Prof. Dr E. W. Holstee
De vorming van de demograaf
University-education of the demographer
O p g e r i c h t 27 S e p t e m b e r 1928
( K o n . B e s l u i t 6 J u n i 1929 no 75> g e w i j z i g d b i j K o n . B e s l u i t 3 J u l i 1950 no 40) SECRETARIAAT: OOSTDUINLAAN 2 , ' s GRAVENHAGE, TEL. 1 8 4 2 7 0 .
DE VERENIGING VOOR DEMOGRAFIE i s de v o o r t z e t t i n g v a n h e t v r o e g e r e N e d e r l a n d s e N a t i o n a a l C o m i t é v a n de I n t e r n a t i o n a l Union f o r t h e S o i e n t i f i c I n v e s t i g a t i o n of P o p u l a t i o n P r o b l e m s . De V e r e n i g i n g b e o o g t de b e v o r d e r i n g v a n de - w e t e n s c h a p p e l i j k e b e s t u d e r i n g v a n b e v o l k i n g s v r a a g s t u k k e n , o.m. v a n de i n t e r n a t i o n a l e a s p e c t e n d a a r v a n . P u b l i c a t i e s v a n de V e r e n i g i n g : P r o f o D r A . P o l m a n O n t w i k k e l i n g e n h u i d i g e s t a n d v a n de s t e r f t e i n N e d e r l a n d e n B e l g i ë , ' s G r a v e n h a g e , 1 9 5 1 ( f . 2 , 5 0 . Voor n i e t - l e d e n f . - 2 , 9 0 ) . P r o f . D r W . F . W e r t h e i m De o n d e r s c h e i d i n g n a a r r a s i n de d e m o g r a f i e e n i n de d e m o g r a f i s c h e s t a t i s t i e k , ' ' s G r a v e n h a g e , 1953 (fo l , - „ Voor n i e t - l e d e n f. . 1 , 6 0 ) . P r o f . D r E . W . H o f s t e e De v o r m i n g v a n de d e m o g r a a f , ' s G r a v e n h a g e , 1954 ( f . 1 , 2 5 . Voor n i e t - l e d e n f. 1 , 7 5 ) . Deze p u b l i c a t i e s k u n n e n w o r d e n b e s t e l d b i j h e t S e c r e t a r i a a t d e r V e r e n i g i n g , O o s t d u i n l a a n 2 , ' s G r a v e n h a g e of op h e t g i r o b i l j e t b i j g e l i j k t i j d i g e , s t o r t i n g v a n h e t v e r s c h u l d i g d e b e d r a g op p o s t g i r o r e k e n i n g 144283 v a n de P e n n i n g m e e s t e r v a n de V e r e n i g i n g , V o o r s c h o t e r l a a n 4 0 , R o t t e r d a m ( O . ) .
Deze p u b l i c a t i e g e e f t h e t r e f e r a a t van Prof. Dr E.W.Hof s t e e , door hem samengesteld voor de op 27 F e b r u a r i ' 1 9 5 4 p l a a t s g e -had hebbende v e r g a d e r i n g van de Vereniging.,
Prof«Hofstee h e e f t d a a r i n z i j n gedachten ontwikkeld over de e i s e n , welke moeten worden g e s t e l d aan de u n i v e r s i t a i r e o p l e i d i n g en vorming van degenen, die i n hun toekomstige werkkring g e h e e l of g e d e e l t e l i j k z u l l e n worden b e l a s t met
b e s t u d e r i n g van demografische v r a a g s t u k k e n en(of) h e t d a a r -aan verbonden demografisch onderzoeko
Van een o o r s p r o n k e l i j k breder gedachte opzet van deze pu-b l i c a t i e i s a f g e z i e n .
A l l e r e e r s t omdat de i n h e t programma der v e r g a d e r i n g a a n -gekondigde v o o r d r a c h t van Dr P.J.Waardenburg, die z i c h be-r s i d had v e be-r k l a a be-r d om, i n a a n s l u i t i n g op de v o o be-r d be-r a o h t van P r o f o H ö f s t e e , nog enkele opmerkingen t e maken over de z i c h
op de n a t u u r w e t e n s c h a p p e l i j k e s t u d i e g e b i e d e n voordoende d e -mografische a s p e c t e n , waaraan b i j bovenbedoelde vorming en
o p l e i d i n g evenzeer aandacht d i e n t t e worden geschonken, i n verband met z i j n z i e k t e geen doorgang kon vinden en op de v e r g a d e r i n g s l e c h t s v o o r l e z i n g kon worden gedaan van enkele door hem t e r v o o r b e r e i d i n g van z i j n v o o r d r a c h t gemaakte no-t i no-t i e s .
Voorts b l i j f t p u b l i o a t i e van de b i j d r a g e van ProfoG.Gouds-waard, die gedurende bedoelde v e r g a d e r i n g i n h e t k o r t h e e f t gewezen op de b e t e k e n i s van de mathematische methode b i j de demografische a n a l y s e en r e s e a r c h en op de noodzaak om b i j bedoelde vorming en o p l e i d i n g ook met deze fact'or r e k e n i n g t e houden, a c h t e r w e g e , omdat ProfoGoudswaard h e e f t t e k e n -nen gegeven, d a t h i j z i c h een v e r d e r e u i t w e r k i n g van z i j n c a u s e r i e h e e f t voorgenomen.
Het Bestuur h o o p t , dat p u b l i c a t i e van de v o o r d r a c h t van P r o f . H o f s t e e e r toe z a l b i j d r a g e n , dat h e t d a a r i n aan de
orde g e s t e l d e v r a a g s t u k i n b r e d e r k r i n g e'en onderwerp van d i s c u s s i e en van e r n s t i g o v e r l e g g a a t u i t m a k e n .
Namens h e t Bestuur van de V e r e n i g i n g voor Demografie,
L . H . J . ANGENOT, P r e s i d e n t T. v . d . BRINK, S e c r e t a r i s ' s Gravenhage, December 1954.
DE VORMING VAN DE DEMOGRAAF .
Het is een onmiskenbaar en in vele opzichten verheugend feit, dat gedurende de laatste tientallen jaren de studie van de bevolkingsvraagstukken een enorme ontwikkeling heeft laten zien. Deze ontwikkeling is zowel in de breedte als in de diepte gegaan. Veel materiaal, dat vroeger onbewerkt bleef liggen,wordt thans bewerkt, nieuw materiaal komt in voortdurend grotere hoeveelheden ter beschik-king, nieuwe technieken en nieuwe methoden van onderzoek zijn gevonden, nieuwe problemen worden gesteld»
Het demografisch onderzoek vraagt thans niet alleen meer mensen dan vroeger, het vraagt ook mensen, die voor dit onderzoek beter zijn voorbereid. Er is ze-ker reden om ons af te vragen, of wij in Nederland in dit opzicht aan de ge-stelde eisen kunnen voldoen» Tot nu toe berust de demografie in Nederland in feite op het werk van autodidacten» van een academische vorming van' demografen kan in ons land niet wor'den gesproken. In de overtuiging, dat het wenselijk is, het vraagstuk van de vorming van de demograaf in het kader^van ons hoger on-derwijs nader onder ogen te zien, heeft het Bestuur van onze Vereniging mij ver-zocht een discussie hierover in te leiden.
