Over de omgang met vreemde culturen van autochtone en allochtone oorsprong

s &..o 3 2ooo

OP ZOEK NAAR DE GRENZEN VAN MULTICULTUREEL NEDERLAND

Al geruime tijd worstelt de Europese sociaal-democra-tie met haar omgang met niet-Europese volkeren, zowel binnen als buiten het eigen continent. Zij wordt heen en weer geslingerd tussen twee tegenstrijdige sentimenten, waartussen zij niet vermag te kiezen. Enerzijds koestert zij haar mondiale

solidariteitside-Over de omgang

metvreemde

culturen van

opvattingen meebracht die met de onze op gespannen voet staan, maken de kwes-tie nu extra actueel.

autochtone en

allochtone

respecte-ren van de cultuur van mensen die afwijkt van de onze, dus ook het respecte-ren van aan zo'n cultuur ge-regeld ten dele inherente

oorsprong

zaken als de ondergeschikte aal, dat op grond van haar

streven naar een rechtvaar-diger verdeling van aardse

THOMAS H. VON DER DUNK plaats van vrouwen, uithu-welijkingspraktijken, eer-rijkdommen van haar vordert niemand op Aarde

een evenredig aandeel aan de westerse welvaart te ontzeggen. Anderzijds bestaat er het besef, dat een dergelijke drastische herverdeling, gezien de be-staande welvaartsverschillen, een gevaar vormt voor de welvaartsstaat, zoals deze in de afgelopen eeuw in Westeuropa is opgebouwd, en dus een ge-vaar voor de materiele positie van haar traditionele achterban.

Daarbij komt dat de mondiale migratiestromen, waartoe deze welvaartsverschillen uitnodigen, de sociaal-democratie niet alleen steeds sterker met de verwachtingen van niet- Europese volkeren confron-teren, maar ook met niet-Europese culturen in Europa zelf. En met die confrontatie worstelt zij zo mogelijk nog veel meer. Haar vrijzinnige instelling om eigen keuzes te respecteren, dus mensen in hun culturele waarde te Iaten, botst met haar klassieke streven, mensen uit de beperkingen van hun sociale omstandigheden te bevrijden - sociale omstandig-heden, die vaak sterk door culturele factoren wor-den bepaald. Sociale bevrijding en emancipatie bete-kenen daarmee veelal ook culturele bevrijding en emancipatie, welke zich per definitie met het res-pect voor overgeleverde culturele eigenheid slecht verdraagt. De vele Turken en Marokkanen die zich de afgelopen decennia in ons midden gevestigd heb-ben, en waarvan een niet te verwaarlozen aantal

wraak en besnijdenisritu-elen, ook van respect voor de mens in die cultuur? Binnen de normen van die cultuur geldt ander ge-drag, gedrag dat wij als emancipatoir (en dus als gewenst) zouden betitelen, veelal als amoreel. Zoals dat in de onverlichte dagen van v66r de Franse Re-volutie ook in Europa voor veel gold wat wij inmid-dels als normaal zijn gaan beschouwen: de gelijkheid van man en vrouw, de vrijheid om het eigen geluk na te streven, de onschendbaarheid van de lichamelijke integriteit, het onbeperkte recht op deelname aan de samenleving naar gelang de eigen talenten dit mogelijk maken, daarmee de principiele toeganke-lijkheid van alle ambten en beroepen voor alle bur-gers, ongeacht geloof, sexe of ras, het koningsambt in een monarchaal reservaat slechts uitgezonderd; ook de scheiding tussen publiek en prive tenslotte, hoezeer deze door Prive en aanverwante bladen de laatste decennia weer enigszins onder druk mag zijn komen te staan. AI deze zaken zijn zo normaal ge-worden, dat wij ons nauwelijks meer kunnen voor-stellen dat daarover anno 2ooo ook heel anders zou kunnen worden gedacht. Gelijkheid en vrijheid vormen voor het leeuwendeel van de autochtone Nederlanders de grondslag van het politieke bestel en bestaan. Maar de dagen dat stdfraeettes als ont-aarde kenauen en socialisten als goddeloze oproer-kraaiers moreel werden kalteestellt, omdat zij voor de sacrosancte masculiene maatschappijordening

128

s &.o 3 2ooo

zake coitus, koffiezetten en kapitaal te weinig res-pect toonden, liggen nu ook weer niet zo ver achter ons.

Is daarom het fameuze hoofddoekje een teken van cultureel zelfbewustzijn, dat als een keuze geeerbiedigd moet worden, of een teken van een vorm van maatschappelijke onderworpenheid die geenszins stimulering verdient? Hoe 'eigen' is de keuze van de leden van een bepaalde cultuur? Of is er vooral sprake van een gebrek aan keuzes, of, meer nog, sprake van een gebrek aan besef dat er zonder in immoreel gedrag te vervallen op specifieke wezen-lijke punten keuzes zouden kunnen zijn? Kan men mensen tegen hun 'zin' bevrijden, zeker als een notie van deze onvrijheid ontbreekt? Voor het ont-staan van die notie is immers een zeker relative-ringsvermogen van de absolute waarde van overge-leverde normen en patronen, en daarvoor een ratio-nalisering van de kijk op de eigen levenswijze nodi g. En juist het ontbreken van dit relativerings- en ratio-naliseringsvermogen is inherent aan tal van niet-westerse culturen, die aan hun van generatie op generatie overgeleverde en daarmee vertrouwde sa-menlevingsvorm een min of meer goddelijke norm ten grondslag menen te zien liggen.

