Lapilli

AFZETTINGEN WTKG 29_(1),2008 19

Lapilli

Larsvanden Hoek+Ostende

Geen

_grijze

muizenmeer

Tot

_royalty

heb ik het nooit

_geschopt.

_{Sterker nog, het boek} heb ik nooit

_uitgekregen.

Het

_gaf

veruit het besteoverzicht

vandie

tijd,

maarik raakte verstrikt in de technische ter-men,en

uiteindelijk

leken al die beestenvoor

mij

opelkaar. En datwasook het

algemene

beeld. De Mesozoïsche we-reld werd overheerst door de dinosauriërsen

lange tijd

was

er

bijna

geen

plaats

voorde

zoogdieren.

Alleen als kleine

grijze

muizen die ’s nachts op insecten

jaagden

wistenzete overleventothet

_tijd

wasomde wereldovertenemen.

Mijn

fascinatievoor onzeverrevoorouders bleef

echter,

en ik ben

_altijd

de nieuwe vondsten

_{blijven volgen.}

Vondsten die de laatste

_jaren

alleenmaarsterktoenamen,ensteeds mooier werden. Niet alleenmaarlosse

kiesjes,

maar

com-plete skeletten,

soms zelfs metafdrukkenvan de haren. Het Chinese

Liaoning,

vooralbekendvan

zijn gevederde

dinosauriërs,

heeft

_bijvoorbeeld

ook_eenaantal_zeerfraaie

zoogdierfossielen opgeleverd.

In Naturevan 13 decemberzetZhe-Xi Luo al die nieuwe vondsten

opeen

rijtje,

enrekent definitiefafmethet verhaal vande

grijze

muizen

(lit. 1). Zijn

overzichtsartikel komt opeenmomentdater een

hevige

discussie woedtoverde aardvande evolutievande

_zoogdieren.

Moleculair

biolo-genhebbenlatenzien datdeeerste

_opsplitsing

binnen de

zoogdieren

al 100

_{miljoen jaar geleden,}

verin het

tijdperk

vande

_{dinosauriërs, plaatsvond.}

Ze bleven onbeduidende

wezentjes,

totze nahet

_verdwijnen

vande dinosauriërstot bloei konden komen. Maar

paleontologen

zien daar niets van.Soorten uit het Mesozoïcum

zijn volgens

henop geen enkele

_wijze

onderteverdelen inrecente

groepen. Detwee

kampen

staan

kennelijk onverzoenlijk

tegenoverelkaar.

Zhe-Xi Luo is zelfeen

paleontoloog,

enhet is dan ook

dui-delijk

in welk

_{kamp hij}

staat.Maar dooreensalles opeen

rijtje

tezetten, wordt

duidelijk

dat het idee dat

zoogdieren

stilletjes

ineen

hoekje

zatenvoor geenmeter

klopt.

Keer op keer zochten de Mesozoïsche

zoogdieren

de

mogelijk-heden

opdie de evolutie hen bood. En dat leiddetot bees-ten die leefden als bevers

(

Castorocauda

),

watermollen

(

Hadrocotherium

_),

dassen

_{(Repenomanus ),}

schubdieren

(Fruitafossor)

of zelfs als

_vliegende

eekhoorns

₍

Volatico-therium).

Niet alleen

_dat,

het

_gebeurde

ook in

_golven,

met steeds_{eenandere groep die}aanhet

_{experimenteren sloeg.}

Met het

_verdwijnen

vande dinosauriërsnamalleen deruim-te toewaarbinnenzekonden

experimenteren.

Maar verder waserniets nieuws onder dezon.De

zoogdieren

dedenop datmomentietswatzein de 160

miljoen jaar

daarvoor ook al keer op keer

behoorlijk

succesvol

_gedaan

hadden:ze

be-nuttende

_ecologische

ruimte dooreenradiatie.

Helaas biedt het artikel geen

oplossing

voorde

strijd

met de

_{DNA-biologen.}

Er

_zijn

wat

_openingen

_omdichter

_bij

el-kaartekomen. Kenmerkenwaarvaniknogleerde dat die

onherroepelijk eenmalig

ontstaan _waren,

_blijken

_nuin de

experimenteerdrang

vanvroege

zoogdieren

meermaals

uit-gevonden

te

_zijn.

Dat wist ik al welvoor het

tribospheni-sche

_gebit,

de

_typische

basisvormvande

_{zoogdiertand.}

Dat werd losvan elkaar op het

Noordelijk

en

Zuidelijk

Half-rond ontwikkeld. Maar ook de overgangvandelenvande onderkaaknaar

gehoorbeentjes,

een

typisch

zoogdierken-merk,

is nietzo

rechtlijnig verlopen

als

_je

ineerste instan-tiezoudenken.