Zoals in zoveel gevallen, wanneer men heeft aangenomen te spreken over een bepaald onderwerp, bleek me ook nu meer, dat het betreffende vraagstuk veel meer moeilijkheden oplevert, dan men in eerste instantie geneigd is te denken.
Wanneer men antwoord wil geven op de vraag, hoei de demograaf moet worden ge-vormd, is wel de eerste eis, dat men een duidelijke voorstelling heeft van het-geen onder de demografie en onder een demograaf dient te worden verstaan. En hiermee beginnen reeds de moeilijkheden. Over hetgeen onder de term demografie moet worden begrepen, is men het - zelfs binnen Nederland - niet eens en zelfs zou men zioh af kunnen vragen, of het nuttig en noodzakelijk is, om een afzon-derlijk terrein van studie onder de naam ''demograf ie" af te scheiden. Algemeen gebruikelijk is de aanduiding "demografie" voor de studie van bepaalde bevol-kingsvraagstukken slechts op een geografisoh beperkt terrein, nl. in frankrijk en Italië en verder ook in ons land. In de Angel—Saksische literatuur over het bevolkingsvraagstuk is en vooral was het woord minder algemeen gebruikelijk. Men bladere slechts enkele jaargangen van "Population Index" of een ander vaktijd-schrift door om zich hiervan te overtuigen. Veelal behelpt men zich .met va-ge termen als "population problems" e.d. om het betreffende vakva-gebied aan te duiden. De Duitsers geven nog steeds — men zie het recente handboek van Macken— roth — de voorkeur aan "Bevolkerungslehre" l) als algemene aanduiding van de studie de bevolkingsvraagstukken betreffende.
Z i j , d i e de term demografie wel aanvaarden, geren h i e r a a n een u i t e e n l o p e n d e i n h o u d . Degene, die de term h e t e e r s t g e b r u i k t e , n l . A o h i l l e G u i l l a r d , gaf z o -a l s de t i t e l v-an z i j n hoek, "Eléments de s t -a t i s t i q u e hum-aine ou demogr-aphie oom™ p a r e e " , r e e d s a a n d u i d t , aan de demografie een brede inhoud 2 ] . Z i j omvatte f e i -t e l i j k a l l e s wa-t aan de mens en z i j n gedrag mee-tbaar was. Hieronder v a l -t onge-t w i j f e l d v e e l , d a onge-t niemand i n onze onge-t i j d meer onge-t o onge-t de demografie z a l rekenen.Heefonge-t dus. deze v e e l o m v a t t e n d e omschrijving van h e t begrip demografie, w a a r i n men z o -a l s Wolfe opmerkt, de n-ag-alm v-an de " p o l i t i o -a l -a r i t h m e t i o " v-an G r -a u n t , f e t t y en SÜssmiloh kan t e r u g v i n d e n , geen stand gehouden, d i k w i j l s v i n d t men b i j demogra-fen nog een z e e r ruime o p v a t t i n g van hun vak, zodat d i t w e l h a a s t i d e n t i e k wordt aan b e v o l k i n g s l e e r i n de ruime z i n . Daarnaast e c h t e r v i n d t men b e p e r k t e sn z e e r b e p e r k t e o p v a t t i n g e n .
Het zou dan ook n i e t m o e i l i j k z i j n een groot a a n t a l d e f i n i t i e s van h e t b e g r i p demografie t e c i t e r e n , , Het w i l me e o h t e r voorkomen, d a t h e t w e i n i g v r u c h t b a a r zou z i j n een opsomming t e geven van h e t g e e n v e r s c h i l l e n d e a u t e u r s onder demogra-f i e zouden w i l l e n b e g r i j p e n , dooh d a t h e t n u t t i g e r i s ons ademogra-f t e v r a g e n , odemogra-f e r i n de p r a k t i j k op h e t t o t a l e t e r r e i n van de wetenschap van de mens een bepaald min of meer z e l f s t a n d i g onderdeel i s , waarmee a l l e n , die z i c h demografen n o e men, z i c h bezig houden en d a t , ook daar waar de term demografie minder g e b r u i -k e l i j -k i s , a l s een min of meer d u i d e l i j -k omgrensd t e r r e i n van onderzoe-k g e l d t . Op deze w i j z e z a l h e t ons mogelijk a i j n v a s t te .-stellen, of h e t z i n h e e f t een . a f z o n d e r l i j k b e g r i p demografie te onderscheiden en wat e v e n t u e e l a l s de
wezen-l i j k e k e r n van h e t p b j e q t van deze demografie móet worden beschouwd, wezen-l o s van de v r a a g , w a t bepaalde onderzoekers op grond van p e r s o o n l i j k e smaak, of om welke re-den dan ook, h i e r aan toe zoure-den w i l l e n voegen of e r b u i t e n zoure-den w i l l e n l a t e n . Zo g e s t e l d kan e r m . i . geen t w i j f e l z i j n , d a t e r een d u i d e l i j k t e herkennen zelf-s t a n d i g t e r r e i n van zelf-s t u d i e i zelf-s , dat men a l zelf-s d a t van de demografie kan a a n w i j z e n , t e r w i j l een d u i d e l i j k k e r n o b j e c t aanwezig is» Dit k e r n o b j e o t wordt gevormd door wat men van oudsher p l e e g t aan t e duiden a l s de stand en de loop van de b e v o l
-k i n g . Allen> die z i c h demograaf noemen, beschouwen de v r a a g s t u -k -k e n , die samenhangen met het a a n t a l geborenen, huwenden, soheidenden, s t e r v e n d e n en m i g r e r e n den en h e t d a a r u i t r e s u l t e r e n d e a a n t a l van een bepaalde p o p u l a t i e , o n d e r s c h e i -den n a a r l e e f t i j d en g e s l a c h t , a l s de e s s e n t i e van hun s t u d i e . Ook d a a r , waar de naam demografie n i e t g e b r u i k e l i j k i s , vormt deze s t u d i e van de v r a a g s t u k k e n , samenhangende met loop en s t a n d van de b e v o l k i n g , een d u i d e l i j k z e l f s t a n d i g t e r -r e i n . B-r i s een bepaalde o a t e g o -r i e van o n d e -r z o e k e -r s , d i e zioh s p e c i a a l met deze v r a a g s t u k k e n benig h o u d t . Ze hebben hun e i g e n t i j d s c h r i f t e n , hun e i g e n c o n g r e s sen en hun v e r d e r e middelen van c o n t a o t , die op een bepaald t e r r e i n van w e t e n -schap t u s s e n de beoefenaars g e b r u i k e l i j k z i j n .
Demografie kan d u s , g e z i e n de i n t e r n a t i o n a l e p r a k t i j k , z o a l s deze z i c h h e e f t o n t w i k k e l d , zeker n i e t g e l i j k worden g e s t e l d aan bevolkingswetensohap, of hoe men h e t g e h e e l van de s t u d i e van menselijke p o p u l a t i e s , i n de ruime z i n g e z i e n , i n h e t Nederlands ook zou w i l l e n noemen. Ze vormt daarvan s l e c h t s een d e e l . Zoa l s gezegd z i j n er v e r s c h i l l e n d e demogrZoafen, w i e r b e l Zoa n g s t e l l i n g zioh t o t b u i -t e n h e -t -t e r r e i n van de e i g e n l i j k e demografie u i -t s -t r e k -t en die n e i g i n g v e r -t o n e n andere d e l e n van de bevolkingswetensohap t e annexeren, maar de e r v a r i n g l a a t , dunkt me, d u i d e l i j k z i e n , d a t d e r g e l i j k e a n n e x a t i e s n o o i t algemeen g e a c c e p t e e r d z i j n .
