparaat

panning

mdderend gassen onder druk

lange termijn gezondheid - gevaarlijk

ogen spoelen

gevaarlijk voor waterrijk milieu

veiligheidsdouche

Il Il

blu deken blusslang

Enkele isotopen

stof symbool massa- aantal aantal lialfwaarde- straling

getal protonen neutronen tijd

waterstof H l

deuterium H-2 2

tritium H-3 3 1 2 12,3j 13

helium He 4 2 2

koolstof C 12 6 6

kool tof C-14 14 6 8 5730j 8

stikstof N 14 7 7

stik tof -13 13 7 6 9,7min 8

zuurstof 0 16 8 8

natrium a 23 11 12

nau·ium Na-22 22 l l 11 2,6j 13,y

magnesium Mg 24 12 12

aluminium Al 27 13 14

aluminium Al-28 28 13 15 2,4 min 13,y

zwavel

s

^{32 16 16}

chloor Cl 35 17 18

chloor Cl-37 37 17 20

chroom Cr 52 24 28

ijzer Fe 56 26 30

ijzer Fe-59 59 26 33 45 dg 8,y

nikkel 58 28 30

koper Cu 63 29 34

koper Cu-64 64 29 35 12,7 u 13

zink Zn 64 30 34

zilver Ag 107 47 60

zilver Ag-110 110 47 63 24 sec 8

tin Sn 120 50 70

tin Sn-121 121 50 71 22,7 u 13

jood I 127 53 74

jood I-131 131 53 78 8,0dg 13,y

wolfraam

w

¹⁸⁴ 74 110

goud Au 197 79 118

kwik Hg 202 80 122

lood Pb 208 82 126

lood Pb-209 209 82 127 3,3 u 13

uranium U-235 235 92 143 7,04· 10⁸j a.