Zander verlichtinB seen vooruitaana

Indien ergens, dan is het beroemde woord van Im-manuel Kant over de bevrijding uit de door men tale tradities afgedwongen onmondigheid van de mens hier wel relevant. Modernisering betekent Verlich-ting, onttovering, rationalisering van het bestaan, en daarvoor de afbraak van oude 'sacrale' sociale nor-men en gebruiken, waarnaar nor-men zich, zonder op het idee te komen om hun juistheid in twijfel te trek-ken, gewoontegetrouw eeuwenlang heeft gevoegd. Niet voor niets vormen welvaart en westers als be-grippenpaar bijna een tautologie, omdat de welvaart in het westen geen toevallig resultaat van even toe-vallig tegelijk optredende maatschappelijke factoren is. Integendeel: die maatschappelijke factoren vor

-men een basisvoorwaarde voor het ontstaan van die westerse welvaart.

Zonder de veelal met moeite op Kerk en Kroon bevochten, maar tevens juist door de onderlinge concurrentie tussen een veelheid aan kerken en kro-nen bereikte denk- en experimenteervrijheid van humanisme en renaissance in de zestiende eeuw was er geen wetenschappelijke revolutie in de zeven-tiende. En zonder deze was er evenmin een Verlich-ting in de achttiende eeuw, een VerlichVerlich-ting die

tradi-tionele normen en waarden niet Ianger meer accep

-teerde op grond van hun blote bestaan sinds vele honderden jaren, maar aan de hand van de rede op hun geldigheid, bruikbaarheid en wenselijkheid toetste, en om die reden steeds weer opnieuw toet-senmoest.

Pas op basis daarvan was het mogelijk te (h)e r-kennen dat het bezit van voorouders van koninklijke bloede als zodanig nog niet het bezit van de regeer-macht bij hun nazaten kan legitimeren, omdat die nazaten met dit vorstelijke zaad niet ook automa-tisch een even royale portie aan regeercapabiliteit in hun genen hebben meegekregen - en daarmee was op termijn de weg vrij voor de parlementaire demo-cratie. Pas op basis hiervan was het mogelijk om de ooit zo straffe standenhierarchie, waarbij ieders plaats in de samenleving op grond van geslacht en geboorte al bij het eerste levenslicht vast lag, te doorbreken. En zo kon achter rang en stand de indi-viduele mens met zijn indiindi-viduele tal en ten herkend worden, waarvan de ongehinderde ontplooiing de samenleving als geheel steeds meer ten goede zou komen. En kwam er een vorm van principieel plura-lisme, op grond van de notie dater niet een eeuwig-geldende morele Waarheid bestaat, voorgedrukt in Thora, Koran ofBijbel, maar dat bruikbare normen naar tijd, plaats en omstandigheden verschillen, dus historisch en geografisch bepaald zijn, en dat een humane samenleving voor alles verdraagzaamheid voor het afwijkende vergt.

Verdraagzaamheid voor het afwijkende, omdat de ervaring leert dat onverdraagzaamheid veelal tot weinig welvaartbevorderende verwoesting leidt- of we vandaag de dag nu naar de Balkan, de Kaukasus of de Molukken kijken. Maar verdraagzaamheid 66k omdat juist het afwijkende en ongewone in het ver-leden vaak niets anders waren dan de voornaamste bron voor maatschappelijke innovatie en daarmee de voorbode vormden van het spoedig normale en gebruikelijke, dat de westerse samenleving dankzij de aldus gegenereerde materiele welvaart op het hoge plan van maatschappelijke vrede en voorspoed heeft gebracht, waarop zij zich nu bevindt. De op-vattingen van Galilei:, Newton, Darwin en Freud waren ooit eveneens ongewoon en afwijkend, want dat zijn belangrijke innovaties uit de aard der zaak meestal. Zonder verandering per defmitie ook geen verbetering, en zonder de vrijheid tot bekritisering van het bestaande zodoende evenmin de vrijheid tot schepping van iets nieuws. Gezien de dominante be

sa-t f

f

s &..o 3 2ooo

menlevingen betekent dat in de regel ook vooral:

hoe meer theologische tolerantie en minder

theolo-gische taboes, hoe meer ruimte voor experimenten

en hoe beter het ook in maatschappelijk opzicht gaat. Zonder Verlichting geen vooruitgang.

Om dat te beseffen, moet men echter wel een

kind van die Verlichting zijn. Voor de onverlichten

blijft die samenhang tussen denkvrijheid en welvaart in de diepste betekenis van het woord onbearijpelijk.

Waar die onverlichten

bo-al sinds Frederik de Grote voor vele verlichte gees-ten in onze contreien het adagium. Het weinig aan

-trekkelijke alternatief is nu eenmaal de aanpak van

de Jacobijnen gedurende de Franse Revolutie met hun in de Terreur uitrnondende verlichtingsdwana,

waarbij het oude kerkelijke elfde gebod- gij zult hoe

dan ook geloven - slechts met het woordje 'niet'

werd uitgebreid.