Dit houdt met name i n , dat de s t u d i e van menselijke p o p u l a t i e s a l s b i o l o g i s c h v e r s o h i j n s e l n i e t t o t de demografie b e h o o r t , Hoe b e l a n g r i j k a n t h r o p o g e n e t i o a , eugenese en p h y s i s c h e a n t h r o p o l o g i e a l s g r e n s en hulpwetenschappen voor de d e
-mografie ook mogen zijn en hoe groot de belangstelling van sommige demografen voor deze wetenschappen en van de beoefenaars van deze wetenschappen voor de demografie ook is, men zou de werkelijkheid tekort doen en verwarring stich-ten, wanneer men hun terrein van onderzoek geheel of gedeeltelijk tot de de-mografie zou rekenen» De belangstelling Van de beoefenaars van deze wetensohap-pen is in wezen anders gericht, dan die van de demograaf en hun
wetenschappe-lijke contacten liggen in hoofdtaak eldersó
Dit is op deze jubileumdag allerminst een aanval op de eenheid van onze ver-eniging» Het kan de demograaf sleohts ten goede komen» wanneer hij regelmatig kennis neemt van de resultaten van de andere -takken van de bevolkingswetensohap in ruimere zin en omgekeerd geldt hetzelfde» Ervaring in binnen- en buitenland heeft, dunkt me, geleerd - ik denk hierbij bijv. aan de "Royal Commission on Population" en ten onzent aan de geboorteoommiösie van het Instituut voor -So-ciaal Onderzoek van het Nederlandse Volk - hoe vruohtbaar samenwerking kan zijn. Ik hoop hierop trouwens straks nog nader terug te komen. Dit neemt ech-ter niet weg, om het eens in concrete voorbeelden uit te drukken, dat men m.i» de dissertaties van onze medeleden Hijmans en Polman niet tot het terrein van de demografie kan rekenen.
Het wil mij voorkomen, dat de onderlinge verhouding tussen de demografie en de biologische studie van het bevolkingsvraagstuk op een duidelijke en juiste wijze wordt gedemonstreerd in het boekje van Methorst en Sirks over het bevol- •
kingsvraagstuk 3J, waar weliswaar broederlijk in een boek verenigd, dooh door twee auteurs van geheel versohillenden huize, enerzijds de demografie en ander-zijds bepaalde aspecten van het biologisoh bevolkingsvraagstuk worden behan-deld»
Wel wil ik hierbij overigens nog terloops opmerken, dat het m»i. onjuist is de demografie gelijk te stellen aan het kwantitatieve gedeelte van de studie, van het bevolkingsvraagstuk en het biologische, met name het genetische ge-deelte aan het kwalitatieve, zoals in dit boekje gebeurt. Het moge waar zijn, dat, wanneer men totale bevolkingen telt, het gaat om kwantiteiten zonder meer, maar wanneer men Omdersoheid maakt naar sexe, leeftijd, burgerlijke\ staat, dan gaat het om bepaalde kwaliteiten. Dat men probeert groepen met bepaalde kwali-teiten te kwantificeren, doet hieraan niets af of toe* elke wetenschap, ook de biologische, traoht waar mogelijk te .kwantificeren.
Niet te aanvaarden is, dunkt mij, ook de nogal eens voorkomende neiging om het terrein van de demografie uit te breiden tot alle verschijnselen, die men in de regel bij volkstellingen pleegt vast te leggen. De samenstelling van het enquêteformulier voor de volkstellingen'is natuurlijk,1 vanuit wetenschappelijk oogpunt gezien, willekeurig en versohillende gegevens, die in de regel worden gevraagd', kunnen binnen een ander kader beter worden behandeld, dan binnen de demografie» Wanneer bijv. Lynn Smith in zijn "Population Analysis" 4) enkele paragrafen opneemt over "Kduoational Status", "Oooupational Status" en "Releg-ious Composition", dan blijkt alleen uit de magere bespreking, welke aan deze onderwerpen, in vergelijking met de werkelijk demografisohe verschijnselen,wor-den gewijd reeds, dat zij hier niet thuis horen»
Zo meen ik ook, dat de behandeling van de psychische eigenschappen van een populatie, met name de behandeling van de resultaten van massaal onderzoeknaar intelligentie, die Sauvy, als behorende tot het terrein van de demografie noemt, hierbij niet thuis hoort 5').
Moge met het voorgaande het concrete object van de demografie min of meer zijn afgebakend, hiermee is nog allerminst volledig vastgesteld, wat nu eigen-lijk haar taak is. Wat doet zij met dit objeotï Niet zelden kan men nog de
opv a t t i n g opv i n d e n , dat demografie ongeopveer h e t z e l f d e zou z i j n a l s b e opv o l k i n g s s t a -t i s -t i e k e Wolfe d u i d -t h a a r op een bepaald momen-t aan a l s " b i o s o c i a l bookkeep— i n g " , 6} h e t verzamelen dus van b a s i s g e g e v e n s , van de i n t a b e l l e n n e e r g e l e g d e a b s o l u t e c i j f e r s . Nu z a l o n g e t w i j f e l d geen van ons de b e t e k e n i s van de b e v o l -k i n g s s t a t i s t i e -k mis-kennen» Z i e t men af van h a a r z e e r p r i m i t i e v e p h a s e , dan i s a n d e r h a l v e eeuw nodig geweest om h a a r t o t h e t h u i d i g e p e i l t e brengen, t e r w i j l nog s t e e d s aan h a a r volmaking wordt gewerkte A l l e e n d i t w i j s t e r r e e d s op, h o e -v e e l denkwerk en h o e -v e e l a d m i n i s t r a t i e -v e -v e r f i j n i n g i n de b e -v o l k i n g s s t a t i s t i e k v e r b o r g e n z i t . Maar h e t behoeft nauwelijks gezegd, d a t , ondanks d i t a l l e s , de d e m o g r a f i e , wanneer ze s l e c h t s b e v o l k i n g s s t a t i s t i e k zou z i j n , n o o i t ' - evenmin a l s e n i g ander onderdeel van de s t a t i s t i s o h e m a t e r i a a l - v e r z a m e l i n g - de naam van wetenschap voor zich op zou kunnen e i s e n .
F e i t e n vormen op z i c h z e l f geen wetenschap» van wetenschap i s e e r s t s p r a k e , wanneer men p r o b e e r t r e l a t i e s t u s s e n de f e i t e n op t e s p o r e n , anders
gezegd,wan-neer men aan z i j n f e i t e n vragen g a a t s t e l l e n . Dat h e t t o t de t a a k van de demo™ g r a f i e b e h o o r t , aan h e t demografische g r o n d m a t e r i a a l vragen t e s t e l l e n , dat z i j dus i n d e r d a a d een w e t e n s c h a p p e l i j k e t a a k h e e f t , wordt — a l b e s t a a n e r dus a n d e -r e meningen - doo-r de l e i d e n d e ' f i g u -r e n onde-r degenen, die zich demog-rafen noe-men, v r i j w e l algemeen a a n v a a r d . Maar welke vragen? Welke r e l a t i e s d i e n t z i j t e
onderzoeken?
