'
PBOEPSTATION
VOOR
DB RUNDVEEROUDERIJ,
>
.
SC#BPEWOVDER;W
EN
PIMRPEMHOUDleRZ1:
,.
(PQ
I ,.
, I > k , j ,Effect van monensin op
coccidiose
bij
lammeren
Drs.
J.
Hendriks
(CDI)
Drs.
W.
k
de
Leeuw
(CDI)
Ir.
D.
Oostendorp
(PR)
Ing.
J.
Wensvoort
(PR)
CENTRAAL
DIERGENEESKUNDIG
INSTITUUT (CDI:
W m R T
MR.
1%
W O a m E R
1987
PROEFSTATION VOOR DE RUNDVEEHOUDERIJ, SCHAPENHOUDERIJ EN PAARDENHOUDERIJ (PR)
Lelystad
EFFECT VAN HONENSIN OP COCCIDLOCE BIJ REN
EFFECT OF MONENSIN ON NATURALLY ACQUIRED COCCIDIOSIS IN LAMBS AT PASTURE
Summary, tables and figures in English
Drs. J. Hendriks (CDI) Drs. W.A. de Leeuw (CDI) Ir. D. Oostendorp (PR) Ing. J. Wensvoort
(PR)
CENTRAAL DIERGENEESKUNDIG INSTITUUT (CDI)
INHOUDSOPGAVE 1. INLEIDING 2. COCCIDIOSE ALGEMEEN 2 . 1 Systematiek 2 . 2 Levenscyclus 2 . 3 De oöcyst
2.4 Andere diersoorten, gastheerspecificiteit 2.5 Eimeri a-soorten b i
j
het schaap2.6 Klinische syptomen 2.7 Immuniteit 2.8 Diagnostiek 2.9 Therapie 2 . 1 0 Preventie 3. MONENCIN ALGEMEEN 3.1 Monensin 3.2 Werkingsmechanismc 3.3 Werking in de pens
3,4 Onderzoek naar effectiviteit van monensin 3.5 Montnsinverstrekking aan ooien
3.6 Monfnsin in dier en omgeving 3 . 7 Toxiciteit
3.8 Regels voor monensingebruik
4. ONDERZOEK PR-CD1 5. VELDPROEF 1980 5.1 Opzet 5.2 Resultaten 5.3 Discussie 6. VELDPROEF 1981 6.1 Opzet 6.2 Resultaten 6.3 Discussie 7. VELDPROEF 1982 7.1 Opzet 7 . 2 Resultaten 7.3 Discussie b l z .
8.
VELDPROEF 1983 8.1 Opzet 8.2 Resultaten 8.3 Discussie 9. VELDPROEF 1984 9.1 Opzet 9.2 Resultaten 9.3 Discussie 10. VELDPROEF 1985 10.1 Opzet 10.2 Resultaten 10.3 Discussie 11. OVERZICHT EN DISCUSSIE 11.1 Monensinopname 11.2 ~öc~stenuitscheiding 11.3 Krachtvoeropname 11.4 Groei 11.5 Uitval11.5 Bet gebruik van monensin
SAMENVATTING LITERATUUR BIJLAGEN 1 t/m 18
CONTENTS 1. INTRODUCTION
2. COCCIDIOSIS IN GENERAL
2.1 Systematic classification of coccidia 2.2 Life cycle
2.3 The oocyst 2.4 Hostspecificity
2.5 Eimeria species of sheep 2.6 Clinical symptoms 2.7 Immunity 2.8 Diagnose 2.9 Therapy 2.10 Prevention 3. MONENSIN IN GENERAL 3.1 Monensin 3.2 Mode of action
3.3 Effect of monensin on rumen fermentation 3.4 Efficacy of monensin
3.5 Giving monensin to ewes
3.6 Monensin in animal and environment 3.7 Toxicity
3.8 Rules for use of monensin
4.
RESEARCH OF PK-CD1 5. FIELDEXPERIMENT 1980 5.1 Experiment scheme 5.2 Rcsults 5.3 Discussion 6. FIELDEXPERIMENT 1981 6.1 Experiment scheme 6.2 Results 6.3 Discussion 7. FIELDEXPERIMENT 1982 7.1 Experiment scheme 7.2 Results 7.3 Discussion8. FIELDEXPERIMENT 1983 8.1 Experiment scheme 8.2 Results 8.3 Discussion 9. FIELDEXPERIMENT 1984 9.1 Experiment scheme 9.2 Results 9.3 Discussion 10. FIELDEXPERIMENT 1985 10.1 Experiment scheme 10.2 Results 10.3 Discussion
11. REVIEW AND DISCUSSION 11.1 Monensin uptake 11.2 O ö ~ ~ s t p r o d u c t i o n 11.3 Concentrate uptake 11.4 Growth
11.5 Loss
11.6 The use of monensin
SIJMMARY
REFERENCES
1. INLEIDING
Met name op de meer i n t e n s i e v e s c h a p e n b e d r i j v e n w o r d t i n h e t v o o r j a a r , d o o r g a a n s e n i g e weken na h e t i n s c h a r e n van d e o o i e n e n lammeren, r e g e l m a t i g c o c c i d i o s e waargenomen. Op e n k e l e b e d r i j v e n i n O o s t e l i j k F l e v o l a n d , d i e b e g e l e i d werden d o o r h e t C D I , i s i n de a f g e l o p e n j a r e n h e r h a a l d e l i j k k o p p e l s - g e w i j z e c o c c i d i o s e g e c o n s t a t e e r d b i j i n h e t v o o r j a a r g e b o r e n weidelammeren en ook e e n e n k e l e maal b i j lammeren d i e op r o o s t e r s gehouden werden.
Het b e t r o f h i e r b e d r i j v e n met e e n d i c h t e s c h a p e n b e z e t t i n g .
König ( 1 9 7 9 ) meldde i n e e n r a p p o r t a g e a a n h e t C D 1 d a t h i j i n de v o o r g a a n d e j a r e n b i j d e b e g e l e i d i n g v a n s c h a p e n h e d r i j v e n e e n toename c o n s t a t e e r d e v a n zowel d e f r e q u e n t i e a l s d e e r n s t van c o c c i d i o s e b i j lammeren.
Doorgaans z i j n b e d r i j f s t e c h n i s c h e m a a t r e g e l e n a l l e e n n i e t v o l d o e n d e om c o c c i d i o s e t e voorkomen o f om h e t r i s i c o t e m i n i m a l i s e r e n . Binnen de schapen- h o u d e r i j b e s t a a t d a n ook b e h o e f t e a a n a a n v u l l e n d e p r e v e n t i e v e m o g e l i j k h e d e n . Met name v o o r i n t e n s i e v e s c h a p e n b e d r i j v e n e n l o f b e d r i j v e n met e e n " c o c c i - d i o s e - h i s t o r i e " l i j k t p r e v e n t i e v e m e d i c a t i e e e n d o e l m a t i g e methode. Op b a s i s v a n b o v e n s t a a n d e g e g e v e n s hebben h e t P r o e f s t a t i o n v o o r de Rund- v e e h o u d e r i j , S c h a p e n h o u d e r i j en P a a r d e n h o u d e r i j e n h e t C e n t r a a l D i e r g e n e e s - k u n d i g I n s t i t u u t i n d e p e r i o d e 1980-1985 o n d e r z o e k gedaan n a a r d e p r e v e n t i e v a n c o c c i d i o s e b i j i n h e t v o o r j a a r g e b o r e n lammeren d o o r m i d d e l v a n t o e - v o e g i n g v a n monensin a a n de lammerbrok. De v e l d p r o e v e n z i j n u i t g e v o e r d op d e Waiboerhoeve en op e e n p a r t i c u l i e r b e d r i j f i n O o s t e l i j k F l e v o l a n d . De p r a k t i s c h e werkzaamheden e n d e v e r w e r k i n g van d e p r o e f g e g e v e n s i s g r o t e n d e e l s u i t g e v o e r d d o o r s t u d e n t e n van de F a c u l t e i t v o o r D i e r g e n e e s k u n d e t e U t r e c h t , d e Landbouw U n i v e r s i t e i t t e Wageningen en d e Hogere Landbouw- s c h o l e n t e D r o n t e n e n Leeuwarden. I e d e r j a a r z i j n de p r o e f r e s u l t a t e n v e r w e r k t i n e e n s t u d e n t e n r e f e r a a t o f - s c r i p t i e .
De betrokken studenten zijn: E. Bethlehem en J.L. van Ekris (1980, Faculteit ~ier~eneeskunde), J.M. Michelc en N.C. van Schaik (1981, CHLS Dronten respectievelijk LU wageningen), J.N. van Langen (1982, BHLS
Leeuwarden), H. Huisman en S. Boschma (1983, CHLS Dronten, respectievelijk BHLS eeuwa ar den)
, Th.
J.M. Broers en N.A.G. Knijn (1984, BHLSeeuw ar den)
,
T. de Haan en R. Zijlstra (1985, BHLS Leeuwarden respectievelijk CHLS ~ronten).
In dit rapport wordt, naast de resultaten van de veldproeven, tevens aandacht besteed aan algemene achtergrondinformatie betreffende coccidiose bij lammeren en monensin.
2 . COCCIDIOSE ALGEMEEN
2.1 Systematiek
Wanneer men s p r e e k t o v e r c o c c i d i o s e b i j lammeren b e d o e l t men e e n darm- o n t s t e k i n g , d i e w o r d t v e r o o r z a a k t d o o r e e n c e l l i g e p a r a s i e t e n ( p r o t o z o ë n ) genaamd C o c c i d i ë n .
I n s t r i k t e z i n g a a t h e t om e e n i n f e c t i e met s o o r t e n v a n h e t g e s l a c h t E i.mer i a .