Maar langs die tolerante weg van Frederik komt rnisschien wel voor velen

vendien vaak in de

veron-dersteiling verkeren, dat

het strikt vasthouden aan

de eigen culturele waarden

uit het verleden, waaron-der niet in de laatste plaats

de eigen godsdienst als het

enige ware geloof, ook

ma-terieel beloond zal worden

door Hogere Machten als blijk van morele hoog

-staandheid, is deze samen

-hang, met het oog op de

Die emancipatie van de bevolkinB

van

andere culturen

verat

aedeeltelijk een

strijd

teaen het traditionele

waardenpatroon van zo

'n

cultuur, en

wordt daarmee door de desbetrq]'ende

bevolkinB

veelal

als een aanval op

wereldwijd de psychische

zaligheid binnen

handbe-reik, maar de fysieke, waar

-voor diezelfde velen een

ze-kere mate van welvaart min

of meer onontbeerlijk ach-ten, nog niet. Vrijwel ie-dereen wil vanwege die

welvaart bij het westen

horen, maar velen wiilen

dat zonder westers te zijn.

Oat begint overigens al bij

hun

cultuur

als aeheel aezien,

en

zodoende als een aanval op henze!f.

algehele westerse secularisatie en de toenemende

onkerkelijkheid in Europa, die zij op grond van hun

waardenpatroon als blijk van moreel verval moeten duiden, bovendien ook ongelofelijk.

Hoogmoed, zo wil immers al minstens sinds de dagen van Icarus de moraal, komt voor den val. Maar

ofschoon in niet-westerse ogen de hoogmoed in het

Westen, die zich uit in een normloos gebrek aan

out-zag voor God en gebod, ongekende hoogten heeft

bereikt, moeten deze ogen tegelijk constateren, dat niet aileen de beloofde val alsmaar uitblijft, maar de

vlucht ook steeds hoger gaat, terwijl men er zelf

maar niet in slaagt om van de modderige grond los te komen.

Dit te moeten vaststeilen is voor veel adepten

van andere culturen, die enerzijds jaloers zijn op de

westerse welvaart, maar tegelijk - uit begrijpelijk

zelfrespect - hun eigen traditionele

waarden-patroon als basis van hun eigen identiteit wiilen be-houden, zeer pijnlijk. Erop te wijzen, dat een van de belangrijkste obstakels voor het bereiken van die

welvaart juist in die eigen identiteit op basis van het

eigen traditionele waardenpatroon gelegen is, is nog

veel pijnlijker. Het is niet minder pijnlijk voor

de-genen, die op grond van hun tolerante opvattingen

en hun notie om trent zelfbeschikkingsrecht ook niet aan anderen willen voorschrijven hoe zij te leven hebben. Jeder soli nach seiner Fasson seelia werden, luidt

Roemenie, waarvan menig

ingezetene thans de Westeuropese waren welkom

heet, maar de Westeuropese waarden wil weren,

onder het motto: geeft ons Uw geld, maar bespaar

ons Uzelf.

Verlichte betuttelina?

Deze constatering stelt de sociaal-democratie,

klas-siek emancipator op basis van de Verlichting, voor

een groot probleem. Want vroeger gaf zij, met haar

steun aan het rechtvaardige gevecht van de arbeider

om een volwaardig loon, juist wel eveneens zichzelf

- en de arbeider was deel van dit 'zelf'. Hij gaf er,

min of meer marxistisch geschoold, op grond van de

'verlichte' herkenning van de oorzaken van zijn

eigen achtergestelde sociale positie, en dus van de

factoren die zijn ontwikkeling en emancipatie

be-lemmerden, mede zelf vorm aan.

Succes in die strijd was slechts mogelijk door

scholing en ontwikkeling, kortom, door wat inder

-tijd zo fraai betiteld werd als Verheffing van de Mens. Een verheffmg, die - terecht - aileen maar mogelijk werd geacht wanneer die mens, Kant

in-dachtig, uit zijn onmondigheid werd bevrijd en

daartoe zijn kerkelijke banden deels werden

ge-slaakt. Daarvoor was ook een mentale verandering

nodig, die automatisch ook een verandering bete

-kende op het terrein van godsdienst en cultuur.

130

s &_.o 3 2ooo

bestaande achterlijkheid neergelegd en bijbeho-rende religieuze tradities ontzien alleen vanwege het feit dat deze nu eenmaal bestonden. Dat ging niet zonder een zekere betutteling van de onverlichten door de verlichten, maar omdat dat niet zonder ging, was die betutteling met bet oog op de beoogde Verlichting niet zo erg. Als men daar principieel iets op tegen heeft, dan moet men thans ook het opvoe-den en onderwijzen van kinderen staken. Beschaving en inzicht zijn nu eenmaal

water in de nota wordt gezegd op zich eens zijn. Er staat niets controversieels in, zodat men dus alles wat controversieel is, moet hebben gemeden. Vrij-wel alle kolen en geiten waaraan in ons poldermodel de politieke landbouw zo rijk is worden gespaard. Om eens een paar thema's te noemen: het conflict tussen autochtone en allochtone rechtsopvattingen, zoals onlangs weer eens bij een schietpartij in Veghel ter tafel kwam, in samenhang met het respect voor onze normen en waarden; niet aangeboren, maar in

hoge mate aangeleerd- an-ders waren er ook niet zo-vele duizenden jaren nodig geweest om het huidige peil te bereiken. Anarchie is dan ook met reden nooit een redelijk alternatief voor so-ciaal-democraten geweest.