Op h e t b e v o l k i n g s c o n g r e s te P a r i j s i n 1937 e i s t e Adolphe Landry 7) de a a n d u i -ding " z u i v e r e demografie" (demographie pure) op voor h.et w e t e n s c h a p p e l i j k on-d e r z o e k , on-d a t z i c h r i c h t op on-de o n on-d e r l i n g e r e l a t i e s t u s s e n on-de v e r s c h i j n s e l e n "es— s e n t i e l l e m e n t demographiques" , zoals g e b o o r t e , s t e r f t e , v r u c h t b a a r h e i d ' , s e x e , l e e f t i j d e . d . Het v a l t n i e t te ontkennen, dat deze "demographie pure" geruime t i j d een g r o o t d e e l van de aandacht van de demografen i n b e s l a g h e e f t genomen en d i t nog s t e e d s i n b e l a n g r i j k e mate d o e t . De g r o t e opbloei van de demografie t u s sen de beide w e r e l d o o r l o g e n , v a l t voor een b e l a n g r i j k g e d e e l t e te v e r e e n z e l v i gen met de ontwikkeling van deze " z u i v e r e demografie". Men l e z e s l e c h t s de v e r -s l a g e n van genoemd congre-s van 1937 om z i c h e r van te o v e r t u i g e n , h o e z e e r t o e n de "demographie pure" de b e l a n g s t e l l i n g o p e i s t e .
Z i j braoht ons een vergaande v e r f i j n i n g i n de t e c h n i e k van h e t berekenen van demografische v e r h o u d i n g s c i j f e r s en een v e r d i e p i n g van ons i n z i o h t i n de b e t e -k e n i s van de door de b e v o l -k i n g s s t a t i s t i e -k verzamelde basisgegevens» Het i s voora l ook de demogrvoorafisohe p r o g n o s e t e o h n i e k ; die v voora n d e ontwikkeling vvooran de " z u i -vere demografie" h e e f t g e p r o f i t e e r d en ook a n d e r z i j d s aan deze ontwikkeling heeft b i j g e d r a g e n . Wie de e e r s t e pogingen op h e t gebied van de bevolkingsprognose van Nederland van V e r r i j n S t u a r t v e r g e l i j k t met h e t l a a t s t e product op d i t gebied van h e t C.B.So, v i n d t h i e r i n een d u i d e l i j k e d e m o n s t r a t i e van de enorme ontplooi-ing van de "demographie p u r e " i n een p e r i o d e van e n i g e d e c e n n i a . Ze i s thans tot een vergaande s p e o i a l i s a t i e geworden, die i n h a a r v o l l e omvang en h a a r u i t e r s t e v e r f i j n i n g nog s l e o h t s door weinigen wordt b e h e e r s t . Ze i s i n toenemende mate
op de wiskunde gaan s t e u n e n , zodat Sauvy opmerkt 8 ) , d a t men h a a r ook wel a l s een onderdeel van de wiskunde zou kunnen beschouwen.
Moet men de "demographie pure" a l s h e t l a a t s t e woord i n de demografie b e schouwen, of h a a r a l t h a n s een c e n t r a l e en overheersende b e t e k e n i s t o e k e n n e n , z o -a l s L-andry zeker meende en moet dus de o p l e i d i n g v-an de demogr-a-af i n de e e r s t e p l a a t s a a n s l u i t i n g zoeken b i j de wiskunde?
Het i s n i e t o n w a a r s c h i j n l i j k , d a t i n de d e r t i g e r j a r e n v e l e n geneigd zouden z i j n geweest, deze vraag p o s i t i e f te beantwoorden, maar i k v e r o n d e r s t e l , d a t d i t thans z e k e r n i e t meer h e t g e v a l z a l z i j n .
De "demographie pure" heeft zeker niet meer die overwegend grote belangstel-ling, die ze in de periode voor de Tweede Wereldoorlog heeft gehado Verschil-lende oorzaken dragen hiertoe hij» In de eerste plaats kent natuurlijk elke be— langstellingsrichting in de wetenschap haar "ups and downs"o In de tweede plaats heeft men in verschillende onderdelen van de "demographie pure" geleidelijk een dergelijke graad van verfijning bereikt, dat het niet eenvoudig is om hier nog verbeteringen van essentiële betekenis aan te brengen,» Natuurlijk is men hier zo min als op enig ander terrein van wetenschap ooit "klaar" en kunstenaars op dit gebiedj zoals bijv0 Bourgeois—Piohat weten nog telkens weer nieuwe vondsten te doen» Dit neemt echter niet weg, dat er een zekere mate van verzadiging is .onts'taan» Zo heeft men bijvo in de zuivere demografische bevolkingsprognose de
methodiek zo vergaand vervolmaakt, dat verdere verbeteringen vermoedelijk in de resultaten niet zo erg veel veranderingen meer zullen brengen» In de derde plaats heeft het zelfvertrouwen van de "demographie pure" door de ontwikkeling van de demografische verhoudingen na de oorlog een stevige klap gekregen» De prognoses aangaande de ontwikkeling van de geboorten, zoals deze in de periode tussen de beide oorlogen waren opgesteld, bleken in geen enkel opzicht te klop-pen met de werkelijkheid, zoals die zich- na 1945 voordeed? feitelijk begon zich reeds aan het eind der dertiger jaren een duidelijk uiteenlopen van verwachting en werkelijkheid af te tekenen. Ook de sterftecijfers hebben zich in vele ge-vallen niet overeenkomstig de regels gedragen» Men leze bijv. de beschouwingen van Hersch over het Nederlandse sterftecijfer op het meergenoemde congres te Parijs 9) en vergelijke deze met de ontwikkeling in de werkelijkheid. Dat dus
ook de prognoses van de totale bevolking niet houdbaar bleken, ligt voor de hand. Zelfs de grote vondst uit de periode tussen de beide oorlogen, de "nett reproduotion rate", bleek tegen de na-oorlogse stormloop van huwelijkan en ge-boorten niet bestando
Dit alles werkte de overtuiging in de hand, dat men er met een demografie, die de diepere achtergronden van het demografisch gebeuren buiten beschouwing laat, uiteindelijk tooh naiet komto Na de Tweede Wereldoorlog is men dan ook hernieuwd en in versterkte mate begonnen om naar deze diepere achtergronden te speuren en weinigen zullen vermoedelijk op het ogenblik nog de stelling willen verdedigen, dat de demografie kan blijven staan bij het onderzoek van de
