UvA-DARE (Digital Academic Repository)
Geld in Amsterdam. Wisselbank en wisselkoersen, 1650-1725
Dehing, P.
Publication date
2012
Document Version
Final published version
Link to publication
Citation for published version (APA):
Dehing, P. (2012). Geld in Amsterdam. Wisselbank en wisselkoersen, 1650-1725.
General rights
It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).
Disclaimer/Complaints regulations
If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.
Geld in Amsterdam
in Amsterdam
Geld
Wisselbank en wisselkoersen, 1650-1725
Pit Dehing
Dehing
De Amsterdamse Wisselbank gold in de zeventiende en achttiende eeuw als sieraad, melkkoe en mysterie van de VWDG+HW]RXGHPDFKWLJVWHĈQDQFLOHLQVWHOOLQJLQ(XUR SD ]LMQ JHZHHVW 2RN GH PRGHUQH KLVWRULRJUDĈH ]LHW GH bank als een van de succesfactoren voor de economische RQWZLNNHOLQJYDQ$PVWHUGDP,Q]LMQVWXGLHRYHUGHPR netaire politiek van het stadsbestuur in Amsterdam, de EHGULMIVYRHULQJYDQGH:LVVHOEDQNHQKHWHćHFWYDQEHLGH RSGH(XURSHVHYDOXWDPDUNWHQODDW3LW'HKLQJ]LHQZHONH rol de Wisselbank nu precies speelde.
'H RS]HW YDQ GH EDQN ZDV LM]HUVWHUN HQ KDDU JHOGSR OLWLHN HUJ JHUDĊQHHUG PHW DOV UHVXOWDDW HHQ JHVPHHUG lopend betalingsverkeer, kapitaalmobiliteit én stabiele wisselkoersen. De monetaire politiek bracht monetaire VWDELOLWHLWOHYHUGHDDQ]LHQOLMNHZLQVWHQRSHQSODDWVWH$P VWHUGDP ERYHQLQ GH WRS YDQ GH YURHJPRGHUQH ĈQDQFLOH centra. Dat laatste blijkt uit een voor dit onderzoek nieuw RQWZLNNHOGHPRQHWDLUĈQDQFLOHFHQWUDOLWHLWVLQGH[
Op het omslag: een groepsportret van vermoedelijk de commissarissen van de Amsterdamse Wis-selbank in 1619, van links naar rechts Jacob Gerritsz Hoyngh, Roelof Egbertsz en Laurens Jansz Spiegel, zie: Dudok van Heel, ‘Thomas de Keyser’. Schilderij van Thomas de Keyser, 1619 (Collectie Rijksmuseum Amsterdam).
Dit proefschrift heeft geen eigen isbn.
Het isbn van de handelsuitgave is 978-90-8704-311-7. © 2012 Pit Dehing & Uitgeverij Verloren
Torenlaan 25, 1211 ja Hilversum www.verloren.nl
Typografie: Rombus, Hilversum
Omslagontwerp: Robert Koopman, Hilversum Druk: Wilco, Amersfoort
Bindwerk: Van Waarden, Zaandam
No part of this book may be reproduced in any form without written permission from the publisher.
voor de Statistiek, het Unger – Van Brerofonds, De Nederlandsche Bank NV, de Stichting Fonds voor de Geld- en Effectenhandel en de J.E. Jurriaanse Stichting.
Geld in Amsterdam
Wisselbank en wisselkoersen, 1650-1725
academisch proefschrift
ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit van Amsterdam
op gezag van de Rector Magnificus prof. dr. D.C. van den Boom
ten overstaan van een door het college voor promoties ingestelde commissie, in het openbaar te verdedigen in de Aula der Universiteit
op vrijdag 19 oktober 2012, te 13:00 uur door Petrus Woltherus Nicolaas Marie Dehing
Prof. dr. H.F.K. van Nierop Copromotor: Dr. M.C. ’t Hart
Woord vooraf
‘Hou het simpel’, zei Leo Noordegraaf toen ik hem in maart 2005 belde met de mede-deling dat ik van plan was mijn promotieonderzoek af te ronden. Eerst zien dan ge-loven, had misschien meer voor de hand gelegen. Want hij was het die mij in 1989 als assistent in opleiding in staat stelde mijn onderzoek te beginnen en mij vier jaar later, voordat het finale manuscript op tafel lag, naar het CBS zag vertrekken en sindsdien geen tekstversies meer had gezien. Ik ben Leo en met hem de Universiteit van Amster-dam en het Tinbergen Instituut dankbaar voor de ruimte die zij boden voor mijn zelf-ontplooiing. Eenmaal werkzaam bij het CBS legde Geert Bruinooge het fundament voor de afronding van dit boek. Ik voorzag hem van een keurig plan. Hij verleende mij daarop een speciale studiefaciliteit en stelde mij zo in staat los te komen uit de voor een buitenpromovendus onheilspellende driehoek van werk, sociaal leven en actieve levenskunst. Ik prijs me gelukkig dat Geert mij ruim de tijd heeft geboden.
Dat de materie veel tijd vergde, ervoer in deze periode vooral Marjolein ’t Hart. Zij las als co-promotor als eerste de niet altijd even eenvoudige teksten en nam die daarna opgewekt met me door. Behalve voor het kritische en stimulerende tekstcommentaar ben ik haar ook zeer erkentelijk voor haar onvermoeibare inzet, haar aanstekelijke en-thousiasme en het vele voor mij onzichtbare regelwerk, waaronder de contacten met de promotiecommissieleden – Clé Lesger, Hans Vissser, Herman van der Wee, Peter Spufford en Joost Jonker – die ik bij deze wil danken voor hun bereidwilligheid. Henk van Nierop dank ik voor zijn even moeilijke als voortreffelijke facultaire hordeloop.
Ronald van der Bie en Joost Jonker namen eveneens de volledige tekst van het proef-schrift nauwgezet door. Ze behoedden me voor vele fouten in taal en inhoud die soms, na hun correcties, gelijk op leken te lopen met het aantal zinnen. Met chirurgische precisie brachten ze meer balans aan, voorkwamen daarmee een slachting en lieten een boek over om de credits voor te nemen.
In de periode waarin het manuscript definitief vorm kreeg, had ik het voorrecht in con-tact te komen met Stephen Quinn en Wil Roberds, die, elke keer weer als ze vanuit Dallas en Atlanta naar Amsterdam kwamen mij weer een spiegel van bezieling, bescheidenheid en prettige intellectuele onzekerheid voorhielden. Ik wil beiden zeer bedanken voor een cruciaal eureka-moment en natuurlijk voor de dataset die ze beschikbaar stelden.
Er waren geen data geweest en ook geen boek als ik niet uitvoerig het bronnenmateriaal had kunnen raadplegen in het Amsterdamse stadsarchief en het IISG, twee hooibergen waaruit de medewerkers onvermoeibaar de vele spelden bleven aandragen. Co Seegers, Albert Scheffer, Bert Westera en Wilma Gijsbers ben ik dankbaar voor het feit dat ze me attendeerden op archiefstukken die ik anders wellicht niet op het spoor was gekomen. Sommigen zijn zich misschien niet bewust van het feit dat ze me hulp boden bij het schrijven van dit boek, wat ik als een duursportprestatie heb ervaren. Een goed gevoel en een plek van rust waren daarbij essentieel. De tijd die ik op zondagochtend op de racefiets heb doorgebracht heeft mij dan ook de beste ideeën opgeleverd. Ik ga niet zo-ver door te claimen dat mijn lichaam een eigen zo-verstand heeft, als het ware zelf denkt, maar ik ben de heren van de Fietsband uit Linschoten dankbaar voor de keren dat ik een basale zintuiglijkheid ervoer bij het fysiek diepgaan – de momenten waarop vele vra-gen en ideeën veelal ongevraagd en onverwacht ontstonden – en bij de keren dat ik blij werd van ogenschijnlijk banale zaken als koffie met appelgebak, bier met frites en veel humor, per slot van rekening de hoogste vorm van intelligentie. Wielrennen is inder-daad spirituele amfetamine. Medegebruiker Lex van Almelo wil ik danken voor het aan-horen van mijn schrijfperikelen, zijn adviezen, het nauwgezet corrigeren van de druk-proeven en de fouten die hij vond. Alle fouten die toch nog in dit boek voorkomen zijn uiteraard voor mijn rekening. Ik had het geluk dat Lieneke Hoeksma mijn summa-ry wilde vertalen en een deadline geen probleem vond. Mariël Lam gaf de uitnodiging vorm, waarvoor mijn dank. Dankzij uitgeverij Verloren is het boek bijtijds gereed. Ik dank Thys Verloren en Anja van Leusden en vooral de onverdroten Patricia Harsevoort. Met snelheid werd ik tijdens mijn onderzoek ingehaald door de actualiteit. Voor een historicus is dat misschien en gebruikelijker dan men zou denken. Toch heb ik het als bijzonder ervaren dat de Amsterdamse financiële wereld in de Gouden Eeuw, een onderwerp en periode die bij het begin van mijn onderzoek vreemd en ver weg le-ken, plotseling, door het uitbreken van de financiële crisis in 2008 en de latere eurocri-sis scherp in beeld kwamen.