Een en ander leidt er uit misplaatste

politieke correctheid reaelmatiB toe

dat, wat men met het Christendom

het probleem van -het ge-brek aan verdraagzaamheid in eigen kring, zoals tussen Koerden en Turken; het dilemma tussen vrij keuze-recht voor ouders en ge-dwongen leerlingensprei-ding, waar het het tegen-gaan van de groeiende segregatie van zwarte en witte scholen betreft; de Maar waar staan wij nu

voor? Voor het handhaven

nu net als benepen van zich heqt

cifaeschud, vervolaens in de Islam met

het ooa op cifwijkende achterarond en

herkomst weer bearipvol wordt

omarmd.

van de - in mondiaal

per-spectief sterk gepriviligeerde- positie van onze gro-tendeels geemancipeerde klassieke nationale ach-terban, waarvan velen hun weg op huizenmarkt, In-ternet en de Wallen intussen ook wel zonder ons weten te vinden? Of voor de ontwikkeling van de armen en achtergeblevenen buiten Europa, dan wel van de allochtonen in eigen land? Dit dilemma is nu veel sterker geworden dan honderd jaar terug, toen men in Europa de moslimse medemens nog slechts hoofdzakelijk als een exotische, met Koran en kromzwaard bewapende, krijgsman uit spannende avonturenromans kende, en niet als de winkelende bovenbuurvrouw bij Albert Heijn. Die emancipatie van de bevolking van andere culturen vergt echter gedeeltelijk een strijd tegen het traditionele waar-denpatroon van zo'n cultuur, en wordt daarmee door de desbetreffende bevolking veelal als een aan-val op hun cultuur als geheel gezien, en zodoende als een aanval op henzelf.

Kalen en geiten

Hoezeer men er in sociaal-democratische kring niet in slaagt om een heldere koers uit te zetten en tot duidelijke keuzes te komen, maakte een tijdje terug ook de door een commissie uit de Partij van de Ar-beid vervaardigde nota Wisselwerking weer eens dui-delijk, waarin geen onvertogen woord te vinden is. Daarin ligt dan ook meteen rnijn grootste bezwaar: ieder welwillend mens zal het zonder meer met alles

verhouding tussen de rech-ten en plichten van ouders en overheid ten aanzien van de wijze van opvoeding en onderwijs van het op-groeiende geslacht; de illusie van het 'bij gelijke ge-schiktheid' in personeelsadvertenties, in relatie tot de vraag naar groepsrechten dan wel individuele rechten; het probleem van de dubbele nationaliteit en dus dubbele loyaliteit, die in democratieen voor de relatie c.q. mogelijke botsing tussen de beide va -derlanden niet zonder relevantie hoeft te zijn, ge-tuige ondermeer de rol van de lobbies voor Israel en lerland in de Verenigde Staten. Aan de opstellers van de genoemde partijnota lijken deze vraagstukken grotendeels voorbij te zijn gegaan. Politiek gaat ech-ter niet over die zaken waarover men het eens is, maar over die, waarover men op goede gronden van mening kan verschillen. En ofschoon het in Neder-land inmiddels onder Paars meer dan ooit traditie geworden is om politieke meningsverschillen vooral zoveel mogelijk toe te dekken, lijkt mij dat, met het oog op het samenbindende vermogen van onze sa-menleving in de toekomst, in dit geval zeer onge-wenst.

Het is sowieso opvallend, hoezeer deze culturele en men tale aspecten in politieke discussies inN eder-land uit de weg worden gegaan, en godsdienst staat daarbij- met ons koningshuis, uiteraard- bovenaan als nationaal tahoe nummer een. Maatschappelijke aanpassingsproblemen worden altijd met econorni-sche factoren in verbinding gebracht, en over de

1 .l t e lt n e 1 -e s o!lo 3 2ooo

wisselwerking tussen materie en mentaliteit hebben

wij het liever niet. Geloofszaken zijn inN ederland in

politicis van oudsher geen thema, niet alleen in de binnenlandse, maar ook in de buitenlandse politiek, zoals de opwinding na de opmerking van Kohl om-trent de relevantie van religie voor de Turkse

ge-schiktheid voor de Europese Unie bewees. In dat

op-zicht bestaat er nog steeds een duidelijk verschi.l in perceptie van de boven-materiele werkelijkheid tus-sen ons en de ons omringende naties, en het was in dit opzicht karakteristiek dat de ettelijke jaren terug

wegens Haider uit de F P 6 getreden politica Heide

Schmidt in haar lezing aan de Leidse Universiteit van

24 februari jl. ter verklaring van het gebrek aan

de-mocratisch-kritische traditie in haar land begon met

te stellen: 'vergeet niet, Oostenrijk is katholiek.'