De c o c c i d i ë n kunnen n a m e l i j k op grond van o n d e r a n d e r e m o r f o l o g i s c h e kenmerken en l e v e n s c y c l u s o n d e r v e r d e e l d worden i n m e e r d e r e g e s l a c h t e n ( g e n e r a ) , z o a l s d a a r z i j n Toxoplasma, S a r c o c y s t i s , I s o s p o r a , B e s n o i t i a en E i m e r i a . Het g e s l a c h t E i m e r i a o n d e r s c h e i d t z i c h v a n de a n d e r e g e s l a c h t e n o n d e r a n d e r e d o o r m o r f o l o g i s c h e v e r s c h i l l e n , de s t e r k e g a s t h e e r s p e c i f i t e i - t (waar- d o o r E i m e r i a - s o o r t e n geen zoönosen v e r o o r z a k e n i n t e g e n s t e l l i n g t o t d e m e e s t e a n d e r e g e s l a c h t e n ) , hun l o c a l i s a t i e , d i e b e p e r k t i s t o t e e n d e e l van d e darm e n d o o r d e o v e r b r e n g i n g d i e u i t s l u i t e n d g e s c h i e d t v i a o ö c y s t e n . 2.2 Levenscyclus De l e v e n s c y c l u s i s t e v e r d e l e n i n d r i e f a s e n : 1 ) d e m e r o g o n i e , e e n f a s e v a n o n g e s l a c h t e l i j k e v o o r t p l a n t i n g ; 2 ) d e ~ e t o g o n i e , d e f a s e v a n g e s l a c h t e l i j k e v o o r t p l a n t i n g ; 3 ) d e s p o r o g o n i e , d e f a s e w a a r i n d e i n f e c t i e u z e s t a d i a z i c h o n t w i k k e l e n u i t d e b e v r u c h t e e i c e l . Een d i e r i n f e c t e e r t z i c h d o o r o r a a l i n f e c t i e u z e o ö c y s t e n op t e nemen u i t d e omgeving v i a d r i n k w a t e r , v o e r , f a e c a l e v e r o n t r e i n i g i n g e n e n z . Deze i n f e c - - t i e u z e o ö c y s t e n b e v a t t e n a c h t s p o r o z o ï e t e n d i e o n d e r i-nvloed van o n d e r a n d e r e de bewegingen van h e t maagdarmkanaal, h e t C O 2 g e h a l t e i n d e p e n s , p r o t e o l y t i s c h e enzymen e n g a l z u r e z o u t e n v r i j k o m e n u i t de o ö c y s t e n e n v e r - v o l g e n s de darmwand b i n n e n d r i n g e n . De m e e s t e E i m e r i a - s o o r t e n o n t w i k k e l e n z i c h i n de d a r m e p i t h e e l c e l l e n . E n k e l e s o o r t e n o n t w i k k e l e n z i c h ook i n d i e p e r g e l e g e n d e l e n van d e darmwand. De merogonie b e g i n t wanneer d e l a n g w e r p i g e s p o r o z o ï e t , n a e e n c e l b i n n e n g e d r o n g e n t e z i j n , z i c h a f r o n d t e n g r o t e r w o r d t . De zo o n t s t a n e t r o p h o - z o ï e t vormt d o o r m i d d e l van c o n t i n u e t w e e d e l i n g meer o f m i n d e r m e r o z o ï e t e n e n wordt zo e e n zogenaamde r i j p e s c h i z o n t .
;Iet a a n t a l m e r o z o ï e t e n k a n , a f h a n k e l i j k v a n de b e t r e f f e n d e E i m e r i a - s o o r t , v a r i ë r e n van l0 t o t 100,000 p e r s c h i z o n t . De g a s t h e e r c e l w o r d t g r o t e r e n de k e r n e r v a n wordt w e g g e d r u k t . De r i j p e m e r o z o l e t e n werken z i c h a c t i e f n a a r b u i t e n of d e g a s t h e e r c e l b a r s t o p e n . De v r i j g e k o m e n m e r o z o ï e t e n kunnen n a b i j - g e l e g e n g a s t h e e r c e l l e n o f g a s t h e e r c e l l e n i n a n d e r e d a r m g e d e e l t e n binnen- d r i n g e n e n opnieuw s c h i z o n t e n ( s c h i z o n t e n v a n d e tweede o r d e ) vormen. Het a a n t a l g e n e r a t i e s s c h i z o n t e n d a t gevormd w o r d t , i s a f h a n k e l i j k v a n de b e t r e f - f e n d e E i m e r i a - s o o r t . D i t g e l d t e v e n z e e r v o o r d e p l a a t s waar d e s c h i z o n t e n - g e n e r a t i e s gevormd worden. Nadat h e t v o o r d e s o o r t k a r a k t e r i s t i e k e a a n t a l s c h i z o n t e r i g e n e r a t i e s gevormd i s b e g i n t de tweede f a s e i n de o n t w i k k e l i n g s c y c l u s v a n d e p a r a s i e t : d e gametogonie
.
De m e r o z o ï e t e n d i e v r i j k o m e n u i t de l a a t s t e s c h i z o n t e n g e n e r a t i e d i f f e - r e n t i ë r e n z i c h , n a e e n nieuwe g a s t h e e r c e l b i n n e n g e d r o n g e n t e z i j n , t o t micro- gametocyt of macrogametocyt. Een m i c r o g a m e t o c y t i s e e n c e l d i e microgameten v o r m t . D i t z i j n g e s l a c h t s c e l l e n .De macrogametocyt o n t w i k k e l t z i c h t o t é é n a n d e r s o o r t i g e g e s l a c h t s c e l
( = m a c r o g a m e e t ) . Nadat d e r i j p e microgameten v r i j g e k o m e n z i j n kunnen ze e e n macrogameet b e v r u c h t e n . De b e v r u c h t e e i c e l k r i j g t nu e e n s t e v i g e wand.
Deze voorkomt i n e e r s t e i n s t a n t i e d a t m e e r d e r e microgameten b i n n e n - d r i n g e n e n z o r g t e r t e v e n s v o o r d a t de b e v r u c h t e e i c e l u i t z o n d e r l i j k r e s i s - t e n t i s t e g e n a l l e r l e i u i t w e n d i g e i n v l o e d e n . D i t r e s i s t e n t e s t a d i u m noemt men de o ö c y s t . Het wordt u i t g e s c h e i d e n met de m e s t .
Met d e u i t s c h e i d i n g v a n de o ö c y s t b e g i n t d e d e r d e f a s e i n de l e v e n s - c y c l u s de zogenaamde s p o r o g o n i e of s p o r u l a t i e . A l s de omstandigheden g u n s t i g z i j n , d a t w i l zeggen a l s de t e m p e r a t u u r t u s s e n de 15 e n 30°C l i g t e n v o c h t i g - h e i d e n z u u r s t o f v o o r z i e n i n g v o l d o e n d e z i j n , z i e n we b i n n e n e n k e l e dagen e e n a a n t a l d e l i n g e n o p t r e d e n b i n n e n d e o ö c y s t ( f i g . 1 ) . Zo worden v i e r sporo-. c y s t e n gevormd. Deze s p o r o c y s t e n hebben e e n s t e v i g e wand e n b e v a t t e n e l k twee s p o r o z o ï e t e n .
Pas wanneer e e n o ö c y s t op d e z e w i j z e g e s p o r u l e e r d i s , d i t d u u r t minimaal twee à d r i e d a g e n , i s z i j i n f e c t i e u s v o o r e e n e v e n t u e l e g a s t h e e r .
H i j minder g u n s t i g e , doch n i e t d i r e c t d o d e l i j k e omstandigheden kan de s p o r u l a t i e s t e r k v e r t r a a g d v e r l o p e n e n pas na e n k e l e weken t o t maanden v o l t o o i d z i j n .
Figuur 1 Levenscyclus van Eimeria parva (naar Cameron 1956) Figure 1 Life cycle of Eimeria parva (Cameron 1956)
Figuur 2 Ontwikkeling van een ongesporuleerde oöcyst (1) tot een volledige gesporuleerde, infectieuze oöcyst
(6
)Figure 2 Developaent of an oocyst: from the unsporulated stage to the sporulated infectious stage
De lammeren worden reeds snel na de geboorte geïnfecteerd. Belangrijke eerste infectiebronnen zijn: oude mest in de aflammerruimten, de ooien en oudere lammeren. Na inscharen worden de oöcysten opgenomen vanaf het grasland. Deze oöcysten hebben overwinterd op de weide of zijn recent uitgescheiden door ooien en/of lammeren.
Punt
(1973)
constateerde, dat lammeren vanaf +-vier weken na de geboorte in wisselende mate reeds oöcysten uitscheiden. Vanaf acht weken na geboorte bleken vrijwel alle lammeren geïnfecteerd.2.3 De oöcyst
De o ö c y s t i s , mede t e n g e v o l g e v a n e e n s t e v i g e d u b b e l e wand, z e e r r e s i s t e n t t e g e n a l l e r l e i u i t w e n d i g e i n v l o e d e n . De o ö c y s t e n van d e m e e s t e E i m e r i a - s o o r t e n kunnen l a n g e t i j d ( e n k e l e maanden t o t twee j a a r ) i n e e n v r i j b r e e d t e m p e r a t u u r t r a j e c t (0-40" C) o v e r l e v e n , m i t s de v o c h t i g h e i d s g r a a d v o l - doende i s . U i t o n d e r z o e k b l e e k , d a t o ö c y s t e n i n f a e c e s b l o o t s t e l l i n g a a n e e n tempe- r a t u u r v a n -19" C g e d u r e n d e 60 dagen z o n d e r s c h a d e o v e r l e e f d e n . V i j f t i g p r o c e n t v a n d e o ö c y s t e n o v e r l e e f d e n e e n t e m p e r a t u u r v a n -25" C g e d u r e n d e 14 dagen. Het b e t r o f o ö c y s t e n v a n E. p a r v a , E. n i n a k o h l y a k i m o v a e (= E. o v i n o ï d a l i s ) e n E . o v i n a
anders
1 9 5 3 ) . U i t Noors o n d e r z o e k b l e e k , d a t o ö c y s t e n v a n E. p a r v a , E . a h s a t a , E . c r a n d a l l i s e n E. ninakohlyakimovae (= E . o v i n o ï d a l i s ) de w i n t e r met m i n i - mum t e m p e r a t u r e n t o t -24" C konden o v e r l e v e n ( H e l l e e n H i l a l i 1973, H e l l e 1 9 7 0 ) . B i j 50" C g a a n o ö c y s t e n v a n de m e e s t e E i m e r i a - s o o r t e n b i n n e n 20 minuten t o t e n k e l e u r e n dood. Honderd g r a d e n C e l c i u s i s b i n n e n e n k e l e minuten dode- l i j k . Deze t e m p e r a t u u r s e f f e c t e n t r e d e n s n e l l e r op n a a r m a t e de v o c h t i g h e i d s - g r a a d v a n d e omgeving l a g e r i s . De o p t i m a l e o v e r l e v i n g s t e m p e r a t u u r i s e n k e l e g r a d e n boven n u l . Voor e e n s n e l l e s p o r u l a t i e z i j n t e m p e r a t u r e n t u s s e n 15 en 30" C n o d i g , v o l d o e n d e z u u r s t o f e n e e n v o l d o e n d e v o c h t i g h e i d .Z o n l i c h t kan i n d i r e c t , v i a t e m p e r a t u u r s t i j g i n g e n u i t d r o g i n g e n d i r e c t t e n g e v o l g e van W - s t r a l i n g ook e e n d o d e l i j k e f f e c t hebben op de o ö c y s t e n .
