Met toestemming overgenomen uit Voluta Naamgeving: de geheimen van systematiek en nomenclatuur, een korte uitleg

AFZETTINGEN WTKG 31(2), 2010 48

Mettoestemming overgenomen uitVoluta

Naamgeving:

de

_geheimen

van

systematiek

en

nomenclatuur,

een

korte

_uitleg

Peter

Moerdijk

*

Houdt de

_systematiek

zich

_bezig

metde

_{verwantschappen}

van

organismen,

de nomenclatuuromvatde

regels

omdeze

kort_en

_eenduidig

te noteren. Linné duidt desoortaanmet demethoofdletter

_geschreven

_{naam van}het

_geslacht

_waar desoortin

_{hoort, gevolgd}

door de_{naam waarmee}desoort wordt

_aangeduid,

in

_principe

metkleine letter

geschreven.

Zoals het hele

_{boek, zijn}

die_namenin

_principe

in het

La-tijn:

Venus casina

bijvoorbeeld. Hij

latiniseerdezelfs

zijn

eigen

naam:Carolus Linnaeus. Na denaam vande soort

volgt

in

_{wetenschappelijke}

literatuur

_(na

Linné’s

_Systema

Naturae)

de naamgevervande_soort,liefst

_gevolgd

door

een

jaartal.

Dat is het

_jaartal

waarin die nieuwenaam voor

heteerst in druk is verschenen. Naamen

jaartal

staanal dan niettussen

haakjes. Bijvoorbeeld:

Venus casina

_Linné,

1758maarCerastoderma edule

(Linné, 1758).

Dat wil

zeg-gen dat deeerstein de

_Systema

Naturae

_{daadwerkelijk}

is

terugtevinden als Venus casina. De kokkelisdaarin ech-ter

geboekstaafd

als Cardium

_edule,

enis laterineenander

geslacht Cerastoderma, geplaatst.

In zo’n

_geval

komen au-teursnaam en

jaar

van

beschrijving

tussenhaken.

Zoals

_gezegd

staat in de

systematiek

centraal de eenheid

soort, in het

Latijn; species.

Vanwateensoortis bestaanmeer

definities,

maar

algemeen gangbaar

is dattoteensoortalle

organismen horen,

die zich

_onderling

kunnen

_voortplanten

envruchtbare

nakomelingen

kunnen

krijgen.

Dat is het

bio-logische

soortconcept.Een

duidelijke

definitie_zou

_je

zeg-gen,maarin de

praktijk loopje

tegeneenheleboel

proble-menaan,zoals

bij organismen

die zich uitsluitend

ongeslach-telijk voortplanten.

Maar ook fossielen leveren

_problemen

op,wanthoekun

je daarbij

nagaanofindividuen vruchtbare

nakomelingen

kunnen verwekkenendustoteenzelfdesoort behoren? Niet dus.

_Bij

fossielenmoeten_we

_terugvallen

_op de

_{uiterlijke kenmerken,}

een

‘nextbest’-oplossing: lijkt

een

aantal individuenheel erg op elkaarenverschillenzein één ofmeerkenmerkenconstantvan eenander

_‘clubje’

indivi-duen,

dan moeten zewel tot dezelfdesoort behoren. Dat

noemen wehet

_{morfologische}

_{soortconcept.}

Het

_{classificatiesysteem}

voordenatuurbestaat niet alleen uit soorten,maarook uit

_{geslachten, families, orden, klassen,}

stammen,enz.Hier zal iknietteveel op

ingaan.

Interessant iswel,daterde laatste decenniaeennieuwe takvansportis

ontwikkeld,

het moleculair

_{genetisch onderzoek,}

wat _grote

gevolgen

heeftvoorde

_systematiek.

Hiermee kun

_je

demate van

verwantschap

tussen soorten

_{nauwkeuriger bepalen}

dan alleen op

grond

van

uiterlijke

kenmerken. Dit onderzoek leidt ook

_bij

deweekdierentoteenaantal nieuwe inzichten. Deze inzichten

_zijn

in debinnenkortte

_verschijnen

‘Fossielenatlas’ verwerkt

_(red.:

is inmiddels

_verschenen).

Denatuur echt

_precies

in

_hokjes

indelen kan dus niet. Zo kan het

_voorkomen,

daterbinneneensoort

_{verschillende,}

geografisch

vanelkaar

_{gescheiden populaties zijn,}

_{die op} één ofmeeraspectenconstantverschillen. Het_gaatover

verschillenmeteen

erfelijke (genetische)

oorzaak. Ze zien

eriets anders

_uit,

maartoch

_blijken

zezich

_onderling

voort tekunnen

_planten

_envruchtbare

_nakomelingen

tehebben. Daar ishet

begrip

ondersoort of

_subspecies

_van

_toepassing.