Waar het de ontkenning van enige wezenlijke rele-vantie van religieuze factoren betreft, staat Neder-land in Europa vrij alleen.

lnkijkoperatie in de volksziel

Het is in dit verband natuurlijk een interessante vraag, waardoor dit komt. Het antwoord is niet los te zien van het feit, dat het grootste deel van de hui-dige elite van Nederland op dergelijke momenten vanuit een vermeend verlichte geesteshouding niet aileen van de metafysisch opvattingen van anderen als potentieel beoordelingscriterium niets wi.l

weten, maar evenrnin aan de godsdienstige wortels van de eigen samenleving herinnerd wil worden, en zo zelfs de betekenis ervan voor de grenzen van Europa ontkent: de betekenis van het Christendom, dat, bij aile secularisatie van de laatste tijd, nog altijd aan de basis ligt van de Europese cultuur. De verkla-ring daarvan vergt een korte inkijkoperatie in de nationale volksziel van dit ogenblik.

Ter linkerzijde is het dan mede de dominantie

van de generatie van de jaren zestig, met haar

onver-werkte rijke roomse verleden en haar jeugdtrauma's

over een ongetwijfeld even afgrijselijke

gerefor-meerde jeugd in Oegstgeest, die ervoor zorgt dat

vele toonaangevende politici vooral niet met de

Kohls in een kamp willen worden gezien. Gezien de van staatswege verplichte katholieke kruisen in de openbare scholen in het door Kohl's zusterpartij ge-regeerde Beieren is die associatieangst overigens niet geheel onbegrijpelijk. Waaraan de algemene geur van kleinburgerlijke mufheid, die - naast de huidige van koninklijke omkoopbaarheid- bij tijd en wijle uit de kring der Duitse christen-democraten opstijgt, dan natuurlijk eveneens nog bet zijne

bij-draagt. Nergens in Europa is bovendien de ontker-kelijking verder voortgeschreden dan inN ederland, zodat reeds godsdienstigheid als zodanig hier al snel aan achterlijkheid wordt gelijkgesteld. In onze buur-landen daarentegen beroepen

sociaal-democrati-sche leiders, als Tony Blair voor Labour, zich openlijk

op de Christelijke moraal, en ook zonder dat hij nu de kerk meteen even frequent als de kapper bezoekt. Deze neiging om zich voor het eigen Christelijke verleden te schamen gaat vervolgens gepaard aan de vrees, om met een onvertogen woord over de Islam de vreemdelingenhaat aan te wakkeren en daarmee extreem-rechts in de kaart te spelen. Men wil in

so-ciaal-democratische kring vooral niet voor

onver-draagzaam doorgaan, en ziet daarom, uit op zich be-grijpelijke compassie met de beroerde maatschap-pelijke positie van de immigranten in onze binnen-steden, menige uiting van intolerantie in allochtone kring ten aanzien van N ederlandse norm en - van

Salman Rushdie tot homosexualiteit-

handenwrin-gend door de vingers. Een en ander leidt er uit

mis-plaatste politieke correctheid regelmatig toe dat,

wat men met het Christendom nu net als benepen

van zich heeft afgeschud, vervolgens in de Islam

weer begripvol wordt omarmd. Mede daardoor

be-staat de neiging om de verschillen met vreemde

cul-turen terug te brengen tot fleurige volksdansen en interessante eetgewoontes, die op verbroederende buurtfeesten met de inheemse bevolking moeten

worden gedeeld. Zo worden centrale westerse

waarden, die wij danken aan de Verlichting, op

cru-ciale momenten ter wille van de binnenlandse vrede in de multiculturele samenleving soms liever ver-zwegen.

Zo mogelijk ernstiger nog is de lankmoedige hou-ding ten opzichte van de grondbeginselen van de westerse beschaving aan de rechterzijde van het po-litieke spectrum in Nederland geworden. Daar heeft men niet zozeer met onverwerkte jeugdervaringen te kampen, en is het ook evenn1in de schroom om voor Europa-centrisch versleten te worden. Daar is het vooral de behoefte om bij lucratieve contacten met het buitenland van iedere onzakelijke belemme-ring gevrijwaard te blijven, die ertoe leidt, dat men hier niet over godsdienst als beschavingsvormende factor spreekt. Daar wi.l men evenrnin over de gees-telijke grondslagen van de westerse samenleving filosoferen. Daar wil men gewoon zaken doen.