rela-ties tussen haar eigen basisgegevens»
Zoals gezegd, is hier sprake van een hernieuwd en versterkt speuren naar de diepere achtergronden van de .demografisohe vèrsohijnselen. Het zoeken hiernaar is immers zo oud als de bevolkingswetensohap zelf en is ook'tijdens het hoog-tepunt in de belangstelling'voor de "demographie pure" nooit gestaakt» Einde-loos veel pogingen zijn er reeds gedaan om de demografische verschijnselen met eindeloos veel andere verschijnselen in verband te brengen»
Hiermee naderen we langzamerhand tot de kern van het vraagstuk van de op-leiding van de demograaf. Zolang als men op heb standpunt staat, dat de "demo-graphie -pure" d e demografie is, althans de kern daarvan uitmaakt, is de kwestie tamelijk simpel. De demograaf is dan demograaf en daarmee af» Zijn
op-leiding kan zioh dan richten op het leren beheersen van de techniek van het ver-zamelen en het statistisoh verwerken van het basismateriaal. Beschikt hij daarnaast nog over een behoorlijke dosis wiskundige kennis, dan is hij voor zijn werk grotendeels klaar. Ziet men eohter de "demographie pure" sleohts als een eerste phase in het,demografisohe werk en ziet men de uiteindelijke taak van de demografie in zoeken van de relaties tussen de demografisohe en de ach-ter de demografische liggende versohijnselen, dan wordt de kwestie moeilijker»
I n p r i n c i p e kan men immers v a n u i t v e r s c h i l l e n d e r i c h t i n g e n v r a g e n s t e l l e n aan de demografische f e i t e n ; men kan de r e l a t i e s van de demografische v e r s c h i j n s e -l e n met andere v e r s o h i j n s e -l e n van u i t e e n -l o p e n d e aard onderzoeken. A-ls men nu de r e l a t i e s o n d e r z o e k t , die b e s t a a n t u s s e n een bepaalde groep van n i e t d e m o g r a -f i s c h e v e r s c h i j n s e l e n en de demogra-fisohe v e r s o h i j n s e l e n , i s d i t dan nog demo-g r a f i e of b e h o o r t d i t t o t h e t t e r r e i n van een andere wetenschap? I s e r , zo kan men v o o r t r e d e n e r e n , a l s h e t meest b e l a n g r i j k e onderzoek t . a . V o de demografische v e r s c h i j n s e l e n b e s t a a t i n h e t opsporen van de r e l a t i e s t u s s e n de demografische v e r s c h i j n s e l e n en de n i e t - d e m o g r a f i s o h e v e r s c h i j n s e l e n , die h e t demografisch g e b e u r e n b e h e e r s e n , dan e i g e n l i j k nog wel een a f z o n d e r l i j k e t a k van w e t e n s c h a p ,
d i e we a l s demografie kunnen aanduiden, of l o s t d i t onderzoek zioh op i n zekere f a c e t t e n van h e t werk van u i t e e n l o p e n d e wetenschappen? Deze v r a a g i s minder aoa-demisoh, dan ze m i s s c h i e n s o h i j n t o
I n z i j n d i s s e r t a t i e h e e f t V e r s t e g e 10) de mening u i t g e s p r o k e n , d a t de demo-g r a f i e - h i j p r e f e r e e r t h e t woord demolodemo-gie - t o t de t o e demo-g e p a s t e wetenschappen zou b e h o r e n , 'omdat z i j geen e i g e n kenobjeot zou b e z i t t e n , d.WoZ. z i o h n i e t zou r i c h t e n op h e t b e s t u d e r e n van een bepaalde groep van r e l a t i e s , zulks b i j v . i n t e g e n s t e l l i n g t o t de s o c i a l e g e o g r a f i e , die i n het onderzoeken van de r e l a t i e natuur—sociale groep h a a r t a a k zou z i e n en haar kenobjeot zou v i n d e n i n de v e r -s o h i j n -s e l e n , d i e v o o r t v l o e i e n u i t het f e i t , dat de men-sheid i n b e t r e k k i n g t r e e d t t o t de h a a r omringende natuur» Het b e v o l k i n g s v r a a g s t u k , zo merkt V e r s t e g e op, z a l door economen, g e o g r a f e n , b i o l o g e n en psy-shologen e l k op hun e i g e n w i j z e worden b e l i c h t 11)o S l e c h t s i n h e t t o e g e p a s t w e t e n s c h a p p e l i j k onderzoek, d a t w o r d t i n g e s t e l d t e n behoeve van een d o e l , dat b u i t e n de wetenschap l i g t , z o u men
de s t u d i e van de demografisohe v e r s c h i j n s e l e n a l s een eenheid kunnen z i e n , n i e t i n h e t z u i v e r w e t e n s c h a p p e l i j k onderzoek»
Wij r a k e n h i e r b i j aan h e t v r a a g s t u k van de w e t e n s c h a p s s y s t e m a t i e k , meer in het b i j n o n d e r van de s y s t e m a t i e k van de s o o i a l e wetenschappen» Zoals bekend, h e e f t de d i s s e r t a t i e van V e r s t e g e een u i t g e b r e i d e d i s c u s s i e over d i t punt u i t g e l o k t
TT \ / *•
t u s s e n hem en K r u i j t en Van Heek 1 2 ] , w a a r b i j een der k e r n p u n t e n werd gevormd door de v r a a g , of de wetensohappen (moeten) worden i n g e d e e l d naar o o n o r e t e ob-j e o t e n , d . w . z . naar samenhangende groepen van v e r s c h i ob-j n s e l e n , dan w'eï n a a r k e n o b j e o t e n , i n de z i n , z o a l s z o j u i s t omschreven»
Het zou ons t e v e r v o e r e n hie'r d i t v r a a g s t u k i n den brede te behandelen, dooh enkele opmerkingen moge i k h i e r i n verband met ons probleem maken. Hoewel men het,, dunkt me, i n z o v e r r e met V e r s t e g e eens kan z i j n , dat men moet erkennen, dat i n p r i n o i p e h e t z e l f d e oonorete objeot het onderwerp van s t u d i e kan z i j n voor v e r s o h i l l e n d e wetensohappen, d i e n t op het volgende t e worden gewezen.