De o ö c y s t e n z i j n ook z e e r r e s i s t e n t t e g e n a l l e r l e i d e s i n f e c t a n t i a . Tegen d e E i m e r i a - o ö c y s t e n van h e t s c h a a p z i j n ammoniumhydroxide (5-10%) e n m e t h y l - bromide ( 5 m g / l t r ) werkzaam. Methylbromide i s e c h t e r z e e r g i f t i g v o o r d e mens e n met ammoniumhydroxide m o e t , b i j d e z e c o n c e n t r a t i e , ook z e e r v o o r z i c h t i g gewerkt worden.
Andere m i d d e l e n z o a l s f o r m a l d e h y d e , c r e s o l , n a t r o n l o o g e n a z i j n z u u r werken a l l e e n b i j hoge c o n c e n t r a t i e e n l a n g e i n w e r k i n g s d u u r .
2.4
Andere diersoorten, gastheerspecificiteitCoccidiën komen bij praktisch alle zoogdieren en vogelsoorten voor en zijn ook bij verschillende koudbloedige diersoorten aangetoond.
In de pluimveehouderij, met name in de mestkuikensector, is coccidiose wereldwijd reeds tientallen jaren een van de grootste problemen. Ook in de r~ndveehouderij kan coccidiose voor problemen zorgen. Met name bij kalveren, wanneer deze met veel dieren in vieze vochtige stallen gehouden worden of op typische kalverweiden met vochtige plekken.
Bij de meeste diersoorten zijn meerdere Eimeria-soorten beschreven. Zo zijn bij de kip negen soorten beschreven en bij het rund zestien soorten. Deze Eimeria-soorten zijn zeer gastheerspecifiek, dat wil zeggen dat soorten die bij een bepaalde diersoort voorkomen niet besmettelijk zijn voor een andere diersoort. De Eimeria-soorten die bijvoorbeeld bij het rund voorkomen zijn niet besmettelijk voor onder andere schaap, geit en paard en omgekeerd. Dit betekent, dat wanneer verschillende diersoorten, bijvoorbeeld rund en schaap, tegelijkertijd of na elkaar in eenzelfde perceel geweid worden niet voor kruisinfectie gevreesd hoeft te worden. Dit betekent ook, dat men bij Eimeria-infecties niet met zoönosen te maken heeft. Dit is wel het geval bij andere geslachten uit dezelfde orde der Coccidiën zoals Toxoplasma, Sarcocystis en Cryptosporidium.
2.5 Eimeria bij het schaap
Bij het schaap zijn elf Eimeria-soorten beschreven namelijk: - Eimeria ahsata, Höness (1942)
- E. crandallis, Höness (1942)
-
E. intricata, Spiegl (1925) - E. granulosa, Christensen (1938) - E. faurei, Martin (1909)- E. marsica, Restoni (1971)
- E. ninakohlyakimovae ofwel E. ovinoïdalis, Yakimoff en Rastegaieff (1930)
-
E. ovina, Levine en Ivens (1970)-
E. pallida, Christensen (1938)- E. parva, Kotlan, Moscy en Vajda (1929) - E. we~bridgensis, Norton e.a. (1974)
D i f f e r e n t i a t i e van de o ö c y s t e n g e b e u r t op b a s i s v a n a f m e t i n g e n , vorm v a n d e o ö c y s t e n , k l e u r v a n d e o ö c y s t w a n d , vorm e n l i g g i n g v a n d e s p o r o c y s t e n e n h e t aan- o f a f w e z i g z i j n v a n e e n p o o l k a p r e s p e c t i e v e l i j k m i c r o p y l e ( f i g . 3 ) . ide OOC oöc ys t Y s t
A l l e genoemde s o o r t e n worden ook i n N e d e r l a n d waargenomen, z i j h e t i n v e r s c h i l l e n d e m a t e . Op d e p r o e f b e d r i j v e n i n d e n a b i j h e i d v a n h e t CD1 worden E . i n t r i c a t a , E. g r a n u l o s a e n E . m a r s i c a s p a a r z a a m waargenomen. E. p a l l i d a , E. f a u r e i , E . a h s a t a e n E . w e y b r i d g e n s i s r e g e l m a t i g e n E. p a r v a , E . o v i n o ï d a l i s e n E . o v i n a z i j n d e m e e s t voorkomende s o o r t e n ( f i g . 4 ) . E l k e s o o r t h e e f t z i j n e i g e n p r e p a t e n t e p e r i o d e , de p e r i o d e d i e v e r l o o p t t u s s e n moment v a n i n f e c t i e e n h e t u i t s c h e i d e n v a n d e e e r s t e o ö c y s t e n ,
v a r i ë r e n d van + t i e n d a g e n , (E. p a r v a , E . o v i n o ï d a l i s ) t o t
2
28 dagen ( E . w e y b r i d g e n s i s ) e n e l k e s o o r t h e e f t z i j n e i g e n v o o r k e u r s p l a a t s e n i r i h e t maag- d a r m k a n a a l . Ook d e m a t e v a n v e r m e n i g v u l d i g i n g i n h e t d a r m k a n a a l v e r s c h i l t van s o o r t t o t s o o r t . Somnige s o o r t e n z i j n d u i d e l i j k meer p a t h o g e e n dan a n d e r e : met name E . o v i n o ï d a l i s , E. a h s a t a e n E . c r a n d a l l i s worden a l s p a t h o g e n e s o o r t e n beschouwd ( ~ a h r t e t a l 1 9 6 5 , P a n t 1965, P a t c h p o l e e t a l 1976, P a t c h p o l e e n - G r e g o r y 1 9 8 5 ) .F i g u u r 4 De E i m e r i a s o o r t e n d i e voorkomen b i j h e t s c h a a p ( n a a r Manual o f V e t e r i n a r y P a r a s i t o l o g i c a l T e c h n i q u e s , 1 9 7 7 )
2.6 Klinische symptomen
I n de m e e s t e g e v a l l e n v e r l o o p t e e n E i m e r i a - i n f e c t i e z o n d e r k l i n i s c h e symptomen. Vanaf - + negen dagen na e e r s t e i n f e c t i e , d i e d o o r g a a n s r e e d s k o r t na d e g e b o o r t e w o r d t opgenomen, kunnen o ö c y s t e n i n de f a e c e s worden
a a n g e t o o n d .
Het a l o f n i e t o p t r e d e n v a n k l i n i s c h e symptomen i s a f h a n k e l i j k v a n m e e r d e r e f a c t o r e n z o a l s : i n f e c t i e d o s i s , d e b e t r o k k e n E i m e r i a - s o o r t e n , k w a l i -
t e i t van h e t v o e r , k l i m a t o l o g i s c h e o m s t a n d i g h e d e n , l e e f t i j d , e v e n t u e e l aan- wezige a n d e r e z i e k t e k i e m e n of verzwakkende omstandigheden e n s t r e s s f a c t o r e n
( G r e g o r y e n J o y n e r , 1 9 8 5 ) .
B i j e e n l i c h t e i n f e c t i e k a n d e mest wat p a s t e u s z i j n . De e e t l u s t d a a l t e n de g r o e i k a n s t a g n e r e n . B i j e e n z w a a r d e r e i n f e c t i e kan e e n l i c h t e t o t e r n s t i g e d i a r r e e o p t r e d e n . I n h e t l a a t s t e g e v a l kunnen de f a e c e s z w a r t e n s t i n k e n d z i j n e n kunnen v e r s b l o e d , s l i j m en s t u k j e s s l i j m v l i e s op d e f a e c e s a a n g e t r o f f e n worden (Hammond e t . a l . 1967, P e l l e r d y 1 9 6 7 ) . De lammeren k r i j g e n e e n grauwe k l e u r en e e n d o n k e r b e v u i l d e a c h t e r h a n d . C o n t i n u p e r s e n , e e n o p g e t r o k k e n b u i k e n t a n d e n k n a r s e n v e r r a d e n h i e r b i j v a a k e e n aanwezige k o l i e k . Een p r o l a p s u s a n i k a n b i j e n k e l e d i e r e n h e t g e v o l g z i j n . De lammeren v e r m a g e r e n , worden l u s t e l o o s e n i n k o r t e t i j d kunnen u i t d r o g i n g s v e r s c h i j n - s e l e n o p t r e d e n .
De d i e r e n kunnen anaemisch worden e n e e n h y p o p r o t e ï n a e m i e , h y p o a l - buminaemie e n a c i d o s e v e r t o n e n . B i j de meest e r n s t i g e g e v a l l e n t r e e d t b i n n e n é é n o f e n k e l e dagen d e dood i n ( P e l l e r d y 1967, J e n s e n 1 9 7 4 ) .