Na de

_{geslachtsnaam}

endesoortnaam

_{volgt hierbij}

nog de Venus

(Dosina)

casina casinaLinné,

1758,

Astartefusca

in-crassataJanssen & Van der

Slik,

1974non

Brocchi, 1814,

Parvicardium cf. minimum

(Philippi, 1836),

Portlandia in-termedia Van

_Regteren

Altenaet

al.,

1962

_(pars

non Sars,

1865),

Yoldia arctica- auct.Voor de

_beginnende

fossielen-liefliebbersmeken deze afschrikwekkende

_{‘bezweringen’}

om

uitleg.

Waaromstaater

bijvoorbeeld ‘(Philippi, 1836)’

achter

en waaromstaatdie

_bij

deenesoort tussen

haakjes

en

bij

de andere niet? Wat betekent cf. enwatis ‘non Brocchi’?

Het is niet

_mogelijk

omdenatuur

precies

in

_hokjes

inte de-len. Maar als

_je

erover wil communicerenmet

anderen,

is

een

poging

daartoe toch verrekte

handig.

Dat besefte Carl

vonLinnézo

halverwege

de 18eeeuw enin 1758 wordt

het boek

_‘Systema

naturae’

uitgebracht.

Linné ordende in dit monnikenwerk alle levende

organismen

die

_hij

kende ineensysteem. Dat boekwerk is de

grondslag

vande sys-tematiek zoals die_nu wordt

_gebruikt

_enook die _van de nomenclatuur.

Venus_(Dosina)casina casina

1 Cerastoderma edule _{(Linné, 1758),}2

Linné,1758en

4

Venus_(Venus)verrucosa

Linné, 1758,3

(Gmelin,1791).

AFZETTINGEN WTKG 31 (2),2010 49

ondersoortnaam,

bijvoorbeeld

de Bataafse stroommossel Unio_crassus batavus

_(Maton

&

_Rackett,

_1807),

een

on-dersoortvande Gewone stroommossel Uniocrassus

cras-sus

Philipsson,

1788.

Bij

fossielen kennenwehet

begrip ‘stratigrafische

onder-soort’,

bijvoorbeeld

Venus casinocasina,die leefde in het late Plioceenenrecentnog voorkomtenV. casina

pseudo-turgida,

uitsluitend bekend uit het

_Vroeg

Plioceen.

_Zijn

dat echte ondersoorten? Datweten we

niet,

want

onderlinge

voortplanting

kunnen_we niet vaststellen _enis ook nooit

mogelijk

geweest: V.casina

_{pseudoturgida}

leefde

_namelijk

eerder dan V. casina casina. In het Zeeuwse materiaalvan

V. casina in brede zin

(s.1.)

vindenweechter

_legio

tussen-vormen, zodat beide weltot dezelfdesoort moeten

beho-ren.Wenemenaan, dat de verschillentussende

_populaties

een

genetische

oorzaakhebben,maarhelemaal zeker is dat

niet.Worden verschillen veroorzaakt doorexterne

_factoren,

zoalseenharde

_ondergrond,

dannoemen wede

_afwijkende

schelpen ‘vormen’,

formae.

Sommige

auteurs kiezen er-voor,om een

subspecies

optewaarderentotsoort, anderen

menendeze

_{voorzichtigheidshalve juist}

als ‘forma’aante duiden. Het is in ieder

geval

van

belang

omze

afzonder-lijk

te

benoemen,

omdat_{ze een}relatie hebbenmetde ou-derdom_{van een}

_afzetting

waarin_zevoorkomen.

Ook binnen

_{geslachten zijn}

er

indelingsproblemen.

Zo iser

behoefteaan een

begrip

voorietswatbinneneen

geslacht

een

groepje

nognauwerverwantevormen

is,

het

_subgenus.

Dienaamkomt in hoofdlettertussenhakente staannade

geslachtsnaam

en voordesoortnaam; Venus

_(Dosina)

ca-sino casina. Ter

_{onderscheiding}

hiervan

_{krijg je herhaling}

van de

geslachtsnaam

tussen haken als een soort tothet

typische

genus behoort: Venus

(Venus)

verrucosa

Linné,

1758. De

geschiedenis

leert dat zo’n

subgenusnaam

vaak wordt

_{opgewaardeerd}

tot _{genus, in andere}

_gevallen

ver-dwijnt

deze echter in de

_{vergetelheid.}

Nomenclatuur is saaie

_kost,

het

_zijn

de

_regels

die

_zijn

afge-sproken

over namen van soorten.