Als bijzonder heb ik ook het opgroeien van Lisa en Willem ervaren. Ze waren nog niet geboren toen ik aan het onderzoek begon. Tijdens de afronding echter legden ze me met gerichte vragen het vuur aan de schenen: ‘Denk je dat veel mensen snappen wat je schrijft? Hoeveel mensen kopen je boek? Wat hebben we eigenlijk aan jouw on-derzoek?’ Met dit boek heb ik een deel van het complexe monetaire verleden van Am-sterdam in de vingers proberen te krijgen. Ik hoop dat ik die complexiteit recht heb gedaan. Ik schreef dit boek voor mijn plezier en ik hoop dat degenen die het lezen het-zelfde beleven. Jammer genoeg kunnen mijn ouders het niet meer lezen, maar, ‘her-denkend wat mijn hart verloren heeft’, om met de dichter De Mérode te spreken, vind ik meer dan vrede in de levenskunst die ik dankzij Roos niet heb verleerd. Zij zorgde met regelmaat voor én voldoende afleiding, waardoor ik niet enkel met mijn onderzoek bezig was, én voor grenzeloze steun, waardoor ik verstoken ben gebleven van een gees-telijke hongerklop. Zij was cruciaal. Zonder haar was dit boek niet tot stand gekomen. Maar bovenal schonk ze tussen start en afronding het leven aan onze twee prachtige kinderen Lisa en Willem. Aan hen draag ik dit boek op.
Inhoudsopgave
Woord vooraf 5
Lijst van tabellen, grafieken, figuren, afbeeldingen en afkortingen 10
1 Inleiding 17
1.1 Bank, reële economie en geldhoeveelheid 19
1.2 De Amsterdamse context en centrale onderzoeksvraag 20
1.3 De Amsterdamse Wisselbank in de historiografie 21
1.4 Het analytisch bestek en opbouw van het boek 31
1.5 Bronnen en data 34
2 Dynamiek in de Republiek 38
2.1 De erfenis van Antwerpen 38
2.2 Hollandse economie 39
2.3 Conjunctuur in Amsterdam 42
2.4 Gevoelig en mobiel Amsterdams kapitaal 48
2.5 Erfgenaam Amsterdam: een samengesteld betalingssysteem 52
2.6 Intermezzo. Conjunctuurkompas Amsterdam 56
3 Oprichting en inrichting Wisselbank 59
3.1 Achtergronden 59
3.2 Inrichting: personeel, gebouw en locatie 67
3.3 Overschrijfbriefjes en kwitanties 89
3.4 Aanpassingen van de administratieve organisatie 94
3.5 Intermezzo. De financiële zwendel van boekhouder Rutgert Vlieck 103
4 Bankgulden, agio, innovatie en risicoreductie 108
4.1 Twee betalingscircuits, twee guldenkoersen en één agio 108
4.2 Het agio, natuurlijk en effectief 115
4.3 Monetaire strategie 120
4.4 De recepis, dé innovatie van 1683 124
4.5 Geldsubstitutiehypothese: openmarktoperaties en fluctuaties 127 metaalvoorraad
5 Operaties en liquiditeitsmanagement 130 5.1 Rekeninghouders: karakteristieken, aantallen, groei en dynamiek 130 5.2 Geldaanbod: Wisselbankdeposito’s, metaalvoorraden en cashratio 145
5.3 Openmarktoperaties: aan- en verkopen door de bank 154
5.4 Agenten, ontvangers en kassiers van de VOC 158
5.5 De vraag naar bankgeld of de omloopsnelheid van de bankgulden 162
5.6 Liquiditeitscontrole en ‘correct-policy’-respons 167
6 Bedrijfsvoering 172
6.1 Balansstructuur: activa en passiva 173
6.2 Kosten en baten betalingsverkeer 178
6.3 Directe inkomsten uit betalingsverkeer 179
6.4 Indirecte opbrengsten uit provisies en speculatiewinst 181
6.5 Kredietverlening en rente-inkomsten 187
6.6 Intermezzo. Tellen en totaliseren: onregelmatigheden in de 194 boekhouding
7 Wissels, wisselkoersen en wisselmarkt 197
7.1 Techniek wisselverkeer en internationaal betalingssysteem 197
7.2 Wisselkoersen en wisselkoersnotering 202
7.3 Historisch wisselkoersverloop in Amsterdam 210
7.4 Stabiele wisselmarkt in Amsterdam? 213
7.5 De Amsterdamse wisselmarkt: specifieke krachten 218
7.6 Intermezzo. Wisselfinanciering in de praktijk 224
8 Wisselmarkt en Wisselbank. Kortetermijnarbitrage en langetermijn- 229 vertrouwen
8.1 Samenhang metaalvoorraad Wisselbank en wisselkoersverloop 230 8.2 Kortetermijnturbulentie: Londen en Venetië als voorbeelden 236
8.3 Arbitrage via de Wisselbank 241
8.4 Fundamentele kracht: het Hollandse concurrentievoordeel 246
8.5 Kapitaalrendement 250
8.6 Intermezzo. De uitgekiende speculatie van een Amsterdams prijskartel 255
9 Amsterdam als financieel centrum 259
9.1 Amsterdam leunt lange tijd op Antwerpen 259
9.2 Van periferie naar centrum 265
9.3 De Wisselbankgulden als internationale sleutelvaluta 269
9.4 Amsterdamse valutamarkt en Wisselbank 271
10 Conclusie 275
i n h o u d s o p g a v e 9
Eindnoten 302
Bijlagen 363
Bijlage 1 Centraliteit en periferie in het internationale monetaire systeem, 364
1600-1750
Bijlage 2 Wisselmarktrente, wisselmarktwispelturigheid en inflatie in Amster- 369
dam en Londen; kosten van levensonderhoud in enkele Europese plaatsen
Bijlage 3 Kerncijfers Amsterdamse Wisselbank 380
Bijlage 4 Bankgeldtransacties van kassiers via de Amsterdamse Wisselbank 413
Bijlage 5 Wisselkoersen in Amsterdam 423
Bijlage 6 De stormloop op de Amsterdamse Wisselbank in juni, juli en augustus 433 1672, naar onttrekkingen van 10.000 gulden of meer
Bijlage 7 Oprichtingkeur van de Amsterdamse Wisselbank, 31 januari 1609 437
Bijlage 8 Edelmetaal en munten in- en uitstroom in en uit de Amsterdamse 438
Wisselbank
Archieven en literatuur 458
Lijst van tabellen, grafieken, figuren,
afbeeldingen en afkortingen
Tabellen
Tabel 1.1 Aantal girale omzetten – totalen per rekeninghouder – naar half-jaarlijkse boekingsperiode en aantallen transacties
Tabel 1.2 In- en uitstroom van munten en metaal, naar aantal transacties per jaar van ontvangers en speciekamer van de Wisselbank
Tabel 2.1 Bruto binnenlands product (bbp) per hoofd van de bevolking Tabel 2.2 Nominale rentestructuur in Amsterdam
Tabel 2.3 Netto reële rente in Amsterdam en Londen
Tabel 3.1 Commissarissen van de Amsterdamse Wisselbank met hun aan-stellingsduur, in jaren (A) en cumulatieve procenten (B)
Tabel 3.2 Verdeling kantoorruimte Wisselbank
Tabel 3.3 Tractementen en totale loonsom van het personeel van de Wissel-bank
Tabel 4.1 Relatie agio bankgulden en deposito-omvang Wisselbank, naar correlatiecoëfficiënt jaar-op-jaar-mutatie
Tabel 4.2 Relatieve wispelturigheid van agio, metaalvoorraad en cashratio van de Wisselbank
Tabel 5.1 De totale beroepsbevolking in Amsterdam en het aantal personen werkzaam in de dienstverlening en het geld- en bankwezen Tabel 5.2 Omzet kassiers via de Amsterdamse Wisselbank
Tabel 5.3 Verrekeningen via de Amsterdamse Wisselbank, totaal en 25 groot-ste rekeninghouders, giraal en chartaal, naar groot-steekproefjaar Tabel 5.4 Aantal depositohouders en mutaties bij de Wisselbank
Tabel 5.5 Frequentieverdeling van betaalrekeningen met een positief saldo bij de Amsterdamse Wisselbank, naar steekproefjaar en grootte-klasse saldo in bankguldens
Tabel 5.6 Frequentieverdeling van instroom van edelmetaal in de Amster-damse Wisselbank, naar steekproefjaar en grootteklasse van de in-gebrachte waarde in bankguldens
Tabel 5.7 Frequentieverdeling van onttrekking van edelmetaal uit de
Am-308 308 40 46 50 72 86 101 118 120 138 138 140 142 144 156 157
LIJSTVANTABELLEN, GRAFIEKEN, FIGUREN, AFBEELDINGENENAFKORTINGEN 1 1 sterdamse Wisselbank, naar steekproefjaar en grootteklasse van de onttrokken waarde in bankguldens
Tabel 5.8 Edelmetaalonttrekking door VOC-functionarissen uit de Wissel-bank
Tabel 5.9 Edelmetaalonttrekking uit Amsterdamse Wisselbank en VOC-aan-deel daarin
Tabel 5.10 Edelmetaalonttrekking uit Amsterdamse Wisselbank, naar VOC-kamer en totale edelmetaalexport VOC
Tabel 5.11 Giraal en chartaal transactievolume Amsterdamse Wisselbank Tabel 5.12 Frequentieverdeling van het giraal transactievolume van de
Am-sterdamse Wisselbank, naar steekproefjaar en grootteklasse omzet, in bankguldens
Tabel 5.13 Omloopsnelheid van geld op de Amsterdamse Wisselbankrekeningen Tabel 5.14 Gemiddelde omloopsnelheid van het geld in de Amsterdamse
Wisselbank, naar saldo
Tabel 5.15 Relatieve wispelturigheid van geldkoers, geldaanbod en -vraag, metaalvoorraad, cashratio, in- en uitstroom, girale omzetten en kredietverlening bij de Amsterdamse Wisselbank
Tabel 6.1 Speculatiewinst op in- en verkoop door de essayeur van de Wissel-bank
Tabel 6.2 Speculatiekapitaal Wisselbank en valutawinst, A. 1782 en B. 1783 Tabel 7.1 Rekenmunten in Amsterdam