B i j e e n zware i n f e c t i e kan e e n a c u u t b e e l d a l s boven omschreven b i n n e n e n k e l e dagen b i j e e n a a n z i e n l i j k d e e l van d e k o p p e l o p t r e d e n . B i j zware i n f e c t i e kunnen soms n e u r o l o g i s c h e v e r s c h i j n s e l e n ( t e t a n i s c h e krampen) worden waargenomen o f e e n l o n g o n t s t e k i n g t e n g e v o l g e v a n s e c u n d a i r e b a c t e r i ë l e i n f e c t i e s (Mehlhorn e t a l 1 9 8 6 ) . 2 . 7 Immuniteit K l i n i s c h e c o c c i d i o s e w o r d t v r i j w e l a l l e e n b i j lammeren waargenomen. De o o i e n hebben d o o r g a a n s e e n v o l d o e n d e i m m u n i t e i t opgebouwd. Ze s c h e i d e n nog wel o ö c y s t e n u i t , e c h t e r op e e n z e e r l a a g n i v e a u . E r i s d u s c o n t i n u e e n l i c h t e i n f e c t i e aanwezig b i j de o o i e n . Deze l i c h t e i n f e c t i e o n d e r h o u d t de i m m u n i t e i t . We s p r e k e n dan van p r e m u n i t e i t .
Vanaf het eerste moment dat er oöcysten te vinden zijn in de faeces van de lammeren blijven de dieren voor het grootste deel van hun leven oöcysten uitscheiden. Ze blijven dus levenslang drager.
Wanneer de lammeren relatief kort na de geboorte plotseling aan een grote besmettingsdruk worden blootgesteld en/of relatief grote hoeveelheden oöcysten van een pathogene soort opnemen kunnen er ernstige klinische symptomen optreden reeds voordat een voldoende immuniteit is opgebouwd.
Ook kan bij lammeren een reeds bestaande imnuniteit doorbroken worden ten gevolge van een zware (her)infectiedruk enlof onder invloed van stress- factoren (Gregory en Joyner, 1985).
De immuniteitsopbouw ten opzichte van coccidiën is gecompliceerd. Ze is afhankelijk van onder andere de hoeveelheid opgenomen oöcysten, de periode waarin deze oöcysten zijn opgenomen en de Eimeria-soort waartoe de opgenomen oöcysten behoren (Lotze en Leek 1970, Pout et al 1973). Met name uit studies die verricht zijn met Eimeria-soorten bij de kip is gebleken, dat de Eimeria- soorten in verschillende mate in staat zijn om een immuniteit op te wekken. Dit is onder meer afhankelijk van de "biochemische" samenstelling van de stadia der Eimeria-soorten, van de localisatie in de darmwand, van het re- producerend vermogen binnen de gastheer en van de lengte van de prepatente periode. De door een Eimeria-soort opgewekte immuniteit kan specifiek zijn ten opzichte van die soort of kan ook werkzaam zijn tegen andere soorten. Hierover is voor de Eimeria-soorten van het schaap nog weinig bekend.
Volgens Pout (et al 1973) zou de vermenigvuldiging van de parasiet een immuniteit stimuleren ten opzichte van volgende infecties doch ook ten op- zichte van latere stadia van de oorspronkelijke infectie.
Stressfactoren als transport, omweiden, slecht weer, slecht voer en ziekten kunnen de opbouw van een voldoende immuniteit verstoren of een bestaande immuniteit onderdrukken.
Leek en Lotze (1972) vonden dat biest geen (voldoende) bescherming tegen coccidiëninfecties geeft.
Gregory et al (1983) vonden echter wel aanwijzingen voor enige passieve immuniteit.
Nolan et al (1987) vonden antistoffen tegen coccidiën in de biest en in het serum van lammeren die biest hadden opgenomen.
Catchpole et al (1986) zagen, dat preventieve medicatie met monensin de produktie van antilichamen tegen coccidiën remde. Mogelijk is dit indicatief voor een lage infectiedruk en een dientengevolge vertraagde opbouw van
immuniteit.
Of er bij schapen ook sprake is van een leeftijdsresistentie, een toe- name van de afweer op basis van een toename van de leeftijd en onafhankelijk van de voorheen opgenomen doses oöcysten, is niet duidelijk.
2 . 8 Diagnostiek
Wanneer de in 2.6 genoemde symptomen worden waargenomen in een koppel lammeren twee à vier weken na het inscharen moet zeker aan coccidiose gedacht worden.
Hierbij moet een parasitair faecesonderzoek uitgevoerd worden. Het epg, dit is het aantal maagdarmwormeieren per gram faeces, wordt bepaald om, zo mogelijk, een maagdarmworminfectie als oorzaak van de problemen uit te kunnen
sluiten.
Tevens wordt het aantal oöcysten per gram faeces (opg) bepaald. Het opg moet niet op zichzelf bekeken worden, doch altijd in samenhang met het totale beeld. Ernstige klinische symptomen kunnen al optreden voordat er een sterke stijging in het opg waar te nemen is. Een aanvankelijk hoog opg kan van de een op de andere dag aanzienlijk dalen. Bovendien kunnen bij klinisch gezonde lammeren soms zeer hoge opg's gevonden worden: meer dan 1.000.000 oöcysten per gram faeces is enige weken na het inscharen geen uitzondering (Pout 1966, et al, Pout 1976).
Naast een oöcystentelling kan een oöcystendifferentiatie nuttig zijn. Met name E. ninakohlyakimovae en ook E. crandallis en E. ahsata worden als meer pathogene soorten aangemerkt (Morth en Sherrick 1965, Pout 1965, Patch- pole et al 1976, Patchpole en Gregory 1985).
Een nadeel is, dat voor een betrouwbare differentiatie de oöcysten gesporuleerd moeten zijn. Dit duurt drie dagen.
Sectie op gestorven dieren kan van doorslaggevende betekenis zijn. Bij acute gevallen kan het lam nog in goede conditie zijn, maar bij minder acute gevallen zal het lam reeds vermagerd zijn. In beide gevallen kan men een bloederig ontstoken darm aantreffen met vergrote lymfklieren en en waterdunne inhoud. De damwand kan sterk verdikt zijn en er kunnen grote stukken fibri- neus beslag aanwezig zijn aan de lumenzijde van de darmwarid. Soms zijn witte puntjes met het blote oog waar te nemen op de darmwand: dit zijn de schizon-
t e n s t a d i a . Doorgaans z i j n v o o r n a m e l i j k h e t l a a t s t e d e e l van d e dunne darm, d e b l i n d e darm e n h e t e e r s t e d e e l v a n d e d i k k e darm a a n g e t a s t . Met b e h u l p van m i c r o s c o p i s c h o n d e r z o e k kunnen de v e r s c h i l l e n d e s t a d i a v a n de p a r a s i e t en hun p a t h o g e n e e f f e c t worden a a n g e t o o n d .
2.9 Therapie
Een k o p p e l lammeren waar c o c c i d i o s e i s g e c o n s t a t e e r d kan men h e t b e s t zo s n e l m o g e l i j k o m z e t t e n n a a r e e n schoon p e r c e e l e n i n d i e n m o g e l i j k , h i e r n a f r e q u e n t omweiden. E r n s t i g z i e k e lammeren kunnen h e t b e s t o p g e s t a l d worden i n e e n s c h o n e s t a l met s c h o o n , d r o o g s t r o .
B i j de meditatieve b e h a n d e l i n g worden m e e s t a l s u l f a p r e p a r a t e n o f amproliiim g e b r u i k t . D i t w o r d t b i j v o o r k e u r n i e t v i a h e t v o e r o f h e t d r i n k w a t e r g e g e v e n , omdat j u i s t z i e k e lammeren h i e r v a n w e i n i g opnemen.
Van d e s u l f o n a m i d e n w o r d t met name s u l f a d i m i d i n e g e b r u i k t : d e e e r s t e dag wordt e e n d u b b e l e d o s i s gegeven om e e n v o l d o e n d e b l o e d s p i e g e l t e b e r e i k e n e n v e r v o l g e n s w o r d t g e d u r e n d e twee dagen e e n o n d e r h o u d s d o s e r i n g g e g e v e n . I n v e r - band met de t o x i c i t e i t v a n s u l f o n a m i d e n worden d e r g e l i j k e p r e p a r a t e n n i e t l a n g e r d a n d r i e d a g e n a c h t e r e e n gegeven. Na d r i e dagen t u s s e n p o o s k a n even- t u e e l nog e e n s g e d u r e n d e d r i e dagen m e d i c a t i e gegeven worden.
Amprolium i s m i n d e r t o x i s c h . B i j b e h a n d e l i n g met d i t m i d d e l w o r d t e e n kuur i n g e s t e l d , w a a r b i j d e lammeren g e d u r e n d e v i j f dagen p e r d r e n c h e e n amprolium b e v a t t e n d p r e p a r a a t k r i j g e n t o e g e d i e n d . I n d i e n n o d i g k a n d i t na e n i g e t i j d worden h e r h a a l d . H i e r b i j g e l d t e e n w a c h t t i j d v a n 24 u u r t o t aan de s l a c h t .
Na e e n drench-kuur k a n d e b e h a n d e l i n g e v e n t u e e l v e r l e n g d worden door g e d u r e n d e twee 3 d r i e weken e e n amproliumhoudend k r a c h t v o e r t e g e v e n . Wanneer h e t g a a t om n i e t e r n s t i g z i e k e d i e r e n k a n r e e d s na é é n à twee d a g e n d r e n c h e n o v e r g e s t a p t worden op v e r s t r e k k i n g van amproliumhoudend k r a c h t v o e r . Na deze k r a c h t v o e r k u u r g e l d t e e n w a c h t t e r m i j n v a n v e e r t i e n d a g e n .