_{Erg juridisch,}

maar

on-misbaar als

_je

_{eens een}

_{wetenschappelijk}

boek induikt. Die

regels zijn

voorhet

_{dierenrijk vastgelegd}

in de Internationa-le Codevoor

Zoölogische

Nomenclatuur

(ICZN),

het wet-boek_vande nomenclatuur. In het

_{Engels gesteld}

_enonline te

raadplegen

via

_{http://www.iczn.org/iczn/index.jsp.}

Belangrijk

omte weten

is,

datsoorten enondersoortenen

hogere

classificaties als generaenfamiliesonder de

nomen-clatuurregels vallen,

maar

formae,

variëteitenen monstru-ositeiten

_(afwijkingen

die worden veroorzaakt dooreen

be-schadiging,

een

parasiet

ofeen

genetische afwijking)

niet. De oudereauteurs

krijgen daarbij

clementievande

Code,

want

_zij

kenden die

_regels

uiteraard

nogniet.

Het

belangrijkste uitgangspunt

vande Code

is,

dat de

weten-schappelijke

naamwaarondereensoortheteerstbeschreven

is,

de

_geldige

_naamis. Dit heet het

_{prioriteitsprincipe.}

Een andere_naamdie later_{voor een}zelfdesoortis

_ingevoerd,

noe-men we een

junior synoniem.

Voorbeeld: de

_Tapijtschelp

Venerupis senegalensis

(Gmelin,

1791)

zienwein oude-re artikelen vaakterugals

_{Venerupis pullastra (Montagu,}

1803). Nog

niet

_{zolang geleden}

_{werd pas}

_duidelijk,

dat de door Gmelin gegevennaamop dezelfdesoort

sloeg.

Die

naam heeft echter

voorrang/prioriteit,

omdat dienu

een-maal ouder is.

Als een endezelfdenaam voorverschillendesoorten ge-bruikt

_wordt,

is_er

_sprake

_vanhomoniemen.

Voorbeeld;in het artikel_vanAnton Janse in

Afzettingen

van

juni

2007 ‘Zin_enonzinomtrentAstarte

goldfussi Hinsch,

1925’

staat:Astarte concentrica

Goldfuss,

1837non

Con-rad,

1834. Dat betekent dat desoortdie Goldfuss in 1837 als Astarte concentricabeschreef, niet dezelfdesoort is

als de Astarte concentrica die Conrad al

eerder,

in 1834 beschreef. Het

_woordje

‘non’ betekent dus: ‘maar niet die vanOmdat Conrad dienaamal eerder had

_gebruikt,

is die al bezet

_{(gepreoccupeerd)}

enmoeter eennieuwenaam

worden bedacht. Hinsch koosvoorA.

_goldfussi.

Op

bovenstaande

regels zijn

weervele

uitzonderingen,

maarde

principes liggen

daarin welvast.

Eén

_ding

is

nog

belangrijk.

Vooreen nieuw beschreven soort moeteen

type-exemplaar

- _een

zogenaamd holotype

-worden

aangewezen,zodat later studie

gemaakt

kan

wor-denvandit

exemplaar.

Het is de standaardvoor eensoort. Andere

_exemplaren

die

_{zijn gebruikt}

om eennieuwesoort te

beschrijven

noemen weparatypes.

Vroeger

washet ech-ternog niet

gebruikelijk

om eentypeaante

wijzen.

Vaak is het dan

_handig

omuit het materiaal dat de

oorspronke-lijke beschrijver gebruikte alsnog

een

type-exemplaar

aan te

wijzen,

het

_zogenaamde

_lectotype.

Tenslotte

_gebruiken

taxonomen talvan

afkortingen

van

Latijnse begrippen.

Hieronder enkelevandemeest

voor-komende:

aff. staatvooraffinis =verwantaan, maarnietgelijkaan auct. staatvoorauctorum=zoals door meerauteurs bedoeld

cf.staatvoorconfer- lijkt_op,ismogelijkgelijkaan

et al. staatvooret alii=_enanderen

non=niet

non, nee=niet,noch pars =eendeel

pars non=eendeel niet

partim=_gedeeltelijk

spec, staatvoorspecies=_{(onbepaalde)soort}

spec.nov./nov. spec, staatvoorspeciesnovum/novumspecies

=nieuwe soort

s.l. dan wel s.s.staanvoor sensulato_c.q.sensustrictu=in bre-de zin_{onderscheidenlijk}in enge zin

indet. staatvoorindeterminans =niet te determineren

Metbovenstaande informatiemoethet

_{mogelijk zijn}

om metandereogennaardie

‘afschuwelijke bezweringen’

te

kijken.

Ze leveren vaak ontzettend veel

informatie,

waar-door

_je

heel snel

_begrijpt

wat de

_schrijver

bedoelt.'-*

*Peter

_{Moerdijk, Kingstraat}

14, 4336LG

_Middelburg,

tel. 011- 863 8405,e-mail:

moerdijkpw@zeelandnet.nl