uranium U-238 238 92 146 4,47 • 10⁹ j a.,y

plutonium Pu-239 239 94 145 2,4 · 10⁴ j a.,y

plutonium Pu-241 241 94 147 14j a.,8

Lijst van atoomsoorten

symbool atoom- relatieve symbool atoom- relatieve

nummer atoom- nummer atoom-

massa massa

actinium Ac 89 227 fermium Fm 100 257

aluminium Al 13 27,0 fluor F 9 19,0

americium Am 95 243 fosfor p 15 31,0

antimoon Sb 51 121,8 francium Fr 87 223

argon Ar 18 39,9 gadolinium Gd 64 157,3

arseen As 33 74,9 gallium Ga 31 69,7

astaat At 85 210 germanium Ge 32 72,6

barium Ba 56 137,3 goud Au 79 197,0

berkelium Bk 97 247 hafnium Hf 72 178,5

beryllium Be 4 9,0 hassium Hs 108 265

bismut Bi 83 209,0 helium He 2 4,0

bohrium Bh 107 264 holmium Ho 67 164,9

boor B 5 10,8 ijzer Fe 26 55,8

broom Br 35 79,9 indium In 49 114,8

cadmium Cd 48 112,4 iridium Ir 77 192,2

calcium Ca 20 40,1 jood I 53 126,9

californium Cf 98 251 kalium K 19 39,l

cerium Ce 58 140,l kobalt Co 27 58,9

cesium C 55 132,9 koolstof C 6 12,0

chloor Cl 17 35,5 koper Cu 29 63,5

chroom Cr 24 52,0 krypton Kr 36 83,8

curium Cm 96 247 kwik Hg 80 200,6

darmstad ti u m Ds 110 271 lanthaan La 57 138,9

dubnium Db 105 262 lawrencium Lr 103 257

dysprosium Dy 66 162,5 lithium Li 3 6,9

einsteinium Es 99 252 lood Pb 82 207,2

erbium Er 68 167,3 lutetium Lu 71 175,0

europium Eu 63 152,0 magnesium Mg 12 24,3

vervolg►

Lijst van atoomsoorten

-

symbool atoom- relatieve symbool atoom- relatieve

nummer atoom- nummer atoom-

massa massa

mangaan Mn 25 54,9 candium Se 21 45,0

meitnerium Mt ₁₀₉ 268 seaborgium Sg 106 263

mendelevium Md _{101 257} seleen Se 34 79,0

molybdeen Mo 42 95,9 silicium Si ₁₄ 28,l

natrium a 11 23,0 stik tof N _{7 14,0}

neodymium d 60 144,2 trontium Sr _{38 87,6}

neon e 10 20,2 tantaal Ta _{73 180,9}

neptunium Np 93 237 technetium Te 43 97

nikkel Ni ₂₈ 58,7 telluur Te _{52 127,6}

niobium Nb 41 92,9 terbium Tb _{65 158,9}

nobelium 0 102 255 thallium Tl 81 204,4

osmium Os 76 190,2 thorium Th ₉₀ 232,0

palladium Pd 46 106,4 thulium Tm _{69 168,9}

platina Pt _{78 195,l} tin Sn 50 118,7

plutonium Pu ₉₄ 244 titaan Ti 22 47,9

polonium Po 84 209 ununnillium Uun 110 271

praseodymium Pr _{59 140,9} uraan

u

^{92 238,0}

promethium Pm 61 145 vanadium V 23 50,9

protactinium Pa _{91 231} water tof _{H 1,0}

radium Ra _{88 226} wolfraam

w

74 183,9

radon Rn 86 222 xenon Xe 54 131,3

renium Re _{75 186,2} ytterbium Yb 70 173,0

rhodium _Rh 45 102,9 yttrium _{y 39 88,9}

roentgenium Rg 111 272 zilver Ag _{47 107,9}

rubidium Rb _{37 85,5} zink Zn 30 65,4

ruthenium Ru _{44 101,l} zirkonium Zr 40 91,2

rutherfordium Rf 104 259 zuur tof _{0 8 16,0}

samarium Sm 62 150,4 zwavel

s

16 32,1

Periodiek systeem van de elementen

1 2 3 4 5 6 7

Voorbeeld:

symbool

naam + atoomnummer relatieve atoommassa 0 metalen

0

niet-metalen

groep

1 2

H waterstof 1 1,0

Li Be

lithium3 beryllium 4

6,9 9.0

Na Mg

natrium Il magnesium 12

23,0 24,3

K Ca

kalium 19 calcium 20

39,1 40.1

Rb Sr

rubidium 37 strontium 38

85,5 87,6

Cs Ba

cesium 55 barium 56

132.9 137,3

Fr Ra

francium 87 radium 88

223 226

3

is

Se Ti V

scandium 21 titaan 22 vanadium 23

45.0 47,9 50.9

y Zr b

ynrium 39 zirkonium 40 niobium 41

88,9 91,2 92,9

La Hf Ta

lanthaan 57 hafnium 72 tantaal 73

138.9 178.5 180,9

Ac Rf Db

actinium 89 rutherfonlium 1().1 dubnium 105

227 259 262

Lanthaniden Ce cerium 58 140,1 Actiniden Th

thorium 90 232,0

Is

Cr Mn _{Fe Co}

chroom 24 mangaan 25 ijm26 kobalt 27

52.0 54.9 55.8 58,9

1\10 Te Ru Rh

molybdeen 42 technetium 43 ruthenium 44 rhodium 45

95,9 97 101.1 102,9

w Re Os lr

wolfraam 74 renium 75 osmium 76 iridium 77

183,9 186.2 190,2 192.2

Sg Bh Hs Mt

seaborgium 106 bohrium 107 hassium 108 meimerium 109

263 262 265 265

Pr INd Pm Sm

praseodymium 59 neodymium 60 promethium 61 1 samarium 62

140,9 144,2 145 150,4

Pa

u

Np Pu

protactinium 91 uraan 92 neptunium 93 plutonium 94

231 238,0 237 244

vervolg►

10 Il 12 13 14 15 16 17 18 He helium 2 4,0

B C 0 F Ne

boor 5 koolstof 6 stikstof 7 zuurstof 8 nuor9 neon 10

10.8 12,0 14,0 16,0 19.0 20.2

Al Si p s ^{Cl Ar}

aluminium 13 silicium 14 fosfor 15 zwavel 16 chloor 17 argon 18

27.0 28,1 31.0 32.1 35,5 39.9

Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr

nikkel 28 koper 29 zink 30 gallium 31 gennanium 32 arseen 33 seleen 34 broom 35 krypton 36

58.7 63.5 65.4 69.7 72.6 74.9 79.0 79.9 83,8

Pd Ag Cd In Sn Sb Te 1 Xe

palladium 46 zilver 47 cadmium 48 indium49 tin 50 antimoon 51 1elluur 52 jood 53 xenon 54

106,4 107.9 112,4 114,8 118,7 121.8 127,6 126,9 131,3

Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn

platina 78 goud 79 kwik 80 thallium 81 lood 82 bismut 83 polonium 84 as1aa1 85 radon 86

195.1 197,0 200,6 204,4 207,2 209,0 209.0 210 222,0

Os Rg

dannsiad1ium 110 roentgenium 111

271 272

Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu

europium 63 gadolinium 64 1erbium 65 dysprosium 66 holmium 67 erbium 68 thulium 69 ytterbium 70 lutetium 71