A l s e r b e h a n d e l d w o r d t d i e n t d e g e h e l e k o p p e l b e h a n d e l d t e worden. B i j e r n s t i g z i e k e d i e r e n kan e e n t h e r a p e u t i s c h e b e h a n d e l i n g soms t e l a a t komen. Bovendien g r i j p e n a l l e g e b r u i k t e t h e r a p e u t i c a a a n i n h e t b e g i n v a n d e l e v e n s - c y c l u s v a n d e p a r a s i e t , t e r w i j l d e m e e s t e s c h a d e wordt a a n g e r i c h t d o o r de g e s l a c h t e l i j k e s t a d i a v a n d e p a r a s i e t .
D i e r e n met e r n s t i g e c o c c i d i o s e d i e n e n ook symptomatisch b e h a n d e l d t e worden met b e h u l p v a n e l e k t r o l y t o p l o s s i n g e n , a n t i - d i a r r e e m i d d e l e n e n
Zonodig wordt t e r p r e v e n t i e van s e c u n d a i r e b a c t e r i ë l e i n f e c t i e s e e n a n t i b i o t i c u m gegeven.
V e r s t r e k k i n g van schoon d r i n k w a t e r , goed h o o i e n m a k k e l i j k v e r t e e r b a a r v o e d s e l k a n e e n e v e n t u e e l h e r s t e l o n d e r s t e u n e n .
2.10 Preventie
Wanneer men b e g i n t t e b e h a n d e l e n a l s ziektesymptomen worden waargenomen i s e r a l d e n o d i g e s c h a d e a a n g e r i c h t . Ook a l s k l i n i s c h z i e k e d i e r e n h e r s t e l - l e n , d a n houden z e t o c h v a a k e e n a c h t e r s t a n d i n g r o e i d i e n i e t meer h e l e m a a l w o r d t i n g e h a a l d .
Voorkomen i s dus ook i n h e t g e v a l van c o c c i d i o s e vaak de b e s t e b e s t r i j - d i n g . V o o r a l op b e d r i j v e n met e e n d i c h t e l a m m e r b e z e t t i n g e n / o f o p b e d r i j v e n d i e i n v o o r g a a n d e j a r e n ook c o c c i d i o s e hebben g e h a d , o f problemen d i e i n d i e r i c h t i n g w i j z e n , kunnen g o e d e p r e v e n t i e v e m a a t r e g e l e n lonend z i j n . N i e t a l l e e n om z i e k t e t e voorkomen maar ook om z o m o g e l i j k e e n b e t e r e g r o e i t e b e r e i k e n .
Een goede p r e v e n t i e b e g i n t met algemene h y g i ë n i s c h e m a a t r e g e l e n . De r u i m t e waar d e o o i e n e n lammeren gehouden worden t o t a a n h e t i n s c h a r e n moet b i j binnenkomst v a n d e o o i e n zo schoon m o g e l i j k z i j n . I n d i e n m o g e l i j k v o o r a f met stoom o f h e e t w a t e r ( e v e n t u e e l 5% ammoniak) schoonmaken e n d a a r n a e n i g e dagen l a t e n u i t d r o g e n . Tot a a n h e t i n s c h a r e n moet g e z o r g d worden v o o r e e n d r o o g e n schoon s t r o b e d e n s c h o n e v o e r b a k k e n . O v e r b e z e t t i n g moet men z i e n t e voorkomen. Wanneer de l e e f t i j d s v e r s c h i l l e n t u s s e n de lammeren g r o o t z i j n ver- d i e n t h e t v o o r k e u r om l e e f t i j d s g r o e p e n t e maken. I n h e t algemeen d i e n t men t e z o r g e n v o o r e e n goede v o e d i n g e n v e r z o r g i n g . Op b e d r i j v e n met e e n i n t e n s i e v e s c h a p e n h o u d e r i j , op b e d r i j v e n waar ondanks b o v e n s t a a n d e m a a t r e g e l e n h e r h a a l d e l i j k c o c c i d i o s e ( a c h t i g e ) problemen o p t r e d e n e n op b e d r i j v e n waar b o v e n s t a a n d e m a a t r e g e l e n om p r a k t i s c h e r e d e n e n n i e t u i t t e v o e r e n z i j n , k a n p r e v e n t i e v e m e d i c a t i e de b e l a n g r i q k s t e p r e v e n - t i e v e m a a t r e g e l b l i j k e n t e z i j n . Doorgaans v e r s t r e k t men b i j p r e v e n t i e f g e b r u i k d e g e n e e s m i d d e l e n v i a h e t k r a c h t v o e r . V e r s t r e k k i n g v i a h e t d r i n k w a t e r i s p r a k t i s c h n i e t a l t i j d goed u i t v o e r b a a r . B i j r e g e n k a n e e n u i t v e r d u n n i n g s e f f e c t o p t r e d e n . Bovendien z i j n n i e t a l l e t e g e b r u i k e n m e d i c i j n e n w a t e r o p l o s b a a r .
Een n a d e e l v a n v e r s t r e k k i n g v i a h e t k r a c h t v o e r k a n z i j n d a t n i e t a l l e lammeren v o l d o e n d e opnemen. Jonge e n l o f z i e k e lammeren kunnen g e d u r e n d e e e n b e p a a l d e p e r i o d e onvoldoende g e n e e s m i d d e l b i n n e n k r i j g e n . Wanneer h e t g a a t om e n k e l e lammeren z a l d i t n i e t s n e l t o t problemen hoeven l e i d e n , omdat t e n g e v o l g e v a n de m e d i c a t i e d e algemene i n f e c t i e d r u k n i e t hoog z a l z i j n . I n h e t algemeen g e l d t , d a t men v o l d o e n d e v o e r moet v e r s t r e k k e n ( a f h a n k e l i j k v a n de d o s i s ) e n v o l d o e n d e v o e r b a k l e n g t e t e r b e s c h i k k i n g moet s t e l l e n .
S u l f a p r e p a r a t e n worden i n v e r b a n d met hun t o x i c i t e i t n i e t p r e v e n t i e f , v i a h e t k r a c h t v o e r , v e r s t r e k t .
Amprolium (Amprolsol 2 0 % ) w o r d t op d i t moment h e t m e e s t g e b r u i k t voor p r e v e n t i e v e m e d i c a t i e v i a h e t v o e r . D i t m i d d e l i s w e i n i g g i f t i g . B e t p a k t met name d e e e r s t e g e n e r a t i e s c h i z o n t e n a a n . Het i s werkzaam m i d d e l s e e n competi- t i e f a n t a g o n i s m e van v i t . B i . B i j e e n r e l a t i e f hoog v i t . B I - g e h a l t e i n h e t r a n t s o e n kan de werkzaamheid v e r l a a g d z i j n . B i j hoge d o s e r i n g k a n h e t m i d d e l i n t e r f e r e r e n met d e immuniteitsopbouw.
M e e s t a l w o r d t h e t Amprolium b e v a t t e n d k r a c h t v o e r gedurende 2 à 3 weken v e r s t r e k t . De c o n c e n t r a t i e Amprolium i n h e t k r a c h t v o e r i s 1.800 ppm.
P e r d i e r moet p e r dag t e n m i n s t e 5 gram k r a c h t v o e r p e r k i l o g r a m l i c h a a m s g e w i c h t worden opgenomen. E v e n t u e e l k a n , n a 1
-
1 , 5 week, o v e r e e n tweede p e r i o d e amproliumhoudend k r a c h t v o e r v e r s t r e k t worden.D i t amproliumhoudend k r a c h t v o e r i s i n d i t o p z i c h t h e t e n i g e gemedici- n e e r d v o e d e r waarvoor h e t P r o d u k t s c h a p voor Veevoeder toestemming h e e f t gegeven om h e t i n v o o r r a a d t e maken. Het i s op a t t e s t van de d i e r e n a r t s ver- k r i j g b a a r . Er g e l d t e e n m i n i m a l e w a c h t t e r m i j n v o o r de s l a c h t v a n v e e r t i e n d a g e n .
K r a c h t v o e r met monensin wordt n i e t op u i t g e b r e i d e s c h a a l g e b r u i k t . Monensin p a k t r e e d s de a l l e r v r o e g s t e s t a d i a van de p a r a s i e t a a n . Ook h i e r b i j g e l d t , d a t b i j hoge d o s e s d e immuniteitsopbouw g e s t o o r d kan worden.
Een g e l e i d e l i j k e afbouw van de k r a c h t v o e r g i f t i s i n d i t v e r b a n d dan ook a a n t e r a d e n . Voor p r o d u k t i e v a n d i t v o e d e r i s e e n o n h e f f i n g n o d i g d i e v e r - l e e n d moet worden door h e t Prodiiktschap v o o r Veevoeder. D i t b e t e k e n t , d a t d i t v o e d e r n i e t i n v o o r r a a d gemaakt mag worden. Doorgaans worden d u s r e l a t i e f
k l e i n e p a r t i j e n gemaakt. H i e r b i j kan e r e e n m i n d e r goede menging o p t r e d e n e n b e s t a a t e r s n e l l e r k a n s op " v e r o n t r e i n i g i n g e n " . Ook b l i j f t b i j k l e i n e p a r t i j e n e e n k o p e r o n d e r z o e k v a a k a c h t e r w e g e . T o l t r a z u r i l i s e e n nieuw s o o r t c o c c i d i o s t a t i c u m . De r e s u l t a t e n v a n d i t e x p e r i m e n t z i j n bemoedigend ( G j e r d e e n H e l l e , 1 9 8 6 ) . U i t g e b r e i d e p r a k t i s c h e e r v a r i n g met d i t m i d d e l o n t b r e e k t e c h t e r t o t op h e d e n . R e c e n t e l i j k i s i n Noorwegen o n d e r z o e k g e d a a n n a a r h e t p r e v e n t i e v e e f f e c t v a n e e n één- of tweemalige t o e d i e n i n g van t o l t r a z u r i l , e n i g e dagen na h e t
3.
MONENSIN ALGEMEEN3.1
MonensinMonensin is een antibioticum met coccidi.ostatische eigenschappen dat, evenals lasalocid, salinomycine en narasin, behoort tot de zogenaamde ionofore antibiotica. Het is een fermentatieprodukt van de schimmel Streptomyces cinnamonensis. Monensin is ontwikkeld door Eli Lilly (VS) en wordt in Nederland op de markt gebracht door Elanco.