l ) De t a a k van de beoefenaar van de w e t e n s c h a p , ook die van de z u i v e r e w e t e n -sohapi b e s t a a t n i e t a l l e e n i n h e t opsporen van mogelijke r e l a t i e s t u s s e n de v e r s c h i j n s e l e n , maar ook h e t l e r e n kennen van de v e r s o h i j n s e l e n z e l f , h e t v e r -zamelen en ordenen van m a t e r i a a l . Ook a l moge men b i j deze m a t e r i a a l - v e r z a m e l i n g v e e l a l worden g e l e i d door bepaalde hypothesen, d . w . z . door v e r o n d e r s t e l l i n g e n aangaande h e t b e s t a a n van r e l a t i e s , die men wenst t e t o e t s e n , d i t neemt n i e t weg d a t de w e t e n s c h a p p e l i j k e onderzoeker 'en met name h i j , d i e zioh t o e l e g t op h e t i n d i v i d u a l i s e r e n d e onderzoek, voor een groot d e e l z i j n taak v i n d t i n h e t opspor e n en beweopsporken van oonoopsporete. gegevens, o n a f h a n k e l i j k van de v opspor a a g op welke opspor e -l a t i e s met andere v e r s c h i j n s e -l e n deze - naderhand - z u -l -l e n worden o n d e r z o c h t . H i j , die h e t verzamelen van f e i t e n m a t e r i a a l aangaande een bepaald o o n o r e e t ob-j e o t t o t z i ob-j n t a a k r e k e n t , h e e f t een g r o t e voorsprong b i ob-j h e t onderzoek van de r e l a t i e s van de v e r s c h i j n s e l e n van d i t oonoreet objeot met andere v e r s c h i j n s e -l e n . Een e e r s t e v e r e i s t e voor een suooesvo-l onderzoek vormt u i t de a a r d der
i i i i I fl C D •r ) f l o £ rr i C d N < D -P cd S C D A i •n > •r i f l M o fl cd H C D , Q d •r i ra • Ö C D C D 4 3 ra <H A l 0 O N u C D -d n o A l • o •r i cr i C D ft ft cd .d O K I d C D • P < D fc 4 3 C D XI d cd i> r H C D © Xl o 4 3 Xi 0 •r i f l ,d o •r i ca f l < D A i © O ta f l 0 < d fl o C D -d ft o f l cd ca is * k -p o C D • o X> o C D -P C D f l O d o o -p C D Xi U O o • d -d r H cd cd ft C D Xi d > M O d •H H C D • d U C D :> d cd !> a © © • p C Q >> ra — Xl 0 C Q •r l •aa o r-i — d 0 fc 5 o • Q 0 -P ft O < H 0 •r i -P O 0 Ti 0 -d d © © M O -p cd cd +> K I © .o f i H < M 4 3 © ffl o += Xl O o N f l ft cd .d 0 K I d © -p © is d 0* 0 Ti* 0 d O d © • d f i o is 0 A i r H © £ •* C Q © •r i -P tg c-H 0 f l 0 • d d cd i> > d f i cd cd © -d U cd cd d d © ft ft cd .d O ra d © 4 3 © is 0 • d K I H cd d ca t> S n 0 Ti cd A l += © .d d © d d -d H cd cd ft © ,o © -d © a • P -d U o ^ » k d © A i c d a • p •ri P i ri' 0 A i •r a •r i H 0 M D o a © • d ri 0 H H •r i ^ i O K t SH 0 t» U 0 -d <a A i ri i © (M O H H ri N A i •ri« 0 XI K I 0 •ri •P cd H 0 U 0 A l H © ^ • V V » cd cd fc t» © -d ft o Ti U o o £ -p d cd O N ^ l 0 • d d o ri cd l> ft U 0 ^ u © • d ri o • d •H © M Ö 0 © 0 -d Ö © -d H 0 1 M ri © ri ri •r i , Q c o •r i A l •r s •r i H 0 •aa o a -p © Xi d •r i ^ cd cd £ n © -P cd a © •d U o o • d 1 < H © O ^= 1 © x> © ^ 1 o K I •r i -p o cd J i ft © Ti ra H • o •r i
1
•r i -d -p © xi ra •r i © 0 a u a> •ri XI -d ri cd ,o U © l> ri H • ri © •ri M u <D t> O 0 -P K I 0 •r i • P C d 1-1 0 U ft cd .d O K I ri 0 -p © ^ © -d r H cd cd ft 0 ,o ri © © d cd S> U 0 Ti cd A l += © xl d © d d •r i x> ra © •r i -P cd r-i 0 r< © A i H 0 |S •» -P r-l cd cd ft © ,n 0 •r i > d > t © • P -P © ^ i -P r H 0 -P C O A i cd cd -P ra H cd © •r i < H cd U V M o © v a © t i ? H o o S> e s> • o •r i ^ 3 © taO © += K I U © !> ^ © 0 d d cd É = o -p ^ J o O N u © -d ri o ri © -d ^ O £ • b ri © -d © U © x i O K I •ri "aa o l-t ri © © Vl O u © K I •r i Ö cd -d • V ft © O u *1 0 0 r H cd •r i O O ra 1 U ri ri -p cd ri © •ri -P C d H 0 U 0 • d d cd i> A l 0 O ca u © • d d o 1 o 0 1Q 0 0 • d •P o • p ri © A l U 0 ft 0 ^ 3 ri © + 5 © O a ri o N •d ri cd X> ^ © !> 4 ^ •ri Ti ri •r i £ u ri ri -p cd fl E ft •ri u •aa 0 ^ 2 -p 0 ^ 1 •r j •r i X\ a o u ca cd |5 ! cd ri r fc © © N ri © !> © 0 • d -P © •r i d A i O o A l 0 O ca fc © Ti ri o 1 © •ri •P cd r H © rl • P 0 x\ ri •ri ri © ri © r H © ra ri • O •ri X\ O K I u 0 > 0 ^ O ra •ri < H cd ! H tl O u 0 ra •r i -P fl cd A l © U © Ti d cd © Ti d cd •a i O d o A i A l © f l • P © X> ri o ca Ö © H © ra ri •r a •r i .d O ra U © } > © x\ o ra •r i •aa O r-i O •r i ,a ^ © A i •r a •r i H f l ri ri -p 1 f i © l> f i © © ca o ca •aa ri •r i A l f l © iï ri © •aa ö o f i ft ra JH o o « k • d f i cd cd f i cd cd d © -d a o Ti ri o f i •aa © x\ o ra •ri tu ) O H ö © © ri •r i a ri © i> © 1 f i © • d ri o I © •r i •P cd r-i © f l -P © X\ ri •r i 0 -d •r i 0 x> r H © £ -P cd cd a •ri H A l d © s 0 -d o XI ra r H cd d © r-i © ra d •r a •ri XI O C Q f l © t» © • d ö © H r H •ri Xi 0 K I 0 •r i -d «* ri © a f i o > © -p ft cd xi O K I fi 0 -P © Ê 0 ü •r a •r i r-i U © > d ri o ca < H cd ri © © • p © • H ri o > •r a •r i ,o ri 0 ri © A i A l © f l +> © ^= > © .4 ^ A i © O ca I © •aa © -d ri •ri a 0 • d o X> Ö © • P cd cd a •r i H A l += cd n o ft © o f l •aa 0 r H cd •r i O O ra I 4 = cd cd a •H r-H Al ' © •ri • P cd H © f l © • d ft O -P Xl O •r i f l .d O •ri ca fl © © -P <H © © XI *» fl © A i A l O f l • P © XI d © • d f i o is f l © • d cd A i 0 fl * 0 4 = •r i -d fl-© ri d •ri Xf r H © £ © •aa © 4 = ra f i © i> ri cd t* Vlf l d cd •aa fl © 4 = xi o cd < d O •as fl O f l ft ra ••f i o o © xt o ra •r i f l O 4 = ra •r i Xi fl © © .d o ra •r i 4 = O ca u S f i © > •r i ri ca ra © •r i 4 = cd H 0 f l © -d ri © r H H •r i .d O ra f i © i» d cd i> A l 0 O ca f i 0 • d d o 4 = 0 Xi e o • d •r i © Xl •r a • H f l !> © A l •r a •r i H © A i A i © f l •V © Xi ri © a 4 = cd -d •» Ti •ri 0 r-i © 1Q 0 © O 4 = f l © 4 = 1 H 0 0 J d o » d 0 A i A i 0 f i 4 > © XI 0 4 = f l 0 • d cd A i A l •r a •ri H © ft ft cd xl O ra ri © 4 = © i£ ri <0\ © ca * © © P ^~ * ro Ö © d d •ri X> d cd S» Ü 0 d •ri M u 0 ft S n cd © • d f i o o > ri © > d ri o t> © •aa += < H © © xl d © •Ü 0 d •H ra ra o r-i ft O © • d ri © ft o r H Ö © © 4 3 •ri ri A i •r a •r i 4 = A i cd f i ft © • d d •ri o A l © O ca f i © • d ri o © A l ' O •r i r H 0 ft ft cd XI O ra ri © 4 = © is 4 = © Xi d cd f» H © © X, © ^ += © Xi d © d d •r i .o ri © • d © xl d © © . 0 ' A l •r a •rl r H f l © -d ri o ca < H cd ri 0 ca d © f i •aa 0 •d ra *t O d c d r H ^ i O O 4 = © 4 = •r i © • H ri •ri XI 0 •r i ca •aa d •ri r H © • d ri •ri © . •d -4 = A f © f l 4 = r H O : > d © r H r4 Cd ' f» 0 tl O 0 Ti r-i cd cd ' ft ©-°'