Tabel 7.2 Wisselkoersen in Amsterdam op enkele belangrijke steden, uitge-drukt als nominale indices t.o.v. het pond Vlaams
Tabel 7.3 Mutatie wisselkoersen in Amsterdam, uitgedrukt als %-mutatie van buitenlandse valutakoersen in ponden Vlaams
Tabel 7.4 Correlatiematrix van wisselkoersen
Tabel 7.5 Wispelturigheid van de Amsterdamse wisselkoersen
Tabel 7.6 Wispelturigheid wisselkoersen in Amsterdam, Londen en Venetië Tabel 8.1 In- en externe waardeverandering rekenmunt Republiek (inflatie en
wis selkoersen) in relatie tot geldaanbod Wisselbank (deposito’s) en agio bankgulden
Tabel 8.2 Statistische relatie agio bankgulden en bronnen van monetaire groei, correlatiecoëfficiënt agio/kredietverlening Wisselbank, rente, inflatie en wisselkoersen op Amsterdam
Tabel 8.3 Statistische relatie metaalvoorraad Wisselbank en wisselkoersen in Amsterdam
Tabel 8.4 Kosten van levensonderhoud in Amsterdam, Londen, Venetië, Ant-werpen, Hamburg, Parijs, Dantzig en Frankfurt, 10 jr. gemiddelden Tabel 8.5 Netto reële opbrengst van Amsterdams kapitaal in Londen
Tabel 9.1 Steden met wisselkoersnotering in Amsterdam
Tabel 9.2 Top-20 financiële centra Europa, 1586, 1610, 1625 en 1650, gewo-gen centraliteitsindex 159 160 161 163 164 165 166 168 186 187 208 210 211 212 216 217 231 235 236 247 251 262 266
Tabel 9.3 Top-20 financiële centra Europa, 1675, 1700, 1725 en 1750, gewo-gen centraliteitsindex
Tabel 9.4 Verdeling Europese steden met wisselkoersnoteringen, naar hoog-te centralihoog-teitsindex (centrum=100, periferie=0)
Grafieken
Grafieken in tekst
Grafiek 2.1 Opbrengsten van convooien en licenten, kantoor Amsterdam Grafiek 2.2 Marktwaarde VOC-verkopen in Amsterdam en
Wisselbank-tegoeden
Grafiek 2.3 Conjunctuur in Amsterdam
Grafiek 2.4 Reële rente en faillissementen in Amsterdam Grafiek 2.5A-E Conjunctuurkompas Amsterdam
Grafiek 2.5F Conjunctuur Amsterdam, gemiddelde genormaliseerde waarde 9 indicatoren
Grafiek 3.1 Aantal girale transacties en omvang deposito’s Wisselbank Grafiek 4.1 Agio bankgeld Amsterdamse Wisselbank
Grafiek 4.2 Bankagio, metaalvoorraad en deposito-omvang Amsterdamse Wisselbank
Grafiek 4.3 Bankagio metaalvoorraad, deposito’s en omzetten Amsterdam-se WisAmsterdam-selbank, 9 jrl. voorts. gemiddelde
Grafiek 4.4 Relatie tussen de prijs van een dukatonrecepis (1.000 dukaton) onder wisselende agiokoersen
Grafiek 5.1 Top-25 rekeningen Amsterdamse Wisselbank, naar giraal trans-actievolume van de rekeninghouders, 1666
Grafiek 5.2 Aantal kassiers, wisselaars, handelaars in wissels en wisselmake-laars in Am sterdam
Grafiek 5.3 Omzetten kassiers en ‘banquiers’ via de Amsterdamse Wisselbank Grafiek 5.4 Aantal rekeninghouders bij de Amsterdamse Wisselbank Grafiek 5.5 Groei en dynamiek van het aantal rekeninghouders bij de
Am-sterdamse Wisselbank
Grafiek 5.6 Aantal rekeninghouders bij de Amsterdamse Wisselbanken en hun gemiddelde banksaldo
Grafiek 5.7 Deposito-omvang en metaalvoorraad Amsterdamse Wisselbank Grafiek 5.8 Cashratio Wisselbank
Grafiek 5.9 Metaalvoorraad Wisselbank, inflatie Republiek en prijsindex Amsterdam
Grafiek 5.10 Metaalvoorraad Wisselbank en wisselkoers op Londen
Grafiek 5.11 Gecumuleerde netto muntinbreng en metaalaankopen Wissel-bank 267 269 42 43 44 47 57 58 82 116 117 117 126 134 138 139 141 143 143 147 151 153 154 155
LIJSTVANTABELLEN, GRAFIEKEN, FIGUREN, AFBEELDINGENENAFKORTINGEN 1 3 Grafiek 5.12 Gemiddelde omvang girale verrekeningen versus aantal
transac-ties Amsterdamse Wisselbank
Grafiek 5.13 Gemiddelde omloopsnelheid van het geld in de Amsterdamse Wisselbank, naar saldo
Grafiek 5.14 Gemiddelde omloopsnelheid en wispelturigheid van het geld in de Amsterdamse Wisselbank
Grafiek 6.1 Balansstructuur Amsterdamse Wisselbank, naar liquiditeitspositie Grafiek 6.2 Balanstotaal, kredieten en winst Amsterdamse Wisselbank Grafiek 6.3 Winstratio’s Amsterdamse Wisselbank
Grafiek 6.4 Ontwikkeling van kosten en opbrengsten betalingsverkeer Wis-selbank
Grafiek 6.5 Totale netto winst, opbrengsten uit betalingsverkeer, omwis-selprovisie, verdiensten uit goud- en zilverhandel en rente-in-komsten van de Wisselbank
Grafiek 6.6 Kredietverlening Wisselbank aan VOC-kamer Amsterdam en stedelijke thesaurie en mutatie metaalvoorraad Wisselbank Grafiek 8.1 Wisselkoersen tussen Amsterdam en Londen, korte wissel Grafiek 8.2 Wisselkoersen tussen Amsterdam en Londen, lange wissel Grafiek 8.3 Export van gemunt ongemunt materiaal vanuit Engeland naar
de Republiek (‘Holland’) en de Amsterdam-Londen wisselkoers Grafiek 8.4 Wisselkoersen Amsterdam-Venetië en Venetië-Amsterdam Grafiek 8.5 Wisselkoers Amsterdam-Londen: de pond Vlaams-pond
ster-ling wisselkoers en prijzen in Amsterdam/Londen
Grafiek 8.6 Wisselkoers Amsterdam-Venetië: de pond Vlaams-dukaat wis-selkoers en prijzen in Amsterdam/Venetië
Grafiek 8.7 Rente Amsterdam en metaalvoorraad Wisselbank
Grafiek 8.8 Netto opbrengst van Amsterdams kapitaal in Londen en me-taalvoorraad Wisselbank
Grafieken in Bijlage
Grafiek 2.2B Nominale geld- en wisselmarktrente in Amsterdam
Grafiek 5.3 De Amsterdam-Antwerpen wisselkoers, % afwijking – winst of verlies – t.o.v. de parikoers van 100 pond Vlaams en prijzen in Amsterdam/Antwerpen
Grafiek 5.4 Wisselkoers Amsterdam-Hamburg: de pond Vlaams-daalder wisselkoers en prijzen in Amsterdam/Hamburg
Grafiek 5.5 Wisselkoers Amsterdam-Parijs: de pond Vlaams- écu wissel-koers en prijzen in Amsterdam/Parijs
Grafiek 5.6 Wisselkoers Amsterdam-Dantzig: de pond Vlaams-Poolse gros-sen koers en prijzen in Amsterdam/Dantzig
Grafiek 8C1 Netto muntinbreng bij de Wisselbank en netto edelmetaalaan-kopen door de Wisselbank
164 166 169 174 175 177 180 181 191 237 238 239 244 248 249 253 254 371 424 425 425 426 454
Grafiek 8C2 Netto muntinbreng bij de Wisselbank en netto edelmetaalaan-kopen door de Wisselbank
Grafiek 8C3 Netto muntinbreng bij de Wisselbank en netto edelmetaalaan-kopen door de Wisselbank
Grafiek 8C4 Netto aankopen edelmetaal (waarde 25.000 gld en meer) vs net-to muntinbreng, feb. 1666-jan. 1683
Grafiek 8C5 Netto verkopen edelmetaal (waarde 25.000 gld en meer) vs netto muntinbreng, feb. 1683-feb. 1703
Grafiek 8C6 Netto verkopen edelmetaal vs netto muntinbreng
Figuren
Figuur 1.1 Het hydraulisch model van Gillard: de sluis van bancaire liquidi-teiten
Figuur 1.2 Monetaire politiek stadsbestuur Amsterdam via Wisselbank: va-riabelen en aard van hun relaties
Figuur 3.1 Organisatieschema van de Amsterdamse Wisselbank, 1609-1683 Figuur 3.2 Beheer van de in- en uitstroom van munten en metaal door de
Amsterdamse Wisselbank
Figuur 3.3 Organisatieschema van de Amsterdamse Wisselbank, 1683-1750 Figuur 4.1 De bank-, markt- en courantprijs van 1.000 zilveren dukaten in
guldens, 2 procent agio, 1659
Figuur 4.2 Bankgeldhandel in Amsterdam via kassiers, vóór 1683 (introduc-tie recepis)
Figuur 4.3 Prijs/winst (bankgulden) van een recepis van 1.000 dukatons, bij 2 procent agio
Figuur 4.4 Prijs/winst (bankgulden) van een recepis van 1.000 dukatons, bij 4 procent agio
Figuur 4.5 Geldsubstitutie Wisselbank: openmarktoperaties door fluctua-ties metaalvoorraad
Figuur 6.1 Structuur van de balans van de Amsterdamse Wisselbank Figuur 7.1 Betalingsverkeer via wissels, 13e-17e eeuw
Figuur 7.2 Vraag naar en aanbod van ponden sterling op de Amsterdamse wisselmarkt
Figuur 9.1 De functies van internationaal geld
Afbeeldingen
Afb. 1 Het oude stadhuis van Amsterdam
Afb. 2 Plattegrond van het oude stadhuis in Amsterdam met gemarkeerd de kantoorruimte van de Wisselbank
455 455 456 456 457 28 32 68 78 102 115 123 125 125 127 173 198 207 269 79 80
LIJSTVANTABELLEN, GRAFIEKEN, FIGUREN, AFBEELDINGENENAFKORTINGEN 1 5 Afb. 3 Detail van de kantoorruimte van de Wisselbank in het oude stadhuis
van Amsterdam
Afb. 4 Plattegrond van het nieuwe stadhuis van Amsterdam, straatverdie-ping, 1661. Gemarkeerd de ruimte van de Wisselbank
Afb. 5 Rekeningcourant van Andries Bicker (1586-1652) bij de Amsterdamse Wisselbank, februari-augustus 1646, folionummer 403