Monensin is het eerste antibioticum dat exclusief als coccidiostaticum ontwikkeld en op de markt gebracht is. Er zijn wel enkele andere antibiotica zoals oxytetracycline en spiramycine, die enige coccidiostatische activiteit bezitten, doch niet voldoende om ook daadwerkelijk voor dat doel gebruikt te worden.
Sinds 1971 wordt monensin gebruikt als coccidiostaticum in de pluimvee- houderij, met name in de mestkuikensector (Clark et al
1974).
In latere jaren is monensin als coccidiostaticum ook gebruikt bij kalkoenen, konijnen, kalveren en lammeren.Daar monensin slecht wateroplosbaar is wordt het gemengd door het voer. Hierbij wordt uitgegaan van een 10% monensin-natrium bevattende premix op basis van sojameel. Deze premix blijft bij temperaturen tot 37' C gedurende minimaal zes maanden stabiel. Pelleteren en toevoeging aan allerlei sub-
straten heeft hierop geen invloed.
Uit proeven met meststieren en mestlammeren is gebleken, dat monensin een verbetering geeft van de groei en de voederbenutting (Potter et al 1976, Joyner et al 1979, Calhoun et al 1979)
Vanaf 1978 is het in Nederland toegestaan om monensin onder bepaalde voorwaarden te gebruiken als mengvoeder-additief voor mestvee. Het is voor dit doel in de handel onder de naam Romensin.
3.2 Werkingsmechanisme
Davison (1983) heeft aangetoond, dat minstens 39% van het opgenomen monensin wordt geresorbeerd in de darm en later opnieuw wordt uitgescheiden via de gal.
Ionofore antibiotica, zoals monensin, belnvloeden met name het kat- ionentransport over de celmembraam. Monensin heeft een sterke affiniteit voor natrium ionen en in mindere mate voor calcium ionen, waardoor het met deze ionen complexen kan vormen.
Ryley e t a l (1973) toonden a a n d a t nionensin s p e c i f i e k h e t K+-ionen t r a n s p o r t n a a r d e m i t o c h o n d r i ë n i n d e r a t t e l e v e r remt e n zo v e r s c h i l l e n d e m i t o c h o n - d r i a l e f u n c t i e s d o e t s t a g n e r e n . H i j s u g g e r e e r d e d a t de m i t o c h o n d r i ë n v a n de p a r a s i e t g e v o e l i g e r zouden z i j n v o o r d i t e f f e c t dan d i e v a n d e g a s t h e e r c e l . Monensin b l i j k t e c h t e r g e e n m o r f o l o g i s c h e v e r a n d e r i n g e n van de m i t o c h o n d r i ë n b i n n e n d e p a r a s i e t t e v e r o o r z a k e n . Het m i d d e l i s , b i j voldoende d o s e r i n g , i n s t a a t om de i n t r a c e l l u l a i r e p a r a s i e t t e doden o f t e remmen i n d e o n t w i k k e l i n g z o n d e r d a t e e n t o x i s c h e f f e c t op de g a s t h e e r c e l w o r d t waargenomen. Het mechanisme v a n d i t s p e c i f i e k c o c c i d i ë n - g e r i c h t l e t h a a l e f f e c t i s nog s t e e d s n i e t goed d u i d e l i j k .
Het m e e s t o p v a l l e n d e z i c h t b a r e e f f e c t i s , d a t de p a r a s i e t enorm z w e l t . D i t w i j s t op e e n o s m o t i s c h e f f e c t t e n g e v o l g e v a n e e n a a n g r i j p e n v a n h e t m i d d e l op cel-membraam n i v e a u (Smith e t a l 1981, Long en J e f f e r s 1 9 8 2 ) .
Smith e n S t o u t (1979) t o o n d e n a a n d a t d e s p o r o z o ï e t e n i n s t a a t z i j n om l a s a l o c i d e n n a r a s i n op t e s l a a n . I n h e t v e r l e n g d e h i e r v a n t o o n d e S m i t h e t a l ( 1 9 8 1 ) a a n d a t h e t c o c c i d i o c i d e e f f e c t n i e t a f h a n k e l i j k i s v a n h e t f e i t of de e x t r a c e l l u l a i r e p a r a s i e t a l wel of n i e t e e n g a s t h e e r c e l i s b i n n e n g e d r o n g e n . Z i j vonden d a t wanneer s p o r o z o ï e t e n met monensin waren b e h a n d e l d , d e z e i n a a n z i e n l i j k m i n d e r e mate o v e r l e e f d e n . Minder s p o r o z o ï e t e n konden e e n g a s t - h e e r c e l b i n n e n d r i n g e n e n d e a s e x u e l e o n t w i k k e l i n g werd d r a s t i s c h geremd. Monensin b l i j k t d u s r e e d s i n e e n z e e r v r o e g s t a d i u m van de l e v e n s c y c l u s t e kunnen a a n g r i j p e n .
3.3 Werking in de pens
De v e r b e t e r d e v o e d e r c o n v e r s i e d i e d o o r v e r s c h i l l e n d e o n d e r z o e k e r s wordt waargenomen (Calhoun e t a l 1 9 7 9 , Nockels e t a l 1978) i s o n d e r meer e e n gevolg v a n h e t f e i t d a t monensin d e p e n s f e r m e n t a t i e b e ï n v l o e d t : e r w o r d t meer p r o p i o n z u u r gevormd, t e r w i j l d e a z i j n z u u r - e n b o t e r z u u r p r o d u k t i e afnemen, d i t e f f e c t i s , t o t op z e k e r e h o o g t e , l i n e a i r g e r e l a t e e r d a a n de h o e v e e l h e i d monensin i n h e t r a n t s o e n ( F e r r y e t a l 1976, Calhoun e t a l 1979, H o r t o n e t a l 1 9 7 9 ) . Monensin h e e f t geen i n v l o e d op de t o t a l e c o n c e n t r a t i e v a n v l u c h t i g e v e t z u r e n i n d e p e n s . Monensin s e l e c t e e r t m o g e l i j k d i e b a c t e r i ë n d i e p r o p i o n - z u u r vormen ( o . a . B a c t e r o ï d e s s p p ) e n l a a t de a f z o n d e r l i j k e b a c t e r i ë n meer p r o p i o n z u u r vormen ( S c h e l l i n g 1 9 8 4 ) .
De h e r k a u w e r s h a l e n h e t g r o o t s t e d e e l v a n h u n e n e r g i e b e h o e f t e u i t v l u c h t i g e v e t z u r e n z o a l s a z i j n z u u r , b o t e r z u u r e n p r o p i o n z u u r . B i j d e vorming v a n a z i j n z u u r e n b o t e r z u u r g a a t e n e r g i e i n d e vorm v a n CO2 e n CHh v e r l o r e n . B o v e n d i e n w o r d t e r b i j d e p r o d u k t i e e n o m z e t t i n g v a n d e z e v e t z u r e n meer warmte g e p r o d u c e e r d d a n v o o r p r o p i o n z u u r h e t g e v a l i s . P r o p i o n z u u r k a n , i n t e g e n s t e l l i n g t o t a z i j n z u u r e n b o t e r z u u r , ook ge- b r u i k t worden v o o r d e vorming v a n g l u c o s e . Wanneer v e e l p r o p i o n z u u r b e s c h i k - b a a r i s , kunnen g l y c o g e n e a m i n o z u r e n , d i e a n d e r s v o o r d e g l u c o s e p r o d u k t i e g e b r u i k t zouden w o r d e n , g e s p a a r d w o r d e n . Zo h e e f t m o n e n s i n t e v e n s e e n e i w i t - s p a r e n d e f f e c t ( N o c k e l s e t a l 1 9 7 8 ) . Door m i d d e l v a n e e n v e r h o o g d e p r o p i o n - z u u r p r o d u k t i e z o r g t m o n e n s i n v i a e e n b e t e r e v o e d e r b e n u t t i n g d u s v o o r e e n b e t e r e g r o e i e n v o e d e r c o n v e r s i e . I n h e t g e v a l v a n lammeren k a n d i t e f f e c t u i t e r a a r d a l l e e n o p t r e d e n b i j v o l d o e n d e p e n s o n t w i k k e l i n g .
3 . 4 Onderzoek naar e f f e c t i v i t e i t van inonensin
A a n v a n k e l i j k i s e r v o o r n a m e l i j k o n d e r z o e k g e d a a n n a a r d e e f f e c t i v i t e i t v a n m o n e n s i n i n d e p l u i m v e e h o u d e r i j ( ~ e i d e t a l 1 9 7 2 , Shumard e n C a l l e n d e r 1 9 6 9 ) . Ook b i j r u n d e r e n , k o n i j n e n e n k a l k o e n e n b l e e k monensin e e n e f f e c t i e f t e g e b r u i k e n c o c c i d i o s t a t i c u m ( F i t z g e r a l d 1 9 7 2 , F i t z g e r a l d 1973 e n M C . Dougald 1 9 7 6 ) . Vanaf d e tweede h e l . f t v a n d e z e v e n t i g e r j a r e n i s e r v e e l o n d e r z o e k g e d a a n n a a r h e t g e b r u i k v a n m o n e n s i n b i j lammeren. H i e r b i j werd v o o r n a m e l i j k g e k e k e n n a a r h e t e f f e c t op o ö c y s t e n - u i t s c h e i d i n g , k l i n i s c h e symptomen, g r o e i e n v o e d e r c o n v e r s i e . De m e e s t e o n d e r - z o e k e n z i j n u i t g e v o e r d b i j g e s p e e n d e lammeren o n d e r f e e d l o t c o n d i t i e s : d a t w i l z e g g e n v e e l lammeren op e e n r e l a t i e f k l e i n o p p e r v l a k . Het a l d a n n i e t ge- s p e e n d z i j n v a n de lammeren i s v a n b e l a n g , omdat d e mate v a n p e n s o n t w i k k e l i n g mede b e p a l e n d i s v o o r h e t e f f e c t v a n m o n e n s i n o p g r o e i e n v o e d e r c o n v e r s i e .