: ri H © f l © • d d cd 4 = O •P ra © •r i 4 = c d H © f i © • d Ö © H H •r i ^ i O ra f i © > d ri xl d •r i d cd Ti d © -s © •ri • d - • * d © 4 = O © •r a ,£ > o © 4 = © f l o ri o o © <r i d cd i> oon-• d r H cd cd ft 0 P d © © d cd > © •rl Ti ri += m 0 Ti ra •rl d 0 H rH cd > © •aa © f l © -d d cd ri H 0 •P M 0 o ca f i © • d d o ri © r H © ra d •r a •ri XI O ra f! © t» ! A l O f l 4 = © •aa ft ca XI 0 ra ö 0 4 = 0 £ 0 Ti r H cd cd ft © Xi fl © © d cd S> f i 0 © < H C O 0 • d d 0 d d •r i XI M cd cd ca < d < H o o .d d • H +> O 0 •r a XI o 4 = 0 0 f l O A l © O ca f i © < d d o 4 = © .d d c d > ö © +> o 0 ft ra cd © -d r-i cd cd ft © X> 4 = cd • d <\ ra •ri •P ra ri is © XI d cd > u 0 XI o •ri ca d © a r H1
© f & Xl « V d 0 A i d © Ti U o is ri © ri ri ri A i A i 0 O xl 0 A i •r a •ri H © ft ft cd xi O ra d © 4 = © £ 0 f l 0 > d d ca ri © © +> •ri ri ri cd t* 4 = O © •r a XI O 0 +> © f l O ö o o 4 = •ri Ti Ö C d > sent a © •aa © 4 = ra f i © i> © •r i • d • V ri •r a •r i H © T) d 0 •r i Xl o ra ra •rl a 4 = r H cd t» d © r H r H ca > © o ri © d d © •aa M © f i © Ti d cd ri •r i f» © © ^ VU ) o 12 5 o -d f i © . -d cd d © XI f i © • d • d o © 4 ^ f l © A i •r a •rl r-i © Ti •ri ri > d •» ö © •ri ca 0 4 = 1 f l 0 i> © .d o ra •r i < H cd f l •aa O S © • d © -d 4 = cd -d r H © is 4 = cd ' cd 4 = m 4 = . ra C f t> o « © •r i 1-1 C d f l •aa o S © • d © • d 4 = 0 s ri d 4 = © Xl 4 = cd C d 4 = ra © O W • V d © « H C d f l •aa o <c •aa «% d © a o ri o 0 H • -d f l © • d cd ö © X> fl •r a •ri ca ri © •aa ri •r i 4 = ^ 1 o •ri U © -d d © ft o r H ri © © 4 > •r i ri 4 = •r i ri d cd ; > d © r H 0 . K t d •r a •rl XI O ra .d 0 •ri ca < d •r a •r i 4 * d ri X ! ft o d © c-H r H C d ri © r O P © Xl ri © < H cd f i •aa o •r i O o ra fl © ri © •aa o H O •rl O O ra « V •r i O •ri : -c f <QS* a d © d © •aa o r H O •rl X> © > d 4 = © a -d d cd r ° f i © > ri •rl r-i •r a •r i fe fï © 4 = •» ri © T) ri o .d © •aa •aa •r i ca 0 XI ri © r H © K I d • o •r i Xl O ra f i © i> © xl O m •r i •<H " cd . f i Vi O o . a © -d © Ti •*>• © a ri © 4 = xi o cd te f l © i> ri © a a cd W O d © a © o d 0 4= > d © r H r H cd > d © M O •r i • d ö ri A i ra •r i is © • d M o o ri M o o s 0 f l •r i ft © •r i • d ft cd f i > M O a l 0 Ti 2 • 1 o 0 © •r i d © a d •r i f l cd cd £ *» ri © 4 = .d o • H •P K I d © d d ri A l ri o ca V M d •r i 4 = XI O •ri U © •H Ti ri 4 = K I © Xl O ra •r i « H cd f l •Ü 0 O : e © • d ri-© © d © e 4 = cd " d f d •r a •r i Xl O m U © > © ^ 1 O K t •H < H C d f l V1 0 o a © • d © • d d •r a •ri ca Ö © < d ri o ca 4 = cd cd 4 = ra d •rl © •ri Ti * d © S f i o i> ri © fl d ri A i ri o ca ri © « H cd f i •aa 4 = A i • O •H r H 4 = © W c v d 0 f l © -d ri 4 = ra © P © 4 = © ca •r a •r l £ © 4 = cd ri o < © < d cd ft O d © A i © o xi K I 4 = .d O •rl ca © •ö O 0 ca © -d r H cd k 4 * •rt g ri cd > ri © H © ca 1 ri • o •r i Xi O ra 'f i cd ca fc 4 * © •rl d • V ft cd xl O ra r-i © ca © •aa 4 = 0 .d d cd !> 4 = •r i 0 4 = •rl ra f i © t» •rl • d © • d d -© •r t ca © •aa o v •Ü 0 o o ©. ' i4 ^ K I f l © © 4 = © Xl ft Ö I d 0 +> 0 is © ca © Ti r-i C d 4 = cd -r i o r-i d •» © -d f i © © A i © 5P a o 4 = © XI fl cd !> d cd cd M O +> •r i ri-d © •r l XI O en ra •r i a d © 8 4 = © O s fit A i •ra . •r l r-t ! H o i> © XI 4 = © Xt d cd > +> o © ft ra cd d ri .d *f c xl o •rl ca f i o o > M H © ri • © f i cd cd A l r H © ri cd " f» A l .•r a •ri H © A l d ca X\ < n ca d o o v d © ft ft cd xi O ra © • d ri cd l> ri © •aa d •r i A i A i © f l 4 = © XI © u © < d d o ca •r a •r i P f i © 4 5 C d -d f i © • d ri o ca •» d © r H © • d ri Cd : Xt © " XI ri © r-i r H ri' ca ' A t 0 •p ra M O cd cd f i S» K t M O ri •r i A i 1 ri ri M O 4= , © •rl ri f l © 4 * © .d ri o ca r H cd !» © M O 4 = •ri Ti Ö H O » ri cd -cd 4 = ra © XI ri © r-i r H ri ca © r + r H cd -d cf f l> d i © k © 4 = o 4 * © •rl 1 4 C d f l M O O a © • d © •rl < H cd f l M O O a © • d © • d ri cd > ri © S © d ft o 4 3 0 Xi U O O > d © S* © •ri 4 3 O © ft ra f i © ~ ft © Ti 4 3 < H 0 f i 4 3 0 XI 4 3 cd ^ «\ d © •ri ca 4 3 •ri ? M O •r i +> ra ra Ö © M O f l © ri © 4 3 •r i © < H d •r i d cd -d ri 0 ca 0 •r i < H cd f i M O O a © • d © P • t » •I l -Ht