Afb. 6 Overschrijfbriefje van de Amsterdamse Wisselbank, 19 april 1644 Afb. 7 Overschrijfbriefje van de Amsterdamse Wisselbank, 13 november 1658 Afb. 8 Kwitantie, model 1656, van de Amsterdamse Wisselbank, 28 februari 1660 Afb. 9 Bankvolmachtformulier, 1664
Afb. 10 Bankvolmachtformulier, van Henrico Staats, 1689
Afb. 11 Recepis of kwitantie van de Amsterdamse Wisselbank, 1683
Afb. 12 Titelpagina H. Waningen, ’t Recht gebruyck van ’t Italiaens boeck-houden (1672) Afb. 13 Door boekhouder Rutgert Vlieck vervalste Wisselbankkwitantie ten
name van Dirck Hoola, 22 augustus 1670
Afb. 14 Klaaglied – ‘Beklagh-liedt’ – op boekhouder Rutgert Vlieck die op 13 mei 1673 op de Dam werd geëxecuteerd
Afb. 15 Volksoploop voor de Wisselbank in het oude stadhuis, ca. 1640-1642 Afb. 16 Het nieuwe stadhuis van Amsterdam (achterzijde)
Afb. 17 Beeldhouwwerk van Artus Quellinus voorstellend Mercurius, de Ro-meinse god van de handel
Afb. 18 Titelpagina J. Phoonsen, Wissel-styl tot Amsterdam (1676) Afb. 19 Wissel uit Londen, 14 december 1609
Afb. 20 Amsterdamse prijscourant, 16 februari 1654
Afb. 21 Wijze van noteren van wisselkoersen in Amsterdam Afb. 22 Wisselkoersbriefje Amsterdam, 19 november 1691
Afb. 23 Creditnota discontering wissel van 1.000 pond Vlaams in Amsterdam Afb. 24 Titelpagina M. van Velden, ’t Onderrecht des wissels (1647)
Afb. 25 De Amsterdamse beurs van Hendrick de Keyser in 1612
Afb. 26 Job Berckheyde, De binnenplaats van de Amsterdamse beurs (1668) Afb. 27 Wisselkoersbriefjes uit Venetië
Afb. 28 Allegorische voorstelling van de handel in Amsterdam. Gesitueerd in het interieur van de Wisselbank
Afb. 29 Titelpagina van J. le Moine de l’Espine, Den Koophandel van Amsterdam (1704)
Afkortingen
AWB Archief Wisselbank
CBS Centraal Bureau voor de Statistiek
IISG Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis Amsterdam KB Koninklijke Bibliotheek 80 87 90 91 91 92 93 94 99 103 105 106 122 176 178 201 203 205 209 214 223 227 233 240 245 264 268
NA Notarieel Archief
NEHA Nederlandsch Economisch-Historisch Archief SAA Stadsarchief Amsterdam
VOC Vereniginde Oost-Indische Compagnie WIC West-Indische Compagnie
1 Inleiding
In de periode waarin Sir Thomas Gresham het belangrijke ambt van factor of handels-vertegenwoordiger van de Engelse kroon in Vlaanderen vervulde – van 1551 tot aan zijn dood in 1579 – en in welke hoedanigheid hij als ‘royal agent’ geregeld in Antwerpen vertoefde, correspondeerde hij intensief over het sluiten van buitenlandse leningen, de aanschaf van oorlogsmaterieel, en over politieke gebeurtenissen die de Engelse kroon interesseerden. In deze correspondentie vermeldde Gresham welgeteld één keer – in 1566 – Amsterdam: als een geschikte plaats voor de aanschaf van lambrisering voor de Londense beurs.1
Ruim zestig jaar later sprak Amsterdam in Engeland meer tot de verbeelding. Zoals bij de econoom Gerard de Malynes die in 1629 de oorzaken van de economische groei in de noordelijke Nederlanden trachtte te achterhalen. Die groei was volgens De Ma-lynes aan twee oorzaken toe te schrijven: de praktijken van de Hollandse kooplieden en de Amsterdamse Wisselbank. De Hollandse kooplieden troefden volgens De Maly-nes hun buitenlandse concurrenten af met list, bedrog en andere kwaadaardige prak-tijken. Daardoor waren ze heer en meester geworden over alle wisselkoersen. Voor het Amsterdamse stadsbestuur was dat in 1609 de aanleiding geweest om de Wisselbank op te richten, een stedelijke bank die al vrij snel na haar oprichting erg veel geld naar zich toe wist te trekken.2 De Malynes voorzag een toename van productie, handel en
werkgelegenheid in Engeland als de Engelsen de Hollandse succesfactoren zouden kopiëren. Engeland zou er daarom goed aan doen om een bank op te richten naar het voorbeeld van de Amsterdamse Wisselbank, al moest die dan niet zoals in Amsterdam onder stedelijke jurisdictie vallen maar ‘under the colour of the restauration of the an-cient office of the Kings Exchange’.
De Malynes kon niet vermoeden dat hij in 1629 nog maar het begin had gezien van de Hollandse economische en financiële expansie en een naar omvang bescheiden Wis-selbank. Want decennia van groei later – en feitelijk in de periode waarin de eerste teke-nen van krimp zichtbaar werden – wekte zowel de economie van de Republiek als ook de rijkdom en kracht van de Wisselbank nog altijd afgunst en bewondering onder Engelse economen. Zo schreven tegen het laatste kwart van de zeventiende eeuw Potter, Petty en Yarranton de welvaart in de Republiek toe aan een combinatie van kapitaalovervloed, een
onwezenlijk lage kapitaalrente en de werkzaamheden van behoedzame maar adequate banken, ‘the great Sinews of Trade’.3 Volgens hen noopte dit Engeland tot een
vergelijkba-re expansie. Die zou zich naar Hollands voorbeeld via de oprichting van banken kunnen voltrekken en in Engeland tot meer productie en werkgelegenheid leiden. Ook in Frank-rijk leefde die gedachte. Ook daar strekte de Wisselbank tegen het einde van de zeventien-de eeuw tot voorbeeld. De Moine zeventien-de l’Espine noemzeventien-de in 1694 zeventien-de koophanzeventien-del van Amster-dam in één adem met de Wisselbank4, een beeld dat John Law in 1716 bevestigde – ‘C’est
une des principales raisons qui font tant fleurir le commerce à Amsterdam’5 – in het jaar
waarin hij in Parijs naar het evenbeeld van de Wisselbank de Banque Générale sticht-te, waarmee hij het probleem van de Franse staatsschuld dacht op te kunnen lossen.
In Amsterdam zelf was men zich ook al vroeg bewust van de positie die de stad in de herschikte Europese economische verhoudingen innam en welke bijdrage de kooplie-den daaraan hadkooplie-den geleverd. Want eveneens in 1629 wisten ze, zelfbewust als ze waren, in een memorie te melden ‘dat wij door onse mesnage ende beslepentheyt geduerende de Treves [Twaalfjarig Bestand van 1609-1621, PD] alle natiën uut het waeter gevae-ren, meest alle negotiën uut andere landen hier getrocken en gansch Europa met onse schepen bedient hebben.’6 Vervolgens zou de stad, als we Johannes Phoonsen vijftig jaar
later in zijn Wissel-styl tot Amsterdam (1677) mogen geloven, in korte tijd zijn uitgegroeid tot ’s werelds voornaamste handels- en wisselplaats.7 Dezelfde Phoonsen – oud-boekhouder
van de Wisselbank – was ook overtuigd van het comparatief kostenvoordeel van de bank, de ‘pronck-paerel ofte diamant in de eerkroon van een stadt’, die, als ze de stad zou ont-vallen, ‘de kroon haar cieraat, de stadt haar roem quijt, de commercie komt te vervallen en de naering en welvaert te verhuysen’.8 Een rapport uit 1701 waarin het landelijke
ex-portverbod van zilver aan de kaak werd gesteld, bevestigde Phoonsens beeld van de wel-vaartsgroei door specialisatie in Amsterdam ‘zijnde de plaetze, alwaer genoegzaem alle de wisselbrieven die binnen Europa te betaelen staen, werden getrokken, geremitteert of anders gedisconteert en verhandelt.’9 Een exportverbod van zilver was volgens de
opstellers – waarschijnlijk Amsterdamse kooplieden – niet te verenigen met een vrij wisselverkeer. Zo’n verbod zou de Amsterdamse handel onevenredig hard treffen. De wisselhandel verplaatste zich dan naar elders en de stad zou haar concurrentievoordeel kwijtraken, een mening die ook de Amsterdamse bankier John Drummond in 1704 was toegedaan: ‘Exchange of money is one great branche, a stop or diversion of this trade to other trading cittys will prove a fatal losse to Holland.’10
De Amsterdamse Wisselbank, zo is het beeld dat uit deze losse momentopnames naar voren komt, ontwikkelde zich in korte tijd tot een krachtige instelling die sterk bijdroeg aan de economische ontwikkeling van de Republiek en Amsterdam in het bijzonder. Anders en meer in economentermen geformuleerd: het beeld ontstaat dat de financiële structuur niet alleen de economische ontwikkeling positief beïnvloedde, maar ook dat de beleidsmakers doelbewust met eenvoudige financiële systeemaanpas-singen voortdurend de voordelen wisten te maximaliseren en de risico’s te minimali-seren.