152,0 157,3 158,9 162,5 164,9 167,3 168,9 173,0 175,0

Am Cm Bk er Es Fm ^{Md No Lr}

americium 95 curium 96 berkelium 97 californium 98 einsteinium 99 fermium 100 mendelevium 101 nobelium 102 lawrencium 103

243 247 247 251 252 257 257 255 257

Oplosbaarheid van zouten in water

OH- 0²-

c1-

^{Br- 1-} p- s²- 0₃- CO/- sol- PO/-

Ag⁺ s s s s g s ₀ 0 s m s

AJ³⁺ s s g g g g g g s

Ba²⁺ g g g ⁰ ₀ ^m m ₀ 0 s s

Ca²⁺ m g g g s m g s m s

Cu²⁺ s s ₀ 0 g g s g s ₀ 0 s

Fe²⁺ s s g g g ^m s g s g s

Fe³⁺ s g g m g g

Hg2⁺ g ^m s s g s s

K+ g 0 ⁰ g g g ⁰ 0 0 ⁰ g g g

Mg²+ s g g ₀ ⁰ s ₀ 0 s g s

Na⁺ _{g g g g g g g g g g}

Jii⁺ g g g g g g

Pb2⁺ s s m m m s 0 0 s s s

Sn²⁺ s s g g ₀ ⁰ g s g s

Zn²⁺ s g g ₀ ⁰ g s ₀ 0 s g s

g = goed oplosbaar m = matig oplo baar s = slecht oplosbaar

- = bestaat njet of reageert met water

Zuur-base-indicatoren

thymol­

blauw di­

methyl­

geel methyl­

oranje methyl­

rood broom­

fenol­

rood lak­

moes broom­

thymol­

blauw fenol­

rood fenol­

ftaleïen rode­

koolsap

omslagtraject pH

Samenstelling van legeringen

legering samensrellende metalen enkele toepassingen

amalgaam kwik met ander metaal zilveramalgaam om tanden en kiezen te vullen

brons koper en tin munten, beelden, kerkklokken

duraluminium aluminium, koper en magnesium kookpannen, in de vliegtuigindu trie

messing koper en zink

.,....,--.,....,---:--:---::---:-:----,---

waterkranen oi e uw zilver koper, nikkel, zink en ijzer tafelbestek

--- ---

nor d ic gold koper, aluminium, zink en tin eurocenten (10, 20 en 50) roe tvast taal ijzer en chroom (of nikkel) en kool tof tafelbestek, machineonderdelen

(= niet-metaal) soldeer

staal tin en lood

ijzer, mangaan en kool tof (= niet-metaal)

metalen solderen

fietsframes, staalbalken, in de autoindustrie

Vlamkleuring

Vluchtige verbindingen (onder andere chloriden) kunnen een kleurloze vlam een karakteristieke kleur geven. De te onderzoeken stof wordt dan gemengd met geconcentreerd zoutzuur en op een platinadraad in de vlam gebracht.

Je kunt dan onderstaande vlamkleuringen zien.

barium calcium kalium koper

lood natrium tin zink

metaal vlam kleuring barium geelgroen calcium steenrood kalium zwak violet

koper groen

lood zwak blauw

natrium geel

tin blauwpaars

zink helderblauw

Pictogrammen gevaarlijke stoffen

Etiketteringssysteem volgens Europese richtlijnen, op verpakkingen, bij gebruik, bij opslag en bij vervoer van gevaarlijke stoffen.

gebruik opslag

explosief

gassen onder druk

irriterend, sensibiliserend schadelijk

transport

ontvlambaar

corrosief

op lange termijn gezondheidsgevaarlijk

oxiderend

giftig

gevaarlijk voor waterrijk milieu

Gevaarlijke chemicaliën

Uitgebreide gegevens staan op de Chemiekaarten van hetVeiligheidsin tituut, Amsterdam.

�

à'

<:i

"'

.!:) _�

'B'

�

<:i

<:i

{l

s::! s::!