B e r g s t r o m e n Maki ( 1 9 7 4 ) vonden d a t n a t u u r l i j k g e ï n f e c t e e r d e lammeren d i e m o n e n s i n k r e g e n v i a h e t k r a c h t v o e r ( 1 , 6 mg/kg l i c h a a m s g e w i c h t ) i n t e g e n - s t e l l i n g t.ot d e c o n t r o l e g r o e p g e e n d i a r r e e k r e g e n e n d a t d e o ö c y s t e n -
u i t s c h e i d i n g n e g e n d a g e n na h e t b e g i n v a n d e m e d i c a t i e v r i j w e l t o t n u l was g e r e d u c e e r d .
In een volgend experiment zagen zij, dat het mogelijk was om met 10, 20 of 30 pprn monensin in het voer, dit betekende respectievelijk 0,36, 0,72 en 1,08 mg monensin per kg lichaamsgewicht, een kunstmatige Eimeria-infectie te weer- staan: er trad in tegenstelling tot de controlegroep geen diarree op, geen groeivermindering, het opg daalde vrijwel tot nul en de voederconversie was beter dan in de controlegroep. Met een dosering van 5 pprn ofwel 0,18 mg/kg lichaamsgewicht werden deze effecten niet bereikt ( ~ e r ~ s t r o m en Maki 1976).
MC. Dougald en Dunn (1978) stelden op grond van een vergelijkend onder- zoek met verschillende monensin doseringen, dat 20 pprn monensin, dat bete-. kende in dit onderzoek 1,48 mg/kg lichaamsgewicht, de optimale dosering was. Zij vonden bij een dosering van
5
pprn ( = 0,37 mg/kg) geen positief effect op oöcystenuitscheiding en groei. De infectiedosis was echter vijf maal zo hoog als bij Bergstrom en Maki (1976).Ook andere onderzoekers vonden dat bij prophylactisch gebruik van monen- sin klinische coccidiose kon worden voorkomen, de oöcystenuitscheiding dras- tisch daalde en de groei en voederconversie doorgaans significant beter was dan in de controlegroep. De gebruikte doseringen varieerden van 5-30 ppm. In de meeste gevallen wordt de dosering in pprn (gram per ton krachtvoer) weergegeven. Het ware beter de dosering weer te geven als mg opgenomen monensin per kg lichaamsgewicht. Hierbij worden gewicht, voederopname en groei verdisconteerd.
Leek et al (1976) onderzocht de therapeutische mogelijkheden van monen- sin: bij een dosering van 2 %/kg lichaamsgewicht werd de oöcysten-
uitscheiding wel enigermate onderdrukt, doch bleef de diarree deels aanwezig en kon sterfte niet voorkomen worden. Bergstrom en Jolley (1977) gaven monensin in therapeutische doseringen van 1, 2,
4
en 8 mg/kg lichaams- gewicht. Deze doseringen drukten de oöcystenuitscheiding, doch konden groei- verlies niet voorkomen. Bij de twee hoogste doseringen werden intoxicatie- verschijnselen waargenomen variërend van loomheid en anorexie tot sterfte. Monensin blijkt in beide studies bij de gebruikte doseringen dus weinig effectief als therapeuticum.Er i s v e e l o n d e r z o e k gedaan n a a r de t o e p a s b a a r h e i d v a n monensin a l s g r o e i v e r b e t e r a a r b i j r u n d v e e . Monensin b l e e k e e n s i g n i f i c a n t e v e r b e t e r i n g i n
g r o e i en v o e d e r c o n v e r s i e t e kunnen geven zowel o n d e r f e e d l o t o m s t a n d i g h e d e n (Raun e t a l 1976) a l s b i j weidegang ( P o t t e r e t a l 1 9 7 6 , P e r r y 1 9 7 6 ) . S i n d s k o r t i s i n Nederland e e n r o m e n s i n - b o l u s op de m a r k t d i e t o t d o e l h e e f t e e n e x t r a g e w i c h t s t o e n a m e t e l e v e r e n b i j opfok v a n jongvee bestemd t e r v e r v a n g i n g v a n melkvee (Schrama e n V . W i l 1 1 9 8 6 ) . Er i s ook o n d e r z o e k gedaan n a a r de b r u i k b a a r h e i d v a n monensin a l s g r o e i v e r b e t e r a a r b i j lammeren. N o c k e l s e t a l ( 1 9 7 8 ) o n d e r z o c h t e n welke m o n e n s i n d o s e r i n g o p t i m a a l was t e r v e r b e t e r i n g van g r o e i e n v o e d e r b e n u t t i n g , b i j e e n op z ' n m i n s t k w a l i t a t i e f g e l i j k b l i j v e n d k a r k a s . A l l e d o s e s , 5 , 5 , 1 1 , 22 e n 33 pprn gaven e e n b e t e r e g r o e i . Voor 5 , 5 en 11 pprn was d i t s i g n i f i c a n t . De v o e d e r c o n v e r s i e v e r b e t e r d e met g e m i d d e l d 9 % . Voor 5 , 5 pprn was d i t 12%. Het k a r k a s v e r t o o n d e g e e n s i g n i f i c a n t e v e r a n d e - r i n g e n . Calhoun e . a . (1979) g e b r u i k t e n d e z e l f d e d o s e r i n g e n i n v o e d e r s met v e r s c h i l l e n d e e n e r g i e - n i v e a u s ( 2 , 6 1 Mcal DE/kg e n 3 , 1 8 Mcal DE/kg). Met h e t 3 , 1 8 Mcal DE d i e e t werd a l l e e n e e n v e r b e t e r d e g r o e i e n v o e d e r c o n v e r s i e gevonden b i j 5 , 5 ppm. Met h e t 2 , 6 1 Mcal DE d i e e t b i j a l l e d o s e r i n g e n . Ook h i e r b i j werden geen s i g n i f i c a n t e e f f e c t e n o p h e t k a r k a s g e z i e n . Z i j vonden t e v e n s d a t e l k e 10 mg monensjn p e r kg l i c h a a m s g e w i c h t meer e e n v e r m i n d e r d e voederopname v a n 0 , 0 4 9 k g / d a g b e t e k e n d e .
J o y n e r e . a . ( 1 9 7 9 ) g e b r u i k t e n d o s e r i n g e n v a n 5 , 1 0 , 20 e n 30 ppm. Z i j vonden e e n d o s i s a f h a n k e l i j k e f f e c t v a n inonensin op voederopname e n voeder- c o n v e r s i e : b i j toenemende m o n e n s i n d o s e r i n g nam d e voederopname a f v a n 2-18% e n v e r b e t e r d e d e v o e d e r c o n v e r s i e met 7 t o t 11%. O v e r a l l b l e e k e e n d o s e r i n g v a n 20 pprn h e t m e e s t g u n s t i g . Z i j zagen geen e f f e c t op de g r o e i .
Zowel b i j h e t rund (Raun e t a l 1976) a l s b i j h e t s c h a a p ( J o y n e r e t a l 1 9 7 9 ) i s waargenomen, d a t d o o r t o e v o e g i n g v a n monensin a a n h e t v o e r de opname v a n d i t v o e r k a n v e r m i n d e r e n . D i t k a n , met name b i j hoge d o s e r i n g e n , e e n g e v o l g z i j n van de i n v l o e d op de s m a k e l i j k h e i d (Calhoun e . a . 1979, Sharrow e . a . 1 9 8 1 ) . Het kan e c h t e r ook e e n g e v o l g z i j n v a n e e n meer e f f i c i ë n t e b e n u t t i n g van d e e n e r g i e u i t h e t v o e d e r (Calhoun e . a . 1 9 7 9 ) .
3.5 Monensinverstrekking aan ooien
De lammeren i n f e c t e r e n z i c h r e e d s s n e l na de g e b o o r t e met c o c c i d i ë n . O ö c y s t e n d i e u i t g e s c h e i d e n z i j n d o o r de o o i e n worden d o o r de lammeren op- g e p i k t van d e w o l , h e t u i e r , h e t s t r o o i s e l . , d r i n k w a t e r e n z .
Een v e r d e r e toename van de i n f e c t i e d r u k e n e e n c o n t i n u e h e r i n f e c t i e t r e e d t v e r v o l g e n s op t e n g e v o l g e v a n de o ö c y s t e n d i e ook de lammeren g a a n u i t s c h e i d e n .
Het m i n i m a l i s e r e n v a n de o ö c y s t e n u i t s c h e i d i n g van d e o o i e n zou m o g e l i j k e e n a a n z i e n l i j k e b i j d r a g e kunnen l e v e r e n om de i n f e c t i e d r u k op de lammeren t i j d e n s d e e e r s t e levensweken t e v e r l a g e n .