1 . 1 b a n k , r e ë l e e c o n o m i e e n g e l d h o e v e e l h e i d 1 9
1.1 Bank, reële economie en geldhoeveelheid
In recent historisch onderzoek echter wordt een ander beeld geschetst. De bank die in 1609 haar deuren opende als gemeentelijke instelling voor het wisselen van geld en de vereffening van zakelijke transacties, zou een instelling zijn geweest die vanaf het be-gin passief meedeinde op de ontwikkelingsgolven van de Amsterdamse economie. Ze zou niet meer dan een samenstellend deel zijn geweest van een omvangrijk financieel cluster waarvan ook de Beurs, de VOC, een officiële goederenprijscourant en de Bank van Lening deel uitmaakten. Dit ondersteunend conglomeraat voor de goederenhan-del zou weliswaar evidente voorgoederenhan-delen en innovatieve elementen hebben gehad, maar de Wisselbank speelde daarbij geen zelfstandige rol noch voerde ze monetair beleid. Volgens Israel versterkten de girale betalingen via de Wisselbank en de ‘rekening des tijds’ bij de bank – voor de aan- en verkoop van VOC-aandelen – wel de Hollandse handelssuprematie en volgens De Vries en Van der Woude leverde de bank snel groei-ende kapitaalvoorraden op die de snel groeigroei-ende economie effectief wist te benutten.11
Veranderingen in de geldhoeveelheid – die volgens De Vries en Van der Woude toch geen effect hadden op schommelingen in de economische bedrijvigheid – konden niet aan de activiteiten van de bank worden toegeschreven. De effi ciencyvoordelen van de centralisatie van het betalingsverkeer bij de Wisselbank zouden daarom be-perkt zijn gebleven tot de bank zelf en zich niet verder hebben uitgestrekt tot de re-ele economie.
Deze discussie onder historici over de richting van invloed tussen reële economie, geldhoeveelheid en bank raakt aan een debat onder economen over de causaliteit tus-sen geld en economie, een debat dat veel pennen in beweging heeft gebracht en hen uiteindelijk in twee kampen heeft verdeeld. Aanhangers van de zogeheten ‘real busi-ness cycle’-theorie verwerpen het idee van een effectieve monetaire politiek. In de reële conjunctuurontwikkeling speelt geld volgens hen geen actieve rol. Banken voorzien in dit model volledig passief in de geldbehoefte voor transacties en de acties van mone-taire autoriteiten of publieke instellingen hebben geen effect op de economie omdat ze slechts zeggenschap hebben over de zogeheten basisgeldhoeveelheid, munten en me-taal dat ze in voorraad hebben en reserves waarover ze beschikken. De Vries en Van der Woude kunnen als aanhangers van dit reële model worden gezien.
Voor anderen, de zogeheten monetaristen,12 is de relatie tussen economische
acti-viteit en geldhoeveelheid lange tijd aanvaard als een maatstaf voor de effectiacti-viteit van monetair beleid. Monetaristen beschouwen veranderingen in de geldhoeveelheid, vol-gens hen een exogeen verschijnsel, als bepalend voor de veranderingen in het prijsni-veau en daardoor, als de geldhoeveelheid sneller groeit dan economische productie, voor de inflatie die daardoor ontstaat. Inflatie is in hun ogen een monetair verschijnsel en niet bepalend voor het niveau van economische ontwikkeling en uiteindelijk alleen voor het nominale nationale inkomen. Onevenwichtigheden kunnen volgens de mo-netaristen daarom ook het beste via monetaire politiek bestreden worden omdat die, via expansie of krimp van de geldvoorraad, het meest effectief is en krachtiger dan sti-mulering van de reële economie.
1.2 De Amsterdamse context en centrale onderzoeksvraag
In 1609 besloot het Amsterdams stadsbestuur met de oprichting van de Wisselbank tot een financiële systeemaanpassing en een minder passieve houding tegenover mo-netaire kwesties.13 Directe aanleiding daarvoor waren de monetaire problemen die de
kooplieden van de stad in hun internationale handel ervoeren. De bank werd dan ook op hun aandringen opgericht. De ongemakken kwamen erop neer dat ze, als betaling voor hun goederenexporten, veel contant geld van slechte kwaliteit uit het buitenland ontvingen. Voor eigen importen en betalingen aan het buitenland hadden ze echter contant geld van goede kwaliteit nodig, geld waar ze moeilijk over konden beschikken. Op de achtergrond speelden twee problemen die voortvloeiden uit de reële ontwik-keling van de economie. Het eerste was het tekort op de handelsbalans met de Balti-sche landen en het Verre Oosten, een negatief saldo dat met zilvertransporten moest worden goedgemaakt. Het tweede was dat van de binnenlands monetaire organisatie en het ontwikkelingsniveau van de financiële sector in de Republiek. Beide waren niet goed afgestemd op de snelle economische groei, de toegenomen marktomvang en de effecten van de omvangrijke kapitaaltransacties met het buitenland.
Het resultaat van de ingreep van het stadsbestuur in 1609 was een nieuwe bank die opereerde onder verantwoordelijkheid van het stadsbestuur. Dat concept was niet nieuw, het was een kwart eeuw eerder al in Venetië beproefd. De nieuwe Amsterdam-se bank bood een goedkoop giraal betalingscircuit met aanvullende dienstverlening. Beide waren duidelijk gericht op de noden van de kooplieden. Die kregen de mogelijk-heid al hun binnen- en buitenlandse munten – die in gewicht en edelmetaalgehalte vaak sterk varieerden – naar de bank te brengen, waarna de bank de reële tegenwaar-de als een tegoed in gultegenwaar-dens op een bestaantegenwaar-de of nieuw geopentegenwaar-de bankrekening bij-schreef. Dat gebeurde volgens vastgestelde omrekenkoersen. Over dat banktegoed kon de rekeninghouder vervolgens direct beschikken: door als debiteur giro-overschrijvin-gen binnen de bank te verrichten, of als crediteur betalingiro-overschrijvin-gen te ontvangiro-overschrijvin-gen, of door zelf munten op te vragen en deze uit de bank te onttrekken.14 Door die laatste voorziening
konden de kooplieden op elk gewenst moment over de gewenste kwalitatief hoog-waardige gouden en zilveren munten beschikken. Daarmee werden de onzekerheden voor de kooplieden tot een minimum beperkt, terwijl hun liquiditeit werd versterkt omdat ze stante pede betalingen konden verrichten. De voorziening was echter ook kostbaar. De bank, die statutair verplicht was hoogwaardige munten tegen officiële koersen te leveren, mocht daarom vanaf het begin provisie rekenen op onttrekkingen uit de bank. Tegenover deze provisie stond tot 1683 een gratis giraal betalingsverkeer en de verplichting dat wissels op Amsterdam via de bank betaald moest worden. Gegeven de problemen, de gekozen innovaties en de gevoerde monetaire politiek is het de vraag hoe doelmatig de keuzes van het stadsbestuur in Amsterdam waren. Wist de bank de waarde van het in de bank gedeponeerde geld veilig te stellen? Bood ze be-scherming tegen marktwisselvalligheden? En zo ja, hoe deed ze dat? Verschafte ze de kooplieden het geld dat ze zochten en zorgde ze dus voor liquiditeit van de markt in Amsterdam? Hoe deed de bank dat precies en met welke middelen? Kan, met andere
1 . 3 d e a m s t e r d a m s e w i s s e l b a n k i n d e h i s t o r i o g r a f i e 2 1
woorden, de liquiditeit van de markt worden toegeschreven aan de effectiviteit van de bank? Droeg de bank bij aan een soepel internationaal betalingsverkeer en rust op de Amsterdamse wisselmarkt? Was het marktevenwicht afhankelijk van de karakteristie-ke Amsterdamse financiële structuur met de Wisselbank als concentratiepunt? Voerde ze met andere woorden – en conform het monetaristisch model – een conventionele monetaire politiek en zorgde ze voor rust op monetair gebied? Samengevat kom ik tot twee centrale vragen voor mijn onderzoek:
– Was de Wisselbank een passend instrument voor de bestrijding van de belangrijkste monetaire problemen in Amsterdam?
– Welk effect hadden de operaties van de bank op de Amsterdamse wisselmarkt? De invloed van de Wisselbank op zowel de binnenlandse marktverhoudingen als op de stabiliteit van de wisselkoersen is tot op heden niet onderzocht. Dat heeft alles te ma-ken met het feit dat de meeste studies over de Wisselbank óf sterk verhalend van karak-ter zijn – en geen expliciete verklaringen bieden voor veel veronderstelde verbanden – óf sterk empirisch gericht, en dan de analyse beperken tot een specifiek onderdeel van de bankgeschiedenis of een specifieke periode.15 Ook mijn onderzoek blijft beperkt tot
een afgebakende periode: 1650-1725. De reden daarvoor is de beperkte beschikbaar-heid van specifieke bronnen en data vóór 1650 en het belang van deze kernperiode in het in het bestaan van de bank. In de bronnenparagraaf is de afbakening verantwoord.
Ik probeer enige opheldering te brengen in het vraagstuk van de Wisselbankrol door de opzet en werking van de Wisselbank binnen het financiële systeem van de Re-publiek te onderzoeken. De wezenlijke kern van de bank en de relatie tot het stads-bestuur en de internationale valutamarkten is tot dusver niet of nauwelijks goed on-derzocht. Desondanks bestaat er bij veel auteurs weinig twijfel over de Wisselbank als succesvol instrument van economische politiek van de stad Amsterdam. Amsterdam, zo is de gangbare mening, kende prioriteit toe aan de handel en reageerde pragma-tisch, snel en adequaat op situaties die de internationale concurrentieverhoudingen dreigden te verstoren. Door de mogelijkheden binnen het bestaande financiële sys-teem te benutten, door een Wisselbank op te richten en die tussentijds aan te passen, wist het stadsbestuur de ongunstige omstandigheden te verhelpen en in haar voordeel om te vormen.