<::)

:.: .,-

^{<u .... <:i}

<:i '-0 <::s :-::: � ^<::s

� _<::) ., ^{-2! 0-0} s::! i: s::! ^:::,. <u

.!:) �

.§ � ^{;:: <:i :::,. s::! <u} � ^<u 0-0 � .,:: ^::! � ·.:;

� .s

_{<u --- �} ^{!:: s::!} <u _� C

'B' R"

� _{<::) <:i}

-�

_{� .:,} ^<::s _.:,

""

^;,. _�

:� ::::;-i ::::,. <u het meest bijzanderheden/hoe te

3: � ^{.!:) .!:)} .:: _'<j

0

^{<u '-0} _1:: C

-� '.-S

^$

-�

^{<:i <:i :::,.} <u ^s::! � opmerkelijke handelen bij ongelukken

'-0 0-0 0-0 0-0 .!:) gevaaraspect

aceton [propanon] 1780

■ ■ ■ ■

zeer brandbaar

ammonia, ammoniak 18

■ ■ ■ ■

gevaarlijke explosief met halogenen, dampen kwik of zilver(I)oxide ammoniumnitraat

■ ■ ■ ■

explosiegevaar explosief in gesmolten

toestand of met organi che stoffen

ammoniumsulfide

■ ■ ■ ■

gevaarlijke dampen

azijnzuur [ethaanzuur] 25

■ ■ ■ ■

bijtend barium en bariumverbin- 0,7

■ ■ ■

dingen (behalve BaSO4)

benzeen 30

■ ■ ■ ■

kanker- niet gebruiken als andere

verwekkend stoffen mogelijk zijn

benzine

■ ■ ■ ■

explosiegevaar

boor en boorverbindingen

■ ■

broom 0,7

■ ■ ■

gevaarlijke dampen

butanolen 300

■ ■ ■ ■

gevaarlijke dampen

calcium

■ ■ ■ ■

brandgevaar branden blussen met zand

calciumoxide 5

■ ■ ■ ■

carbid [calciumacetylide]

■ ■ ■ ■

explosiegevaar branden blu en met zand;

met water ontstaat het zeer brandbare acetyleen

chloor 3

■ ■ ■ ■

zeer giftig explosief met waterstof,

acetyleen of ammoniak chloroform

[trichloormethaan] 240

■ ■ ■ ■

gevaarlijke dampen explosief met sterke basen

chroom(VI)oxide

■ ■ ■ ■

bijtend bij veel reacties kans op

brand of explosie

vervolg►

Gevaarlijke chemicaliën

� s'

<:l "'

..t:,

'&

�

_<:l

�

È

� � "'

g

_\.J ^...;-<:l _-lè

.., �

^,._ <:l ^<:l

�

^{.::! co ·;:;}

�

<:l ...,

"'

^,._

"' ^..,

.§

_{tl �} "

^i::

� _�

^..t:,

^..,

^{C>-0 :si}

..,

_::!

-�

_-8 ^"'

!:: "' !::

�

.__

.., ·- _{� �} "' ..,

^{,._ 0} ₀

�

'&

�

^<:l ·.;::

_� .s

^<:l

.s � _�

:� ::::-, ::::,

..,

het meest bijzonderheden/hoe te

?!

t:

^{..t:, ..t:, 7::} "<:l

0 ..,

� ₀

$

co _co

-�

$ _C>-0 ^<:l �

..,

_{C>-0 ..t:,} opmerkelijke gevaaraspect handelen bij ongelukken

kool tofclioxide 9000

■ ■ ■

koolzuursneeuw kan brand-

wonden geven

koolstofmono-oxide 55

■ ■

^giftig bij vergiftiging zuurstof

toedienen

koperzouten

■ ■

kwik 0,05

■ ■ ■

uiterst giftig explosief met ammoniak,

acetyleen of oxaalzuur kwik:verbindingen

(oplo bare) 0,05

■ ■ ■

zeer giftig

lood en loodverbindingen 0,15

■ ■ ■

zeer giftig

magnesium

■ ■ ■ ■

uiter t brandbaar fijn verdeeld magne ium kan

explosief ontbranden;

blus en met zand

natrium

■ ■ ■ ■

zeer brandbaar branden blussen met zand;

onder petroleum bewaren

natriumcarbonaat

■ ■ ■

natriumhydroxide,

(natronloog) 2

■ ■ ■

^bijtend

nitraten

■ ■ ■ ■

explo iegevaar vooral organi che nitraten

zijn explosief organische halogeen-

verbindingen

■ ■ ■ ■

ozon 0,2

■ ■

^giftig

petroleum 500

■ ■ ■ ■

salpeterzuur 5

■ ■ ■ ■

^bijtend geconcentreerd salpeterzuur

kan papier, hout en dergelijke doen verkolen; geeft gele vlekken op de huid

waterstof

■

explosiegevaar explosief met zuur tof, chloor

of fluor

waterstofperoxide 1,4

■ ■ ■ ■

explosiegevaar explosief door verhitten, licht of kataly atoren; in donker bewaren

vervolg►

Voorbeeld van een stroomschema en van een productieproces

Stroomschema: van aardolie naar plastics

ruwe nafta etheen

aardolie destillatie kraken propeen Productieproces: destilleerkolom met producten en toepassingen