Voor de Van der Valken van deze wereld was iets anders natuurlijk altijd al te vee! gevraagd, maar

132

s &..o 3 2ooo

laas zijn de Vander Valken nu aan de winnende hand. En waar dit zaken doen in Nederland gaandeweg tot hoogste ideaal is verheven, blijven de geestelijke ef-fecten ervan niet tot zakenkringen aileen beperkt. Ook bij veel vooraanstaande sociaal-democraten heeft de afgelopen jaren deze van oudsher tot koop-manskringen beperkte platte kijk op de wereld im-mers ingang gevonden, en geldt de overheidsfunc-tionaris die niet voor ondernemer speelt en bijpas-send dineer- en declareergedrag vertoont, als een meelijwekkende sui. Zelfs het denkvermogen van de christen-democratie blijkt hevig door het virus van deze commerciele zienswijze te zijn aangetast, ofschoon men van deze zijde toch wei een grotere resistentie had durven verwachten. Reeds de geval-len fractieleider Elco Brinkman verkondigde, nadat hij als minister de kunst tot glijmiddel voor de ex-port had voorbestemd, ter verdediging van zijn uit-glijder dat andere Ianden toch ook aileen maar vooral veel aardappels wiilen verkopen. Neen! Niet aile volkeren beschouwen een positieve handelsba-lans als het hoogstbereikbare ideaal. Er zijn er, die in de veronderstelling verkeren, dat zij een culturele missie te volbrengen hebben. En er zijn er ook, die het Koninkrijk Gods op Aarde vestigen will en, en als dezulken, zoals de Taliban in Afghanistan, het voor het zeggen krijgen, dan berg U!

Theocratische restanten in Nederland

Nu brengt juist dat Koninkrijk Gods ons op een extra reden waarom men in Nederland de onder -linge verwevenheid van afwijkende religieuze en af-wijkende maatschappelijke denkbeelden bij een deel van onze nieuwe minderheden liever niet ter sprake brengt, en tevens over het thema tolerantie versus theocratie en het verlichtingscriterium inzake de mogelijkheid tot integratie liever zwijgt. Die reden wordt gevormd door de restanten van theocratisch denken van eigen bodem, zoals die in het Riformato-risch Daablad en het Katholiek Nieuwsblad hun spreek-buis vinden. Het Godgesloten wereldbeeld van menig binnengemigreerd moslim vindt nu eenmaal zijn inheemse pendant in dat van ons ailer bisschop Eyck.

Voor een juiste omgang met deze restanten heeft het meer verlichte deel van de Nederlandse natie nog steeds niet een effectievere omgangsvorm ge-vonden die verder gaat dan de hier te Iande gebrui-kelijke methode van gedogen en negeren, of, ingeval van als al te onappetijtelijk bekrompen ervaren op-vattingen, een enkele halfslachtige paging tot een

ju-ridisch proces. Oat de zaak zelden op de spits gedre-ven wordt komt, omdat op de zeer Nederlandse oorsprong van deze opvattingen historisch gezien weinig af te dingen valt, en men het deze landgeno-ten daarom wat minder euvel durft te duiden, dat vervolgens aileen de aansluiting op de Nederlandse

moderniteit is gemist. De doorvoering van de Verlich-ting in Urk wordt zo in geen geval in zijn algemeen-heid met wettelijke middelen afgedwongen, en als men het broekverbod voor meisjes in bevindelijke kring tolereert omdat dat nu eenmaal bij de desbe-treffende geloofsbeleving schijnt te horen, dan wordt het ook moeilijker dan in Frankrijk om be-paalde als obscurantistisch beschouwde vormen van islamitische klederdracht van staatswege tegen te gaan. Waar de Nederlandse samenleving vreemde culturen van autochtone oorsprong aile ruimte voor antimoderne zelfexpressie laat, kan zij dat recht, om niet te discrimineren, aan vreemde culturen van al-lochtone oorsprong immers moeilijk onthouden.

Oat de Verlichting in Urk tot dusverre geen in-gang heeft gevonden komt mede omdat deze au-tochtone vreemdelingen binnen onze moderne sa-menleving ook de scheiding tussen Kerk en Staat nog niet altijd geheel verinnerlijkt hebben, en in hun kring integendeel een duidelijke link gelegd wordt tussen de eigen geloofsopvatting en onze 'ware' na-tionale identiteit. Nederland zal christelijk zijn of het zal niet zijn, gelijk het reeds in de zeventiende eeuw door de calvinistische 'Heerschende Kerk' als het nieuwe uitverkoren volk werd beschouwd. Voor het orthodoxe protestantisme vormt de trits God, Nederland en Oranje zo nog steeds een onverbreke -lijke drieeenheid, waarbij op de Synode van Dordt de lotsbestemming van Neerlands lsrae1 vastgelegd en zijn speciale band met Christus' kerk bezegeld is, ook al speelt het daartoe cruciale kerstverhaal zich tussen os en ezel in het Palestijnse Bethlehem af, en niet in de Puttense varkensstailen van Wienk van den Brink.