1.3 De Amsterdamse Wisselbank in de historiografie
In de algemene geschiedschrijving wordt de Amsterdamse Wisselbank doorgaans aan-gemerkt als een van de meest zichtbare manifestaties van het Hollands koopmanska-pitalisme in de zeventiende eeuw. Schama karakteriseerde de bank in 1987 in zijn Over-moed en onbehagen in prozaïsche bewoordingen als een solide bouwwerk van verstandige behoudzucht en waakhond van het Amsterdamse kapitalisme.16 De bank, die volgens
van het kapitalisme de natuurlijke en morele tegenpool zijn geweest van de beurs, het andere symbool van economisch overwicht van Amsterdam en toneel van ongebreidel-de hartstocht en roekeloze avonturen. En ook het besluit van ongebreidel-de Amsterdamse Canon-commissie in 2008 om de Wisselbank een apart venster te gunnen en in te klemmen tussen de VOC – ‘internationale grootmacht’ – en de grachtengordel – ‘Amsterdam krijgt haar gezicht’ – getuigt van de erkenning van de dimensie van de bank als een vanzelfsprekend historisch monument in de geschiedenis van Amsterdam.17
Het institutionele verhaal
Het klassieke beeld van de Wisselbank als institutionele vernieuwing en mijlpaal in de economische ontwikkeling van Amsterdam heeft ook in de economisch-historische geschiedschrijving een lang en buitengewoon taai leven geleden. Dat begon in 1819 met Van Hogendorp. Hij onderstreepte het belang van de Wisselbank en achtte deze onontbeerlijk voor de werking van de Amsterdamse geldmarkt. Hij pleitte voor een doorstart van de bank – in 1818 had ze formeel haar deuren gesloten – vanuit de over-tuiging dat deze het betalingsverkeer van de in 1814 opgerichte Nederlandsche Bank zou kunnen aanvullen.18 De opvattingen van Van Hogendorp moeten geplaatst
wor-den in de discussie die vanaf het einde van de achttiende tot in het eerste kwart van de negentiende eeuw werd gevoerd over de organisatie van het betalingsverkeer in Ne-derland.19
Eenzelfde polemisch doel, deze keer in het monetair-economische debat over de in-richting van het bankwezen, diende de Proeve eener geschiedenis van het bankwezen van W.C. Mees uit 1838. Deze publicatie bevatte onder meer een eerste analyse van de Amster-damse Wisselbank die louter op literatuurstudie berustte omdat Mees de toegang tot het Wisselbankarchief was geweigerd.20 Het grootste nut van de Wisselbank was
vol-gens Mees haar omvangrijke specie- en metaalhandel via een gerichte valutatermijn-politiek.21 Tegen geringe provisie-inkomsten kocht en verkocht de bank volgens Mees
welbewust bankgeld in een poging de grootste wisselkoersfluctuaties te temperen. Door minder wispelturige wisselkoersen zouden goud- en zilverexporten kunnen worden ingedamd en ongewenste kapitaalexporten afgeremd zodat haar metaalvoor-raden op peil konden blijven.
De Proeve van Mees bleef lange tijd de belangrijkste bron van kennis en begrip over de Amsterdamse Wisselbank en het functioneren van het geldstelsel en de muntom-loop in de Republiek. Korthals Altes vond het boek in 1999 zelfs nog altijd onmisbaar om de finesses van de Wisselbank te kunnen doorgronden, daarbij het voorbeeld aan-halend van de achtergronden van de fluctuaties van de bankgulden, een onderwerp dat Mees in het tweede hoofdstuk van zijn boek als eerste analyseerde.22
Toch bleef het diepere inzicht van Mees over de openmarktpolitiek van de Wissel-bank lange tijd onopgemerkt. Daarmee bleef ook het uiterst moderne karakter van de bank buiten beeld. In de historiografie lag lange tijd het accent op de positie van de Wisselbank in het betalingsverkeer. Vooral het girosysteem van de bank kreeg daarbij speciale aandacht en ook toen moest het voorbeeld van de bank de onderbouwing van
1 . 3 d e a m s t e r d a m s e w i s s e l b a n k i n d e h i s t o r i o g r a f i e 2 3
de argumentatie in een eigentijdse discussie schragen.23 Begin jaren dertig van de
twin-tigste eeuw plaatsten De Jong en Mansvelt feitelijk als eersten kanttekeningen bij het heersende beeld van een omnipotente en bepalende instelling.24 Ook de Zweedse
histo-ricus Heckscher had zijn vraagtekens. In de commerciële transacties in West-en Noord Europa, zo was zijn stelling, was niet zozeer de Amsterdamse Wisselbank belangrijk geweest als wel het particuliere bankwezen.25
De eerste die in deze periode echt een kritisch oordeel over de rol van de Wisselbank velde, was de Utrechtse historicus Van Dillen. Van Dillen, die in tegenstelling tot Mees wél ongehinderd toegang kreeg tot het Wisselbankarchief en van zijn speurtocht een lijvige en officiële bronnenpublicatie in twee delen bezorgde,26 drukte meer dan een
halve eeuw een zwaar stempel op het beeld van de Wisselbank in de monetaire ge-schiedschrijving van de Republiek.27 Toch ventileerde Van Dillen geen oorspronkelijke
gedachte met zijn opmerking dat ‘de ironie van de geschiedenis’ gewild heeft dat de wereldberoemde Amsterdamse bank tekort schoot in het streven de chaotische munt-circulatie in de Republiek te verbeteren en geen einde wist te maken aan alle monetaire perikelen. Die chaos in de muntomloop zou daarbij niet alleen tot uiting zijn geko-men in de warwinkel van een groot aantal verschillende munttypen (oude en nieuwe), van velerlei herkomst (binnen- en buitenlandse) en van verschillende kwaliteit (vol-waardige en onvol(vol-waardige), maar ook in de moeilijkheid om de waarde van die munt-typen te garanderen. Het idee dat het hoofdmotief voor de oprichting van de Wissel-bank de verbetering van de chaotische muntomloop zou zijn geweest, ontleende Van Dillen direct aan Mees. Dat gold ook voor een ander inzicht over de vrije in- en uitvoer van edelmetaal als diepere oorzaak van de stabiliteit van de wisselkoersen in Amster-dam.28 Het idee van een betalingsbalanspolitiek van de bank, waarbij de monetaire
po-litiek van de bank gericht was op het neutraliseren – via de speculatieve goud- en zil-vermarkt – van de gevolgen van betalingsbalanstekorten en -overschotten, ontleende Van Dillen aan Willem Kersseboom die in 1750 al op het belang wees van een specula-tieve markt voor de ‘generaale negotie die in deeze landen geen grooter stut heeft, zoo zij niet de eenigste, dan de voorang in Europa omtrent het aanvoeren van gout en sil-ver muntmateriaal’.29 Toch was Van Dillen lange tijd de enige die zich toelegde op de
monetaire geschiedenis van de Republiek en de Wisselbank, waardoor diens institu-tionele en sectorale benadering van de bank doorgaans als enige geluid doorklonk in vele overzichtswerken.30
De theoretische analyse: de markt voor goud, zilver en betaaldiensten
Dat veranderde vanaf midden jaren zeventig van de vorige eeuw met de publicaties van Van der Wee, Van de Laar, De Vries en Van der Woude, Polak, Gillard, Van Nieuwkerk, Quinn en Roberds, auteurs die zich voor het eerst verdiepten in de betekenis van de opzet van de Wisselbank.31 Van der Wee was de eerste die de Amsterdamse geldmarkt
grondig analyseerde en daarbij de Antwerpse krediettechnieken benadrukte even-als het optreden van de kassiers. Van de Laar was de eerste auteur die voor de analyse van de monetaire ontwikkelingen in Amsterdam in de zeventiende eeuw een
expli-ciet theoretisch concept hanteerde.32 In zijn biografie van W.C. Mees bezorgde hij deze
pionier eerherstel door enkele van diens oorspronkelijke inzichten aan de vergetel-heid te onttrekken en ze verder uit te werken. Zo vroeg Van de Laar zich op basis van Mees’ marktbegrip voor bankgeld af hoe het geldaanbod op de Amsterdamse markt tot stand kwam en welke rol de Wisselbank daarin had. De Wisselbank in Amsterdam was een aan- en verkoopkantoor van gemunt en ongemunt edelmetaal.Hij onder-kende daarmee het essentiële feit dat de vroegmoderne markt voor betaaldiensten ten dele een grondstoffenmarkt was.33 De bank trok volgens Van de Laar in het ene geval
als vrager op de markt voor goud en zilver ongemunt of vermunt edelmetaal aan en veranderde dit als aanbieder van betaaldiensten in geld om dat later weer in gemunt of vermunte vorm om te kunnen zetten in edelmetaal. Het gevolg laat zich raden. De Wisselbank regisseerde hierdoor een belangrijk deel van de samenstelling van de geld-omloop. Ze bepaalde ook de momenten van vervanging van de ene in de andere vorm van geld en ze bepaalde zelf welke positie ze innam: die van vrager op de ene markt of die van aanbieder op de andere. Er is volgens Van de Laar weinig fantasie voor nodig om te begrijpen dat een instelling die invloed had op de samenstelling van het geld dat circuleerde, ook gezag uitoefende over de hoeveelheid geld die in circulatie was en dus ook over de totale vraag- en aanbodverhoudingen op de markt voor goud en zilver én de markt voor betaaldiensten.34
Eenzelfde analytische aanpak als die van Van de Laar treffen we aan bij De Vries in diens The economy of Europe in an age of crisis. Waar Van Dillen het idee over de wisselkoers-politiek van de Wisselbank niet uitwerkte, stelde De Vries dat de bank een heuse mone-taire buffer vormde die de wisselkoersen hielp stabiliseren, de circulatie van wissels sti-muleerde en daarmee prijsfluctuaties temperde: ‘the Bank of Amsterdam functioned as a great reservoir of precious metals, mediating the irregular inflow of gold and silver from the New World with the demand for various types of currency from all over Eu-rope. The existence of this stock helped stabilize exchange rates in Amsterdam, which encouraged the circulation of bills of exchange as negotiable instruments of credit. It also dampened price fluctuations caused by sudden changes in the volume of circula-ting currency.’35 De Wisselbank dus als een ‘sophisticated method of control’36 voor
zo-wel het lokale liquiditeitsbeheer als ook voor het internationale valutabeheer. In deze benadering lag het accent op de relatie tussen de geldhoeveelheid van de Wisselbank en de stabiliteit op monetair gebied, één van de doelstellingen van Amsterdams stads-bestuur bij de oprichting van de Wisselbank.