© • d d 0 f i © M O O Xl ra d 0 fl cd > u © -d ca A i 4 3 © Xi d -r i d © •r l .d O ra ra •rl a © 4 3 4 3 0 r-i m d © 4 3 d © a M O cd a < M O e d © 4 3 xi 0 cd fe f l © > d © ri. ri ri A l M Q f l O ca ra ri 0 M O f l 0 d d © d © f i 0 xl ra •ri ri A 4 3 1 © O Xl •* © •r i < H cd f i M O O a © < d 0 • d d cd . f» d f i © -d cd A i A l •r a •r i H 0 ft ft cd .d O ra d 0 + 3 0 £ d © \ 0 a> « © H Xi O f l ft 0 Ti •r-i •r i XI u c d cd £ n ri © H r H © 4 3 ca f i © • d ri 0 f i © • 1» © •r i + 3 •rl ra 0 ft ri © ra ra ri 4 3 d 0 © d © d ri •r l XI •* A i c d cd ca • d H 0 0 • d ri •r i Xl O O 4 3 d cd < d f i cd cd a «* r-i © © Xi © M O 4 3 0 •r i fl r H © i £zouden kunnen -worden behandeld, zonder de mogelijkheid van de benadering van b e p a a l d e problemen v a n u i t een andere g e z i c h t s h o e k b u i t e n t e s l u i t e n ? I n d i t l a a t s t e g e v a l kan men zich nog twee mogelijkheden v o o r s t e l l e n , t e weten: l) een autonome kerndeniografie a l s z e l f s t a n d i g e w e t e n s c h a p p e l i j k e e e n h e i d , waarbinnen h e t demografisch onderzoek i n hoofdzaak i s b e s l o t e n , doch, die bepaalde minder b e l a n g r i j k e of p e r i p h e r e d e l e n van h e t onderzoek aan andere wetenschappen overl a a t * 2) h e t opnemen van de demografie binnen een bepaaoverld bestaand w e t e n s c h a p -p e l i j k k a d e r , waarbinnen de demografische -problemen, g e z i e n hun a a r d , i n hoofdzaak t o t hun r e c h t zouden komen, eveneens onder o v e r l a t i n g van bepaalde a s p e c -t e n van h e -t onderzoek aan andere we-tensohappen&l-t;, I n de s f e e r van ons hoger on-d e r w i j s zou h e t ene betekenen een a f z o n on-d e r l i j k e s t u on-d i e r i c h t i n g on-demografie, h e t andere de m o g e l i j k h e i d t o t demografisohe s p e c i a l i s a t i e binnen een bepaalde s t u -d i e r i c h t i n g ! ,
Öin t o t een c o n c l u s i e .• t e kunnen komsn, i s h e t w e n s e l i j k de f e i t e l i j k e v e r h o u -ding van de v e r s c h i l l e n d e wetenschappen t o t de demografische v e r s c h i j n s e l e n na-der t e beziën=. De oudste r e c h t e n - maar l a a t i k er d i r e o t aan toevoegen, z e k e r n i e t de b e s t e r e o h t e n - t . a . v . de met de demografie bestaande r e l a t i e s h e e f t on-g e t w i j f e l d d e e c o n o m i e . I k behoef h i e r n i e t t e r e l e v e r e n , hoe de economie, s i n d s M a l t h u s , gedurende t i e n t a l l e n j a r e n , de b e v o l k i n g s l e e r onder h a a r hoede h e e f t gehad. Het kan dunkt me m o e i l i j k worden ontkend, d a t deze voor de eoonomie i n f e i t e een v r i j s t e r i e l e b a l l a s t i s geweest, die z e , a l t h a n s i n ons l a n d , dan t e n s l o t t e ook v r i j w e l volkomen h e e f t l a t e n v a l l e n . De oorzaak h i e r v a n l i g t , n a a r h e t mij voorkomt, i n de t y p i s c h e k a r a k t e r t r e k k e n van de e o o
-nomie a l s wetenschap0 Haar d e d u o t i e f , g e n e r a l i s e r e n d en a b s t r a h e r e n d k a r a k t e r
had t e n g e v o l g e , d a t ze de demografische v e r s c h i j n s e l e n ook s l e o h t s i n een van de m a a t s c h a p p e l i j k e w e r k e l i j k h e i d s t e r k g e a b s t r a h e e r d e vorm kon b e n a d e r e n . Zodra men d i c h t e r t o t de c o n c r e t e w e r k e l i j k h e i d komt, z i j n de economisohe v e r -s c h i j n -s e l e n e n e r z i j d -s en de demografi-sche v e r -s c h i j n -s e l e n a n d e r z i j d -s zo nauw v e r s t r e n g e l d met m a a t s c h a p p e l i j k e v e r s c h i j n s e l e n van andere a a r d , d a t een " z u i -v e r " economisohe beschouwing -van h e t demografische gebeuren s l e o h t s w e i n i g nut kan s t i c h t e n . De economen hebben zich i n h e t algemeen van de s t u d i e v a n de c o n -c r e t e demografis-che w e r k e l i j k h e i d dan ook v e r r e gehouden en z i -c h b e p e r k t t o t t h e o r e t i s c h e beschouwingen, die voor h e t begrip van deze w e r k e l i j k h e i d s l e o h t s van b e p e r k t e b e t e k e n i s z i j n . Een t y p i s o h voorbeeld i s de t h e o r i e van de • o p t i -mumbevolking, die i n h e t . b i j zonder door de Engelse eoonomen i s ontwikkeld en met zorg g e k o e s t e r d ; voor h e t c o n c r e t e demografische onderzoek h e e f t deze nau-w e l i j k s enige nau-waarde gehad. B e l a n g r i j k e en nieunau-we b i j d r a g e n t o t h e t o p l o s s e n van
problemen van demografische aard mag men van de eoonomie a l s zodanig nauwelijks nog v e r w a c h t e n . Er i s dus zeker geen reden b i j de vorming van de demograaf t e denken aan b i j z o n d e r e banden met de economie en b i j v . t e overwegen om de op-l e i d i n g van de demograaf i n h e t kader van de economisohe s t u d i e r i c h t i n g t e pop-laaij~ s e n .
H i e r a a n kan nog worden toegevoegd, d a t het b e g r i p p e n a p p a r a a t , waarmee de e c o -nomen h e t b e v o l k i n g s v r a a g s t u k hebben benaderd, v r i j simpel i s en een k l e i n en gemakkelijk te o v e r z i e n onderdeel van hun geweldig b e g r i p p e n a r s e n a a l u i t m a a k t . Een aoademi.ous van een andere s t u d i e r i o h t i n g , met name een s o o i o g r a a f of s o o i o
-l o o g , kan z i c h d i t gemakke-lijk e i g e n maken, -l e n opnemen van de vorming van de demograaf binnen de s o o i o l o g i s o h / s o o i o g r a f i s o h e s t u d i e r i o h t i n g zou dus "op h e t f e i t , dat de demografisohe v e r s o h i j n s e l e n ook economisohe a s p e c t e n v e r t o n e n , n i e t behoeven af t e s t u i t e n 1 3 ) . Het behoeft vermoedelijk nauwelijks te worden vermeld, d a t h e t voorgaande geenszins afbreuk w i l dóen a a n de b e l a n g r i j k e b i j dragen die i n d i v i d u e l e demografen van eoonomisohen h u i z e i n b i n n e n en b u i t e n