Zeker in christen-democratische kring betekent dat Koninkrijk Gods zo een belangrijk obstakel om overdreven godsdienstigheid onder ailochtonen als onnederlands te bekritiseren, met het oog op de sec-tarische fundamentalisten van Veluwse ofVaticaanse richting, omdat hun daaruit voortvloeiende maat-schappelijke marginalisatie juist steeds als soeve -reiniteit in eigen kring wordt aangeprezen. Niet voor niets heeft in Nederland de onderwijsvrijheid onder zevenenzeventig jaar ononderbroken confessioneel bewind zulke extreme vormen aangenomen, dat

1 t e s e n n e e r n 1

-,_

met een beroep op godsdienstige gevoeligheden de

evolutieleer uit het eindexamenpakket kan worden

geweerd en onder de vlag van geloofsvrijheid de ach-terlijkheid als hogere waarheid kan worden aange-leerd, en desondanks de desbetreffende scholen rus-tig voor overheidssubsidie in aanmerking kunnen komen. Het is een vorm van staatsgefmancierd an-alfabetisme die zelfs in de duisterste binnenlanden

van Beieren ondenkbaar is, en in de westerse wereld

aileen in sommige staten van de Verenigde Staten

wordt geevenaard. Waar het CDA zich zodoende, onder verwijzing naar het recht op culturele

eigen-heid van zwaar

Gerefor-lichten meestal net iets geringer dan in meer

ver-lichte kring, omdat de meer verlichten in beginsel toch net iets minder snel geneigd zijn de medemens het recht te ontzeggen om- bij wijze van variant op

het woord van de grote Frederik- op zijn eigen ma-nier achterlijk te worden, dan degenen die al op hun

eigen manier achterlijk zijn. Er kan in de ogen van

theocraten immers maar een theocratische heilstaat de juiste wezen, en dat sluit het recht voor andere

theocraten om de hunne te realiseren nagenoeg uit. Voor Nederlandse streng-Gereformeerden kan

zo'n Nederlandse heilstaat dus ook slechts een

meerden, tegen Verlich-tingsdwang van

overheids-wege verzet, bevindt het

zich niet in de positie om islamitische inlmigranten

vanwege vrouwvijandige opvattingen de deur te wij-zen terwijl soortgelijke

op-Het Godgesloten wereldbeeld van

menig binnengemigreerd moslim

vindt

nu eenmaal zijn inheemse

streng-Gereformeerde

zijn, gezien de door haar

veronderstelde historische band tussen geloof en

va-derland. Nederland even-wei is inmiddels (zo al ooit) reeds lang niet meer

streng-Gereformeerd,

zodat de enige kans om het

pendant in dat van ons aller

bisschop Eyck.

vattingen bij de s G P sinds decennia begripvol

tege-moet worden getreden. Men kan immers aan de imam moeilijk ontzeggen, wat aan predikant of pas-toor al jarenlang wordt toegestaan, en voor de inbur-gering van de volgelingen van de imam biedt het co A

derhalve opnieuw het verzuilingsmodel aan. Anderzijds is juist bij het meer conservatieve, minst verlichte deel van de christen-democratische

achterban de distantie tot de aanhangers van een an-dere godsdienst het grootst. En die distantie vloeit

daarbij niet, zoals bij het meer geseculariseerde deel

van de Nederlandse bevolking, voort uit de uit die godsdienst voortvloeiende maatschappelijke opvat-tingen, maar uit die specifieke godsdienst als

zoda-nig. Hoe orthodoxer men immers in zijn

geloofsop-vatting is, hoe meer men geneigd is om slechts een

godsdienstige waarheid als de ware te erkennen, en

hoe gereserveerder men dus tegenover de waarheid van andere godsdiensten staat.

Direct in het verlengde daarvan ligt dan ook, dat het idee van Nederland als specifiek christelijke natie bij de preciezen sterker leeft dan bij de rekke-lijken, waarbij dat natuurlijk weer versterkt wordt

door het feit, dat het juist de vele preciezen zijn die

op het platteland tussen vele andere preciezen Ieven. Niet voor niets was binnen het CDA de weerstand om de partij ook voor moslims open te stellen niet aan de grachten van Amsterdam maar aan de sloten achter Amersfoort geconcentreerd. In onverlichte kring is de tolerantie tegenover anderszins

onver-godsdienstige ideaal in maatschappelijke praktijk

om te zetten niet meer ligt in het beheersen, maar juist in het weren van de staat: door het recht, zich

niet door de meerderheid tot een onorthodoxe le

-venswijze te hoeven Iaten dwingen. Zo heeft die

eigen christelijke heilstaat ook in Staphorst slechts

kans van slagen op grond van het met deze

heilsop-vatting als zodania zo strijdige vrijheidsbeginsel, dus als eveneens in beginsel het recht op een islamitische heilstaat in de Schilderswijk wordt erkend, want de

seculiere meerderheid van de bevolking is voor heel Nederland van geen van beide gediend.

De christen-democratie wordt zo heen en weer

geslingerd tussen het recht op confessionele

ver-scheidenheid enerzijds, welke voor het meer

streng-gelovige deel van haar achterban de enige garantie voor het voortbestaan van een eigen entiteit vormt

maar zo automatisch ook de Islam aile ruimte geeft, en de door dat strenggelovige deel gevoelde en ge-wenste samenhang van Nederlandse identiteit en

Christendom anderzijds, die de Islam buitensluit maar in het ontkerstelijkte Nederland ook door de rest van de autochtone bevolking allang niet meer

erg wordt geapprecieerd.