Wemoeten andersnaarhun evolutiegaan

kijken,

en zul-len zeker daarin ook de denkbeeldenvanandere

disciplines

moeten verweven.Maar op zich ben iknuvooral

blij

met

de

_emancipatie

vanMesozoïsche

zoogdieren.

Geen

_grijze

muizen

meer,maar eenindrukwekkende variëteitaan inte-ressante levensvormen. Alsnuiemandweer eenboekgaat

schrijven

omalonze kennisoverde vroege

zoogdieren

te

bundelen,

denk ik dat ik het wel uitlees.

Een

_belangrijke

_stap

terug

“Stammen

olifantsspitsmuizen

dan af_vande olifan-ten?” Devraagovervielme een

beetje.

Erwaseennieuwe soort

_{olifantsspitsmuis}

ontdekt in

_Tanzania,

enikwas

ge-vraagd

omdaarvoorRadio 1commentaaropteleveren. In het

_persbericht

warende onderzoekers

_{uitgebreid ingegaan}

op de Affotheria. Dat iseen

onderverdeling gebaseerd

op

DNA,

waarin de verschillende

_zoogdieren

van Afrikaan-se

origine

worden

_{gegroepeerd. Olifanten, gouden mollen,}

zeekoeien, klipdassen

en

olifantsspitsmuizen,

hoe verschil-lend_zeook

_{zijn, lijken}

in het verledeneen

gemeenschappe-lijke

voorouder

_gehad

te hebben. Een mooi voorbeeld hoe

DNA-analyses

eenverrassend resultaat kunnengeven. Het mooiste

_staaltje

is echter wel de

_afstamming

_van de walvissen. Aan de hand_vanDNA_was

_bepaald

dat deze het meest verwant warenmetde

_{evenhoevigen,}

_enin het

bij-zondermethet

_nijlpaard.

Ook hier werdmeteeneenmooie Zomer in Zwitserlandmet

mijn

eerste

vriendinnetje.

Iedere

_middag

zatikvoor detent met

mijn

neusin het boek ‘Mesozoic

_Mammals,

the first two-thirds of mammalian

history

’. Eenvan

mijn docenten,

Paul

_Sondaar,

hadmeooit

uitgelegd

daterin de

paleontologie

een

rangen-en-standen-systeem

gold.

Het volk werkteaanhoefdierenenhun fos-sielen

_lagen

overal door de collectie. De adel deed de roof-dieren_enhad_eenmooie kast_voorhun

_objecten.

Primaten

inclusiefmens warenvoorbehoudenaande

_royalty,

enhun fossielen werden

_opgeborgen

ineenkluis.

_Terloops

merkte Paul

_daarbij

opdatvoorkleine

zoogdieren

hetzelfde

gold,

daarwarende

_knaagdieren

voervoorhet

_volk,

enwerkte de adelaan insecteneters. Het

_koningsmaal

voordeze

AFZETTINGEN WTKG 29_(1),2008 20

groepvan

gemaakt.

Waarvan oudsher

_gesproken

wordt van de

_{Artiodactyla (evenhoevigen)}

en Cetacea

(walvis-sen), gebruiken

cladisten_nu steevast de

_{Cetartiodactyla.}

Toegegeven,

walvissenen

nijlpaarden zijn

allebei dieren die

goed

in hetvetzitten_enveel_vanwater

houden,

maar de linktussendetweewasvoorveel

paleontologen

moei-lijk

te

verkroppen.

Grootwas dan ook de commotietoenHansThewissenin 2001 kwam meteen

beschrijving

van het skeletvan de walvis

_Pakicetus,

dietotdantoealleenvanschedels be-kendwas

(lit. 3).

Hans iseenNederlandse

paleontoloog,

die in de

_Verenigde

Staten onder andere furore maaktemet deeerste

beschrijving

van eenwalvismetpoten,

Ambulo-cetus.

Zijn beschrijving

vanhet skeletvanPakicetus liet zien dat het diereen

sprongbeen

hadmeteendubbele rol-ler. En dit

type sprongbeen

wordt alleenmaar

gevonden

in de

_{evenhoevigen.}

De

_{Cetartiodactyla,}

of althans de

nau-we

verwantschap

tussenCetaceaen

Artiodactyla,

zatvanaf datmoment

gebakken.

Het

_enige

waarHansen

zijn

colle-ga’s

opdatmoment nog geenantwoordop konden geven, wasde vraaguitwelke groepvan

evenhoevigen

de walvis-senontstaanwaren. Want de

nijlpaarden,

die dus door het DNAwarenaangewezen,

zijn

geen

optie

voor

paleonto-logen.

De vroege evolutievanwalvissen vond

plaats

zo’n 50

miljoen jaar geleden

op het Indiase

subcontinent,

ter-wijl

deeerste

_nijlpaarden

15

_{miljoen jaar geleden}

in Afri-ka verschenen.