20^°c

40^°c 10^°c

90^°c 140 ^°C 150^°C 300^°c

ruwe aardolie

residu l

zware destillatenÎ

.,._ __

- a faltbitumen

Do

nessengas chemie

autobenzine

�vliegtuig­

� .A. brandstof

petroleum� �

dieselbrandstof � en huisbrandolie l..iiJ

r:= ⁼ ==1 8

^-+

Do

^chemie

smeerolie

n kaarsen

Do

^chemie

cosmetica �was

brandstof voor: schepen,

�

=====

- stookolie

dakbedekking

polymerisatie plastics

Naamgeving chemische stoffen

triviale naam rationele naam

aardgas methaan ► 1

accuzuur zwavelzuur

aceton propanon

alcohol ethanol

ammonia oplossing van ammoniak in water

azijnzuur ethaanzuur

barietwater oplossing van bariumhydroxide in water

bietsuiker sacharose

bitterzout magnesium ulfaatheptahydraat

blauwzuur waterstofcyanide

boterzuur butaanzuur

broomwater oplossing van broom in water bruinsteen mangaan(IV)oxide _► 1

butagas butaan _► 1

calciet calciumcarbonaat^► 1

carbid calciumacetylide _► ¹

caustieke soda natriumhydroxide chilisalpeter natriumnitraat^{► 1}

chloorwater oplossing van chloor in water

chloroform trichloormethaan

citroenzuur 2-hydroxy-1,2,3-propaantricarbonzuur

druivensuiker, Dextro_e __ ....aga...luc_ _o_e ______________________ _

ether ethoxyethaan

ethylalcohol ethanol

ferri- ijzer(III)

ferro- ijzer(II)

fluoriet calciumfluoride^► 1

formaldehyde methanal ---

---=---

_{formaline fructose} oplossing van methanal 1,3,4,5,6-pentahydroxy-2-hexanon

---

gebluste kalk calciumhydroxide^► 1

gips calcium ulfaat-dihydraat

glauberzout natriumsulfaatdecahydraat

glucose 2,3,4,5,6-pentahydroxyhexanal

---

g J y c erin e 1,2,3-propaantriol

glycerol 1,2,3-propaantriol

glycol 1 ,2-ethaandiol

helse steen zi I ver(I)nitraat

houtgeest methanol

jodium jood

kali _{kali loog} kaliumchloride oplossing van kaliumhydroxide in water

---

kalkspaat calciumcarbonaat^► 1

kalksteen calciumcarbonaat► ¹

kalkwater oplossing van calciumhydroxide in water

vervolg►

Naamgeving chemische stoffen

triviale naam rationele naam

keukenzout natriumchloride

kolendamp koolstofmono-oxid_ e _________________ _

koningswater mengsel van geconcentreerd salpeterzuur en geconcentreerd zoutzuur koolzuurgas koolstofdioxide

koolzuursneeuw vast koolstofdioxide kopervitriool koper(Il)sulfaatpentahydraat

kwarts siliciumdioxide ^► 1

lachgas distikstofmono-oxide

magnesia magnesiumoxide^► 1

marmer calciumcarbonaat► ¹

melksuiker lactose

melkzuur 2-hydroxypropaanzuur

mierenzuur methaanzuur

mijngas methaan► ¹

moerasgas methaan

---

► ¹

moutsuiker maltose

natronkalk mengsel van natriumhydroxide, calciumoxide en calciumhydroxide natronloog oplossing van natriumhydroxide in water

norit koolstof^{► 1}

---

0 n gebluste kalk calciumoxide► 1

rietsuiker -

s- ac_

h_ ar_

o-

se ______________________ _

salmiak ammoniumchloride

salpeter kaliumnitraat

soda natriumcarbonaat (decahydraat)

piritus _________ et__h-an_o_ l_

►-1 -

stearinezuur octadecaanzuur

steenzout natriumchloride^► 1

sterk water ethanol ^► 1 of methanoloplossing sucrose, suiker sacharose

teflon polytetrafluoretheen

ureum diamide van koolzuur

vinylchloride chlooretheen

vitriool zwavelzuur

vruchtensuiker fructose

zand siliciumdioxide ^{► 1}

zoutzuur oplossing van waterstofchloride in water zuiveringszout natriumwaterstofcarbonaat

zwavelwaterstof waterstofsulfide zwavelijzer ijzer(Il)sulfide

► l belangrijkste bestanddeel