In 1995 had de Vries zijn oorspronkelijke verklaring van de stabilisering van de wis-selkoersen licht veranderd. In dat jaar verscheen Nederland 1500-1815. De eerste ronde van moderne economische groei, een nieuw standaardwerk over de economische groei van de Republiek dat hij samen met Van der Woude schreef en waarin hij de stabilisatie niet meer toeschreef aan de fluctuerende metaalvoorraad van de Wisselbank, maar aan het ontbreken van belemmeringen op de uitvoer van edelmetaal in de Republiek.37 In hun
monetair-financiële paragrafen benadrukten beide auteurs de voornaamheid van de bank door in een kwantiteitstheoretische traditie de nadruk te leggen op vraag en aan-bod van het geld en het toezicht van de Wisselbank op de liquiditeit in Amsterdam in
1 . 3 d e a m s t e r d a m s e w i s s e l b a n k i n d e h i s t o r i o g r a f i e 2 5
zijn geheel. Het doel van de Wisselbank was volgens hen tweeledig: dienstverlening aan de kooplieden die elders op de markt voor betaaldiensten niet of slecht terecht konden, en het terugdringen van de verwarring en de chaotische muntomloop.38 Want
zoveel was volgens hen zeker: de Republiek was een moderne samenleving met een geldhuishouding die bijna bedolven werd onder een stortvloed van geld dat van alle kanten toestroomde. Dit vele geld, waarmee ze hoofdzakelijk muntgeld bedoelden, heeft er echter volgens hen niet toe geleid dat er in de Republiek van een daadwerke-lijk monetair beleid gesproken kan worden. Op zijn best bestonden er monetaire am-bities.39 Feitelijke controle op de binnenlandse geldvoorziening en geldvoorraad ging
volgens De Vries en Van der Woude de macht van de Generaliteit altijd te boven. Ze trachtten dit aan te tonen met een speculatieve schatting van de geldvoorraad – munt-geld, de girale geldhoeveelheid bleef buiten beschouwing – in de Republiek. De Re-publiek, zo was hun conclusie, was beter dan welk ander land voorzien van muntgeld omdat in de loop van de zeventiende eeuw de reële geldhoeveelheid per hoofd van de bevolking snel groeide. Bovendien was ook de omloopsnelheid van geld toegenomen en de kredietverlening verruimd door vernieuwingen in de handel en het bankwe-zen: ‘De vergelijking van Fisher (MV=PT) laat ons geen andere keus dan de conclusie te trekken, dat in die periode het volume van de handelstransacties enorm moet zijn toegenomen.’40
Volgens dezelfde logica van de vergelijking van Irving Fisher moet volgens De Vries en Van der Woude tegen het einde van de achttiende eeuw de omloopsnelheid van het geld erg gekelderd zijn door oppotting, wat logisch zou zijn in een periode van defla-tie. Waardoor de omloopsnelheid van geld voordien zou zijn toegenomen en of dat voor alle vormen van geld gold, wordt verder niet duidelijk. Toch weerspreken bei-den verderop in hun boek een dergelijke monetaristische benadering door te stel-len dat ze naar het standpunt neigen om geld te zien als een passieve factor, die zich aan de behoeften van de reële economie aanpast.41 Vanuit dat idee concluderen ze dat
de Wisselbank slechts matig succesvol was in het verwezenlijken van de twee mone-taire doelstellingen die haar waren opgelegd.42 De grote zorg van de vroede vaderen in
Amsterdam – ‘het gebruik van goede, volwaardige munten te beschermen en te ver-meerderen’43 – kon daardoor slechts ten dele worden weggenomen. Of dit
daadwer-kelijk in het begin van de zeventiende eeuw de kern van het keuzeprobleem was voor het Amsterdamse stadsbestuur wil ik hier graag nog in het midden laten. Zo gefor-muleerd zou het stadsbestuur wel degelijk monetaire politiek hebben bedreven, al-leen is niet duidelijk waar en wanneer het stadsbestuur deze voorkeur heeft geformu-leerd. De Vries en Van der Woude zijn evenmin heel erg duidelijk over de invloed die de oprichting van de Wisselbank volgens hen heeft gehad op de financiële geschiede-nis van de Republiek. Natuurlijk, de diensten die de Wisselbank vanaf haar prille be-gin had verleend, waren ‘geenszins van een te verwaarlozen betekenis voor het func-tioneren van een grootschalige handelseconomie.’44 Maar hoe de unieke positie die ze
de bank toedichten er precies uitzag, of hoe omvangrijk ‘geenszins te verwaarlozen’ is en waarom volgens hen de markt werd verdeeld tussen de Wisselbank en kassiers, dát wordt allemaal niet verder uitgewerkt. De rol die De Vries en Van der Woude de
Am-sterdamse Wisselbank toedichten, is vrij traditioneel, waar het de oorspronkelijke rol van de bank, het monetaristisch denken en de monetaire ambities van het Amsterdams stadsbestuur betreft. Anderzijds zijn ze redelijk genuanceerd over de verhouding kas-siers-Wisselbank, beoordelen ze de veranderingen in de financiële en monetaire ver-houdingen in Amsterdam positief en benadrukken ze rol van de bank in beleidsmatige termen: de introductie van het recepissensysteem in 1683 kreeg het predicaat ‘nieuwe politiek’ en het ‘edelmetaalbeleid’ – en niet de ambitie – van de bank zou Amsterdam tot de schatkamer van Europa hebben gemaakt.45
In 1998 brak Polak in zijn studie van de muntproductie in de Republiek met een lan-ge traditie door de onderlinlan-ge concurrentie van de munthuizen te benadrukken. Die invalshoek wierp nieuw licht op de muntomloop, het betalingsverkeer en het oprich-tingsdoel van de Amsterdamse Wisselbank. Nu was de problematische binnenlandse geldomloop volgens Polak wel de directe aanleiding voor de oprichting van de bank, maar dat impliceert logischerwijs nog niet dat oprichters een geleidelijke en algeme-ne geldzuivering voor ogen hadden.46 Het doel van het stadsbestuur was volgens
Po-lak tweeledig: het creëren van een alternatief betalingscircuit voor het grensoverschrij-dend betalingsverkeer van de Amsterdamse kooplieden en het zuiveren van de liquide bezittingen van de kooplieden die een bankrekening openden zodat zij voor hun im-porten over goede munten konden beschikken en de betalingen voor hun exim-porten via wissels en bijbehorende bankoverschrijvingen konden afhandelen. Bovendien – Polak noemt het niet expliciet – zou de bank door deze aanpak het gedeponeerde geld van rekeninghouders van muntdevaluaties en dus van waardevermindering vrijwaren. Door de oprichting van de Wisselbank, zo is zijn conclusie, voldeed de stedelijke overheid van Amsterdam aan het verzoek van de kooplieden. En enkele decennia na de oprichting schiep het stadsbestuur in Amsterdam optimale voorwaarden voor haar in-ternationale koopliedengemeenschap en corrigeerde ze het marktfalen – de chaotische geldcirculatie – door buitenlandse munten slechts in de bank te accepteren tegen hun wettelijke koers en niet tegen hun marktwaarde. Dat besluit had tot gevolg dat alleen degenen die echt behoefte hadden aan banktegoeden of goede Generaliteitsmunten de minderwaardige munten die ze in bezit hadden in de bank brachten. De behoeften van de internationale koopliedengemeenschap, dáár draaide het om in Amsterdam.
Met die constatering stuitte Polak op een anomalie in de geschiedschrijving van Van Dillen en zijn navolgers: enerzijds een overschatting van de relatief kleine rol van de Wisselbank in de vermeende geldzuivering van begin zeventiende eeuw en talloze pogingen om deze rol aan te tonen, en anderzijds een onderschatting van de cruciale schakelrol van de bank bij het oplossen van marktimperfecties.
Betalingsverkeer, centrale regulering en vroegmoderne centrale bank
Inmiddels is er veertien jaar na het verschijnen van Polaks studie geen sprake meer van onderschatting van de schakelrol van de Wisselbank. Sterker, in de jongste historiogra-fie van het internationale betalingsverkeer heeft de Wisselbank een prominente plaats verworven. Ontbrak de bank nog nagenoeg in de discussie die Wilson en Heckscher in
1 . 3 d e a m s t e r d a m s e w i s s e l b a n k i n d e h i s t o r i o g r a f i e 2 7
de jaren vijftig van de vorige eeuw voerden over de ideeën van mercantilistische schrij-vers uit de zeventiende en achttiende eeuw, in de meeste recente studies over de inte-gratie van de wisselmarkten en wisselarbitrage in de zeventiende en achttiende eeuw wordt aan de Wisselbank een stabiliserende (Gillard), kapitaalmobiliserende (Rous-seau), innoverende (Van der Wee) en vroegmoderne centrale-bankrol toegeschreven (Quinn, Roberds en Neal). Dat laatste deed overigens De Jong-Keesing ook al in 1939, zij het in bescheiden mate.47
Wilson en Heckscher debatteerden over de regulering van het internationale beta-lingsverkeer, waarbij Wilson het idee vertolkte dat deze betalingen in de zeventiende eeuw voornamelijk bilateraal van karakter waren. Er was volgens hem in die periode nog geen sprake van wat hij ‘een permanente multilaterale wereldstructuur’ noemde. Kooplieden en overheden wantrouwden namelijk zo’n groot systeem dat speculatie en veel onzekerheden met zich meebracht. Tekorten op de handelsbalans moesten daar-door via het afvloeien van edelmetaal worden gecompenseerd.