Zes

_jaar

nade

_beschrijving

vanPakicetus komt Hans The-wissenmetnieuwe

_opvallende

gegevens,die verder licht werpen opde evolutievande walvissen

(lit. 2).

Samenmet AmerikaanseenIndiase

_{collega’s bespreekt hij}

vondsten

van

Indohyus

uit Kashmir. Dit

diertje

wordt

gerekend

tot de

_Raoellidae,

_eenEocene familie_van

_evenhoevigen

die alleen bekend is uit ZuidAzië. Met alle nieuwe gegevens, maarzonder deze

_Indohyus,

leverteen

_{fylogenetische}

ana-lyse

eenboomwaar

_{DNA-wetenschappers}

welmeeuitde voetenkunnen. Ook hier worden de

_nijlpaarden

als naas-te verwantvande walvissen

_aangeduid,

alhoewel de

ver-wantschappen

tussen de oudste

_evenhoevigen

zeer

ondui-delijk zijn.

Maar alsweook

_Indohyus

erin

_betrekken,

ver-andert dit beeld. Het

_diertje

komtte staanaande basisvan de walvissen. Zo sterk

_{zelfs, datje}

zoukunnen overwegen omhemtotde Cetaceaterekenen. Maar Thewissenende

zijnen

willenzoverniet gaan. Er

zijn

onder andere in het

gebit

eenaantal

_kenmerken,

waardoor het

_diertje

toch echt

bij

de

_evenhoevigen

hoort.

Zo’n stamboom is

_natuurlijk

mooien

aardig,

maar er

zijn

ook verder

_aanwijzingen

dat

Indohyus

eenstadium is in de overgangvan landnaarwater. De

_{wetenschappers wijzen}

erop, dat de bottenvan

Indohyus

verzwaard

_zijn,

doordat de holte in het midden_van de beenderen deelsmetbot is

opgevuld.

Dit kenmerk kennen_we vooralvan dieren die

(deels)

in hetwater

leven,

zoals

_bijvoorbeeld

nijlpaar-denenzeekoeien. Het

helpt

ze omdeopwaartsekrachtte

overwinnen,

en zo overde bodemtekunnen

_lopen,

of al-thans

_rustig

tekunnen

blijven drijven.

Ook

_{isotopenanalyse}

duidt erop dat

Indohyus

zich

_goed

thuis voelde in het

wa-ter.De waarden die hetteamvond vielen

_duidelijk

buiten de waarden_voor

_typische

landbeesten. Bovendien_wasde variatie in

_{gevonden isotopenwaarden}

ook

_klein,

ietswat

typisch

ook

_gevonden

wordt

_bij

dieren die veel in het wa-ter

verblijven.

Almetal

_lijkt

deeerstestapin de evolutienaarde

walvis-sendusgezette

zijn

door_een

_diertje

dat niet

erg

goed

kon zwemmen,maarwel veel

tijd

doorbrachtin hetwater. Mis-schien wel als

_strategie

om

bepaalde

roofdierente

ontlopen,

of misschien vond het

_zijn

voedsel in

_ondiepe

meren. De evolutienaarechte walvissenwasnietzozeereenkwestie

van eenovergangvanlandnaarwater,maarzathem veel meerin de

voeding. Indohyus

had immers nog kiezen die meerleken op dievanandere

evenhoevigen, terwijl

Pa-kicetus al

_typische

walvistanden

_kreeg.

Jammer genoeg

brengt

de nieuwe stamboom weliswaar veel aanhet lichtoverde evolutievan

walvissen,

maar

blijft

de vroege evolutie vande

evenhoevigen

nog in nevelen ge-huld. En is het dus ook niet

duidelijk

hoenu

werkelijk

het verbandmetde

_{nijlpaarden ligt. Maar,}

ikmoethet tocheven

kwijt, Indohyus,

die ongeveer degroottevan eenwasbeer

had,

leek dus in deverste vertenietopeen

nijlpaard.

Literatuur

1 _{Luo, Z.-X.,}2007. Transformationand diversification in

early

mammal evolution. Nature

450,

pp. 1011-1019. 2

_{Thewissen, H.,}

Noelle

_{Cooper, L., Clemente, M.T.,}

Ba-jpai,

S. &_{Tiwari, B.N.,} 2007. Whales

_originated

ffom

aquatic artiodactyls

in the Eocene

epoch

of India. Na-ture

_450,

pp. 1190-1194.

3

_Thewissen,

J.G.M.,

Williams,

E.M., Roe,L.J. &

Hus-sain, S.T.,

2001. Skeletons of terrestrialcetaceansand the

_relationship

of whalesto

_{artiodactyls.}

Lars _van denHoekOstende, Nationaal Natuurhistorisch

Museum,Postbus 9717,2300 RALeiden,