Op Rosemaund, e e n p r o e f b e d r i j f i n E n g e l a n d , z i j n h i e r t o e p r o e v e n g e d a a n . H i e r b i j k r e g e n o o i e n v a n a f z e s weken v o o r d e werpdatum t o t z e s weken na d e werpdatum k r a c h t v o e r met m o n e n s i n . De g e m i d d e l d e m o n e n s i n v e r s t r e k k i n g p e r o o i p e r dag was 5-10 mg. Men z a g e e n d a l i n g i n o ö c y s t e n u i t s c h e i d i n g b i j d e o o i e n , minder d i a r r e e e n minder s t e r f t e b i j d e lammeren e n e e n 10% b e t e r e g r o e i . A u s t i n e n Wilde (1985) b e k e k e n h e t e f f e c t v a n monensin op de d r a c h t i g e o o i ( 4 0 mg/dag). I n h e t l a a t s t e d e e l v a n d e d r a c h t b l e e k h e t b l o e d g l u c o s e - g e h a l t e verhoogd e n d e B - h y d r o x y b u t y r a a t c o n c e n t r a t i e v e r l a a g d . De e n e r g i e - s t a t u s van de o o i e n was g e l i j k of v e r b e t e r d b i j v e r l a a g d e voederopname. Het g e b o o r t e g e w i c h t v a n d e lammeren werd n i e t b e ï n v l o e d . Omdat b i j h o o g d r a c h t i g e o o i e n de p e n s c a p a c i t e i t wordt b e p e r k t , l i j k t h e t v o o r d e l i g om e e n v e r h o o g d e p r o p i o n a a t p r o d u k t i e e n bloedglucoseconcentrarie e n e e n v e r b e t e r d e v o e d e r - c o n v e r s i e t e v e r k r i j g e n b i j e e n v e r m i n d e r d e voedselopname. M o g e l i j k l e v e r t d a t ook e e n b i j d r a g e a a n h e t voorkomen v a n a c e t o n a e m i e of d r a c h t i g h e i d s - i n t o x i c a t i e . 3.6 mnensin i n d i e r en omgeving B i j v e r s c h i l l e n d e d i e r s o o r t e n , z o a l s k i p , k a l k o e n , r a t , hond, r u n d , s c h a a p en v a r k e n i s d e p h a r m a c o k i n e t i e k v a n monensin o n d e r z o c h t . Monensin w o r d t b i j d e h e r k a u w e r s v o o r 40-50% g e a b s o r b e e r d e n 20-40% wordt o n v e r a n d e r d v i a d e m e s t u i t g e s c h e i d e n . B i j m o n o g a s t r i s c h e d i e r e n wordt meer dan 50% g e a b s o r b e e r d . Het g e a b s o r b e e r d e monensin w o r d t u i t g e b r e i d g e m e t a b o l i s e e r d e n v i a de g a l u i t g e s c h e i d e n i n h e t maagdarmkanaal. B i j d e m e e s t e d i e r e n worden h e t opgenomen monensin e n z i j n m e t a b o l i e t e n v r i j w e l v o l l e d i g u i t g e s c h e i d e n v i a d e f a e c e s . Minder dan 1 % w o r d t u i t g e s c h e i d e n v i a d e u r i n e (Donoho e t a l 1 9 8 2 ) . Monensin b l i j k t r e l a t i e f s t a b i e l i n p e n s v l o e i s t o f , lebmaagsap e n g a l (Donoko e t a l 1 9 7 8 ) .
B i j r u n d e r e n e n k i p p e n d i e d i r e c t na h e t s t o p z e t t e n van de monensin- v e r s t r e k k i n g werden g e s l a c h t werd, b i j e e n d e t e c t i e g r e n s v a n 0 , 0 2 5 - 0 , 0 5 0 ppm,
geen monensin gevonden in de consumabele delen (Donoho 1984). Ook na hoge tot toxische doses monensin, oraal of intraveneus gegeven, bleef de monensin- concentratie in het bloed laag en werd geen accumulatie in enig weefsel gevonden (Donoho 1984).
Uitgescheiden monensin wordt in mest enlof grond binnen 12-28 dagen biologisch afgebroken. Monensinhoudende mest bleek niet toxisch voor veertien algemeen voorkomende planten zoals onder andere luzerne, tarwe, maïs en soja (Donoho 1984).
3.7
ToxiciteitOndanks het feit dat bij alle onderzochte diersoorten na monensinopname slechts lage concentratie in de weefsels gedetecteerd worden, zijn er toch sterke diersoortspecifieke verschillen in gevoeligheid voor monensin. Vooral paarden zijn zeer gevoelig: bij een opnameniveau van 2-3 mg per kg lichaams- gewicht sterft 50% van de paarden (Matsuoka 1976, Gerhardt et al 1986). Met name kippen, muizen en kalkoenen zijn aanzienlijk minder gevoelig.
Tabel 1 Toxiciteit van monensin voor verschillende diersoorten bij eenmalige orale opnames
Diersoort Leeftijd of gewicht L D ~ LD50
Kip 6 weken 150 200 Rat 100-150 gr 3 6 Muis 12- 18 gr 125 Kalkoen volwassen 350 Paard
*
400 kg 1 2-3 Rund 200 kg 5-10 20-40 Varken 795 16,9 Schaap 20 kg 2-4 11,9 Geit 20 kg 24Table 1 Toxicity of monensin for different animal species after single oral intake
LDo (mg/kg lichaamsgewicht): hoogste dosis waarbij in een populatie geen sterfte is opgetreden; klinische symptomen kunnen wel waargenomen zijn.
LD50 (mg/kg lichaamsgewicht): dosis waardoor 50% van een populatie sterft (Bergstroui 1977, Anoniem 1981, Stockdale 1981).
De m e e s t e o n d e r z o e k s g e g e v e n s aangaande monensin i n t o x i c a t i e b i j h e r - kauwers b e t r e f f e n r u n d v e e (Wardrope e . a . 1 9 8 3 ) . H i e r u i t b l i j k t , d a t e e n hoge monensinopname e e n s t e r k v e r m i n d e r d e voedselopname o f v o e d s e l w e i g e r i n g g e e f t . I n d e p r a k t i j k b l i j k t d i t e c h t e r t o c h n i e t a l t i j d e e n v o l d o e n d e b e v e i l i g i n g t e z i j n t e g e n i n t o x i c a t i e .
B i j e e n i n t o x i c a t i e kunnen e e n o f m e e r d e r e v a n d e v o l g e n d e symptomen worden waargenomen: l u s t e l o o s h e i d , e e t l u s t v e r m i n d e r i n g , s l a p t e , verlammings- v e r s c h i j n s e l e n , c o ö r d i n a t i e s t o o r n i s s e n , m i l d e d i a r r e e , d o n k e r e u r i n e ( m y o g l o b i n u r i e ) , s t i j f h e i d e n e v e n t u e l e s t e r f t e . B i j s e c t i e kan men h e t v o l g e n d e waarnemen: v o c h t i n de l o n g e n , b o r s t - e n / o f b u i k h o l t e e n l o f i n h e t h a r t e z a k j e , e e n v e r g r o t e l e v e r e n m i l t e n e e n b l o e d e r i g e d a r m o n t s t e k i n g . M i c r o s c o p i s c h v i n d t men n e c r o s e v a n h a r t s p i e r e n s k e l e t s p i e r of d a r m u c o s a en e v e n t u e e l e e n ~ e n s o n t s t e k i n g ( ~ a r d r o p e e t a l 1 9 8 3 ) . Monensin i n t o x i c a t i e b i j s c h a p e n k a n s o o r t g e l i j k e symptomen v e r o o r z a k e n ( B e r g s t r o m e n J o l l e y 1977, J o u b e r t 1 9 8 3 ) . De m e e s t e g e v a l l e n v a n i n t o x i c a t i e t r e d e n op t e n g e v o l g e v a n m e n g f o u t e n o f d o o r d a t d e b e t r e f f e n d e d i e r e n i n a a n r a k i n g komen met monensinhoudend v o e r d a t v o o r a n d e r e d i e r s o o r t e n bestemd i s . V o o r a l b i j p a a r d e n , p o n y ' s o f e z e l s moet men voorkomen, d a t deze d i e r e n i n c o n t a c t komen met m o n e n s i n b e v a t t e n d v o e r .
De t o x i c i t e i t van monensin kan toenemen wanneer h e t w o r d t g e b r u i k t i n c o m b i n a t i e met b e p a a l d e a n d e r e g e n e e s m i d d e l e n z o a l s c h l o o r a m p h e n i c o l , s u l f a - p r e p a r a t e n , e r y t h r o m y c i n e e n t i a r n u l i n . D i t i s b e s c h r e v e n b i j s l a c h t k u i k e n s en k a l k o e n e n e n b e t r e f t met name s i t u a t i e s w a a r b i j monensin hoog g e d o s e e r d wordt e n h e t a n d e r e m i d d e l ook m e e r d e r e dagen wordt t o e g e d i e n d ( F r i g g e t a l 1 9 8 5 , B r a u n i u s 1 9 8 6 ) .
P l o t s e l i n g e opname van ( e e n t e hoge d o s i s ) monensin g e e f t vaak a c u t e r e n e r n s t i g e r problemen d a n opname v a n e e n meer g e l e i d e l i j k toegenomen ( t e ) hoge d o s i s monensin. Wentink e n Vente (1981) b e s c h r e v e n e e n g e v a l w a a r b i j melkvee p l o t s e l i n g de b e s c h i k k i n g k r e e g o v e r monensinhoudend k r a c h t v o e r . De monensin- opname werd g e s c h a t op 6 , 5 mg/kg l i c h a a m s g e w i c h t . Binnen twee dagen k l i n i s c h e symptomen waargenomen a l s p e n s v e r v u i l i n g , ~ n e l k p r o d u k t i e d a l i n g , e e t l u s t d a l i n g e n s l o o m h e i d .
Bij onderzoek met varkens en runderen vond men, dat selenium en
vitamine E verstrekking intoxicatieverschijnselen gedeeltelijk kon voorkomen of vertragen (V. Vleet et al 1983, V. Vleet et al 1985).
Er is geen specifiek antidoot. Behandeling van een intoxicatie zal dan ook voornamelijk symptomatisch zijn.
Preventieve maatregelen kunnen zijn: vermijdt een combinatie van monen- sin met een van bovengenoemde geneesmiddelen, voorkom dat dieren in contact kunnen komen met gemedicineerd voer bestemd voor andere diersoorten en laat na aflevering een controlerende analyse uitvoeren in verband met eventuele mengfouten.
3.8 Regels voor monensingebruik
Op grond van artikel 32 lid 2 van de Verordening Diervoeder 1975 dient men voor de verwerking van monensin in krachtvoer een ontheffing te hebben. Deze ontheffing kan verleend worden door het Produktschap voor Veevoeder. Aan de ontheffing zijn enkele bepalingen verbonden:
- de ontheffing geldt voor een bepaalde dosering;
- het krachtens de ontheffing bereide mengvoeder mag uitsluitend aan het in de ontheffing genoemde bedrijf worden afgeleverd;