Het probleem waar anderzijds dit ontkerstelijkte Nederland zo voor staat, is dat het moeilijk met twee

maten kan meten: het kan, op basis van het beginsel van godsdienstgelijkheid en de praktijk van staats-onthouding op religieus gebied, niet de onverlichte opvattingen van een dee! van de islamitische

1

₃₄

s &..o 3 2ooo

komers bestrijden en tegelijk aan even onverlichte opvattingen van een dee! van de christelijke inboor

-lingen stilzwijgend voorbijgaan. Zo kan ook de soci-aal-democratie niet afwachtend aan de zijlijn toe-zien, of het in ailochtone kring op eigen kracht overal tot een doorbraak in verlichte richting komt; een fatsoenlijke scholing en gerichte inburgering van de nieuwe bevolkingsgroepen is voor de toe-komst van Nederland te belangrijk om de zaak op zijn beloop te Iaten. Dat betekent evenwel onver-mijdelijk voor de immigranten en hun nageslacht assimilatie, en dus het opgeven van een belangrijk dee! van hun uit hun land van herkomst meege-brachte identiteit, waarbij deze op termijn inder-daad hoofdzakelijk tot fleurige volksdansen en inte-ressante eetgewoontes zal worden gereduceerd.

Maar tegelijk leert de Europese ervaring uit het verleden, dat dit proces tijd nodig heeft, en een te sterke moderniseringsdwang vaak averechts werkt. Reeds de verlichte keizer Jozef II moest op het eind

van de achttiende eeuw erkennen, dat het bijbren

-gen van enige beschaving aan de Bel-gen gezien de toenmalige machtspositie van de katholieke kerk ondanks al zijn ijver niet in twee jaar zou lukken, maar een zaak van zeer lange adem was. Domheid valt nu eenmaal niet per decreet te bestrijden. Het Vaticaan zelf blijkt overigens ook aan tweehonderd

jaar niet genoeg te hebben om zich verstand en ver-lichting eigen te maken. Men is daar, gezien het zo-juist van pauswege verordende eerherstel, na zes eeuwen pas net toe aan de mentale verwerking van Johannes Hus, zodat die van Kant, Darwin, Freud, Mal thus en Joke Smit nog wei even op zich zallaten wachten. Trouwens, ook in het provinciaalse protes-tantse Nederland van Da Costa en Groen van Prin-sterer schoot dat ten tijde van koning Willem 1 niet altijd even erg op. De geforceerde wijze waarop men nu in een land als Turkije zelf in ijltempo met de godsdienst ook aile culturele verscheidenheid poogt uit te barmen, lijkt mij gezien het gewelddadige karakter ervan in elk geval niet voor navolging vat-baar. De maakbaarheid van de samenleving kent zijn grenzen.

Om die reden zullen er in Nederland nog wei enige tijd de nodige spanningen blijven bestaan, waarbij de Nederlandse nakomelingen van de hui-dige moslim-immigranten zich sterk tussen twee vuren zullen bevinden, tussen de meer traditionele herkomstwereld van hun ailochtone (voor)ouders

en de moderne wereld van hun autochtone leeftijd-genoten. Net als in de jaren zestig bij gereformeer-den en katholieken zal het ongetwijfeld voor een groot dee! van hen tot een geestelijke uitbraakpo-ging komen, waarbij die breuk dan wei scherper zal zijn, omdat de sprong die men moet maken ook gro

-ter is. De moderne westerse samenleving is immers, hoever zij intussen ook van haar traditionele Chris-telijke wortels verwijderd is geraakt, wei uit die tra-ditionele Christelijke samenleving voortgekomen en draagt van die oorsprong nog altijd de-sporen, terwijl bij de traditionele samenleving waaruit de migranten voortkomen die relatie met de onze ont-breekt.

Maar het is onwenselijk, indien deze uitbraak slechts voor een dee] van die moslims geldt, en er daardoor net als bij het Christendom een groep ach

-terblijft die door het Iicht van de Verlichting niet wordt bereikt. Voor de Nederlandse sociaal- demo-cratie betekent dat, dat het misschien tijd wordt om de traditionele heilige onderwijsvrijheid in ons land waar het de inhoud van de lesstof- dus niet de didac

-tische methode- betreft toch iets meer ter discussie te steilen, gelijk deze in aile beschaafde Ianden om ons heen sinds de staat de onderwijstaak van de kerk overnam al veellanger aan banden is gelegd.

Willen wij het ontstaan van nieuwe geestelijke ghetto's in de toekomst vermijden, en dus ook van

alle nazaten van de immigranten die uit een traditio

-nele samenleving komen moderne en goedge

-schoolde Nederlandse staatsburgers maken, dan kunnen wij het ook in het geval van de kinderen van het traditioneel ingestelde deel der moslimouders niet aan nieuwe islamitische scholen aileen overlaten om te bepalen wat daar precies zal worden geleerd. Maar dan kunnen wij ook om enige confrontatie met de laatste eilanden van Christelijke rechtlijnigheid, die nog niet conform de hedendaagse wetenschap-pelijke inzichten met de evolutieleer zijn meege

-evolueerd, niet Ianger meer heen. In het Europa van het jaar 2ooo wordt het volbrengen van deze laatste missie van de Verlichting ook hoogste tijd.

THOMAS H. VON DER DUNK Cultuurhistoricus

(Voor alle duidelijkheid: de redactie ontvinB bovenstaand

artikel v66r verschijninB van Paul Schq[er's aerucht-makende essay - red.)