Heckscher bracht daar tegenin dat er materieel geen betalingsbalansevenwicht hoeft te bestaan omdat het lopende verkeer en het kapitaalverkeer van de betalingsba-lans een tekort of een overschot kunnen vertonen. Zogeheten multilateraal betalings-verkeer kwam in de zeventiende eeuw daarom wel degelijk en alom voor en arbitrage was daarbij eerder regel dan uitzondering. Hét betaalmiddel bij uitstek was immers de wissel. Heckscher stelde de gebruiksintensiteit van wissels in de zeventiende eeuw gelijk aan die in de negentiende eeuw. Betalingen in edelmetaal geschiedden volgens hem slechts in het uiterste geval: als het niet anders kon, bij structurele handelsba-lanstekorten en bij structureel asymmetrische handelsrelaties zoals met het Baltische gebied en het Nabije en Verre Oosten. Het gezichtspunt van Heckscher werd begin ja-ren zestig van de twintigste eeuw onderschreven door Price en Sperling, die voorbeel-den gaven van een multilateraal verrekeningssysteem, waarbij de Amsterdamse wissel-markt en wisselarbitrage via Amsterdam een cruciale rol speelden en daarbij impliciet ook de Wisselbank.48
Deze discussie over de mate van verwevenheid van het betalingsverkeer en de ma-nier waarop het aanpassingsmechanisme voor betalingsbalanstekorten functioneerde, werd in de jaren zeventig en tachtig van de twintigste eeuw nieuw leven ingeblazen. Dat gebeurde aanvankelijk door Van der Wee die in 1977 een voorzichtige openings-zet deed door te stellen dat de integratie van de markten in de zeventiende eeuw nog verre van volledig was, een conclusie die hij trok na een vergelijking van de Europese rentestanden, volgens hem dé indicatoren voor de geldmobiliteit in die tijd.49 In 1989
toonde Schubert aan dat de markten van Amsterdam en Londen in de achttiende eeuw – over de zeventiende eeuw repte hij niet – sterk geïntegreerd waren, omdat er volgens hem sprake was van effectieve wisselarbitrage.50 Arbitrage, zo betoogde Schubert, was
effectief als het algemeen plaatsvond en dus tussen meerdere markten of plaatsen werd toegepast. Schubert gaf niet aan of de Wisselbank daarbij een rol speelde en vanaf wan-neer een dergelijke ordening domiwan-neerde.
Dát de Wisselbank in de achttiende eeuw een rol speelde, toonde De Jong-Keesing al in 1939 aan toen ze voor de periode van de Zevenjarige Oorlog (1756-1763) een parallel
ontdekte tussen het verloop van de koers van het bankgeld, de Amsterdamse wissel-koers op Hamburg, de zilverprijs en de wissel-koersen van Engelse fondsen.51 Deze centrale rol
van de Wisselbank toonde Quinn in 1996 al voor het laatste kwart van de zeventiende eeuw aan. In zijn artikel over de Londense goudsmid Evance liet hij twee belangrijke zaken zien.52 Ten eerste dat deze goudsmid ten tijde van de Negenjarige Oorlog
(1688-1697) een omvangrijke arbitrage pleegde tussen wissels, zilver en goud. Het wisselver-keer tussen Londen en Amsterdam was immers verliesgevend en de zilverexport vanuit Londen naar Amsterdam en de goudexport vanuit Amsterdam naar Londen werd daar-door voordeliger. Ten tweede bleek dat de Wisselbank in die arbitrage een centrale rol speelde en daarmee acute marktimperfecties hielp oplossen.
De schakelrol van de Wisselbank kwam prominent aan de orde in de publicatie van Gillard uit 2004: La banque d’Amsterdam et le florin européen au temps de la République néerlan-daise (1610-1820). Gillard betoogt hierin dat Amsterdam onbedoeld over een parallelva-luta kon beschikken – de bankgulden voor het internationale verkeer en de courante gulden voor de lokale transacties – wat de stad een ongekend wisselkoersvoordeel op-leverde en waardoor Amsterdam gevrijwaard bleef van internationale conjunctuur-schommelingen.53 Amsterdam was volgens Gillard de ‘pôle hégémonique’ binnen een
‘système monétaire et bancaire’ en de Wisselbank een vereffeningsinstituut voor inter-nationale betalingen, een ‘chambre de compensation’, die zich bediende van de bank-gulden, een ‘véhicule privilégié’, door Gillard omgedoopt tot ‘euro-florin’.54
Gillards stelling over de bufferwerking van het goud- en zilverreservoir van de Wis-selbank is niet nieuw. Het is een opgewarmde versie van wat Van Dillen, Barbour, De Vries en Villar decennia eerder poneerden. Ook zijn theoretisch model en analyse van de relatie tussen stabiliteit in Amsterdam, de stabiliteit op de wisselmarkten in Euro-pa en de centrale positie van Amsterdam en de Wisselbank op die Europese markt
Sluisdeur stroomopwaarts Sluisdeur stroomafwaarts
interne wisselkoers (agio) externe wisselkoers
Republiek Amsterdamse
Wisselbank Europa
Figuur 1.1 Het hydraulisch model van Gillard: de sluis van bancaire liquiditeiten
1 . 3 d e a m s t e r d a m s e w i s s e l b a n k i n d e h i s t o r i o g r a f i e 2 9
ren al eerder verwoord. De relatie, die Gillard in 2009 presenteerde als een hydraulisch model met een ‘sluis van de bancaire liquiditeiten’55 (zie figuur 1.1) was al in 2000 door
Neal getypeerd als ‘a sluice gate’ van het agio: ‘as it rose, further specie inflows into the Wisselbank’s coffers were discouraged since bank money became more expensive. Conversely, when it fell, specie inflows were more likely as bank money became che-aper.’56 Met andere woorden: de agiofluctuaties – of de interne
wisselkoersschomme-lingen van de bankgulden – stelden de bank in staat om de binnenlandse geldcirculatie af te schermen van de effecten van het buitenlandse betalingsverkeer. Voor de effecten van externe wisselkoersschommelingen gold overigens dezelfde ‘shock-absorber’ rol van de Wisselbank.
Wat wél nieuw is bij Gillard is zijn kwantitatieve bewijs. Om de stabiliteit in Am-sterdam aan te tonen, zette hij de wispelturigheid van de bankprestatie af tegen de marktwispelturigheid in Amsterdam. De Wisselbankvariabelen die hij voor zijn verge-lijking gebruikte – aantallen rekeninghouders, banktegoeden, deposito-omvang – zijn volgens hem stabieler dan de marktindicatoren: de interne koers van de bankgulden en de externe wisselkoers van het pond Vlaams. De stabiliteit op de Europese markten trachtte Gillard vervolgens aan te tonen aan de hand van wisselkoersarbitrage. Volgens zijn berekeningen was arbitrage via Amsterdam het meest effectief. Dat wijst er vol-gens hem op dat de meeste arbitrage ook daadwerkelijk via Amsterdam verlopen zal zijn.57 De dubbele stabiliteit zou ook de centrale positie van de Amsterdamse markt
aantonen, een positie die gebaseerd is op de rol van de bankgulden in het internati-onale betalingsverkeer. De Wisselbank zou daarbij een indirecte maar niet onbelang-rijke rol hebben gespeeld omdat het monetaire en financiële systeem met Amsterdam als centrum alleen maar kon blijven functioneren door het agio van het bankgeld en de Wisselbankrecepissen, twee unieke innovaties die in Amsterdam werden bedacht.58
De stabiliserende rol van de Wisselbank vormde ook het focus van Quinn en Roberds die in 2006 als economische verklaring voor het bestaan van de Wisselbank een geza-menlijk-belang hypothese opperden.59 Die komt erop neer dat de bank sinds het
mid-den van de zeventiende eeuw het vertrouwen genoot van de koopliemid-den in Amsterdam en ver daarbuiten omdat de bank zich niet primair door haar particuliere belang liet leiden, maar de nutsfunctie vooropstelde. Want wat niet iedereen direct kon zien, maar wél realiteit was, was dat de Wisselbank zich niet alleen verantwoordelijk voelde voor stabiliteit en soliditeit van het monetaire systeem, maar daar feitelijk ook sterk aan bij-droeg. De bank wist namelijk uiteindelijk het geld in haar kluizen effectief te bescher-men tegen waardeverlies. Aanvankelijk – vóór 1659 – zou de Wisselbank daarvoor de ta-rifering van munten hebben gehanteerd. Nadien, en dan vooral na de hervorming van 1683 en de introductie van de recepis, zou de bank zich van die taak hebben gekweten door de hoeveelheid bankgeld te reguleren. Ze deed dat door de uitoefening van drie functies ‘that are routinely carried out by central banks today: operating a large-value payment system, creating a form of money not directly redeemable for coin, and mana-ging the value of this money through open market operations.’60 Anders geformuleerd:
in een omgeving waarin handelsmunten als koopwaar werden beschouwd en dus in prijs varieerden, vereisten ordentelijke marktverhoudingen een centrale regulering
