Een andere grote marktpartij die met regelmaat gebruik maakte van de diensten van de bank, het bleek uit het top-25 overzicht, was de VOC. De VOC verdient hier aparte vermelding. De VOC concentreerde een groot deel van haar geldstromen in de bank, liet veel vaste betalingen van haar clientèle via haar Wisselbankrekening verlopen – bij de productveilingen gold betalen via de Wisselbank als standdaardvoorwaarde – en onderwierp zich daarmee aan het risicobeheer van de Wisselbank. De VOC-rekening op firmanaam is buiten de analyses van grote rekeninghouders gehouden. Ook de da- tabase voor de analyse van de openmarktpolitiek van de Wisselbank is opgeschoond voor de VOC-transacties. De omvangrijke debettransacties op de rekening van de spe- ciekamer waren doorgaans namelijk tijdelijke leningen of voorschotten in grote ron- de bedragen aan de VOC en de belangrijkste rentebetalingen of aflossingen werden geboekt als credittransacties, allemaal op naam van de VOC. Maar de VOC beschikte in de Wisselbank niet alleen over deposito’s op firmanaam en aparte rekeningen van de VOC-kamers Amsterdam, Delft, Enkhuizen, Zeeland, Hoorn en Rotterdam. Ze hield ook meerdere en nagenoeg direct opeisbare tegoeden aan op naam van boekhouders en kassiers van deze kamers. De verhouding tussen de rekening op firmanaam en re- keningen op naam van VOC-functionarissen is niet helemaal duidelijk geworden.
De rekeningen van deze VOC-functionarissen lieten naar verhouding omvangrijke chartale transacties zien en een bij tijd en wijle sterk schommelend aandeel in de tota- le onttrekkingen van de VOC uit de Wisselbank (zie tabel 5.8).89 De totale hoeveelheid
edelmetaal die de VOC uit de bank onttrok werd ingegeven door de vraag in haar Azia- tische werkgebied. Goud- en zilvergeld en vermunt goud en zilver dat de VOC naar
Azië verzond, maakte deel uit van de zogeheten Eis van Indië. Dat was een lijst met handelsgoederen en artikelen die de gouverneur-generaal en het College van Raden van Indië, de leiding van de Aziatische tak van het VOC-bedrijf, opstelde en waarvan men vond dat deze goederen twee jaar later nodig zouden zijn voor de bedrijfsvoering en de uitvoering van de opdrachten van de Heren Zeventien.
Eén van de gewenste goederen was contant geld, geldsoorten in gemunte en onge- munte vorm: gouden en zilveren munten, baren goud en zilver en koperen duiten. Deze contanten waren bedoeld voor de inkoop van de gewenste Aziatische retourgoe- deren. De Heren Zeventien besloten in hoeverre ze aan de vraag uit Azië tegemoet kon- den komen en verdeelden vervolgens de last evenredig – naar omvang van de zes VOC- kamers – en stelden de bestemming vast waar de contanten in Azië naartoe moesten worden gestuurd.
De VOC-kamer Amsterdam was weliswaar vrij in de uitvoering van het besluit van de Heren Zeventien, maar het blijkt dat ze toch de helft van de vraag naar contanten voor Indië moest zien op te brengen. In Amsterdam werd die taak toevertrouwd aan de
Amsterdam Zeeland Enkhuizen Agenten
Tonneman Stoffels Bosch Ackerlaecken Ockers Blom jr. Totaal VOC-totaal als % VOC-totaal
x 1000 gld % 1646 46,0 46,0 1067,2 4,3 1654 2,0 1624,4 85,0 1711,5 1976,6 86,6 1666 0,0 430,5 430,5 1392,1 30,9 1672 293,6 90,5 384,1 592,3 64,9 1676 422,6 232,1 654,8 2377,6 27,5 1680 213,0 213,0 1146,5 18,6 1686 611,8 160,0 771,8 2847,8 27,1 1690 613,7 613,7 1431,2 42,9 1695 27,5 27,5 2045,7 1,3 1699 266,6 266,6 1801,5 14,8 1707 406,8 406,8 1856,9 21,9 1711 830,1 830,1 4085,7 20,3 1716 37,8 37,8 2297,2 1,6 1719 692,4 126,8 819,2 3762,6 21,8 1726 582,4 586,8 1169,2 5743,6 20,4 Gem. 335,3 1624,4 637,4 174,0 586,8 82,3 558,8 2295,0 27,0
Tabel 5.8 Edelmetaalonttrekking door VOC-functionarissen uit de Wisselbank
Bron: SAA, Archief Wisselbank (5077), rekening Speciekamer, rekeningcourantboeken, zie nummers bijlage 3B. Agen- ten: ontvangers, kassiers en boekhouders.
afdeling Rekenkamer en Ontvang. Die afdeling was belast met dagelijkse geldzaken. Daaronder vielen de afhandeling van binnengekomen nota’s, het beheer van bankre- keningen, het toezicht op de boekhouders en kassiers én het vergaren van de export- gelden plus alle voorbereidingen daarvoor zoals de inkoop van vermunt edelmetaal, het laten vervaardigen van munten en baren, de verpakking van het geld, de overhan- diging aan de schippers en de verantwoording van de zending in de boeken.90 De Am-
sterdamse Wisselbank bleek één van de belangrijkste bronnen te zijn voor de beno- digde contanten in Azië.
De VOC-kamers kochten vooral specifieke munten – realen van achten – van de Wis- selbank. Baar zilver kocht de VOC eind zeventiende eeuw eveneens direct bij de Wissel- bank. In de achttiende eeuw echter betrok de VOC het benodigde goud en zilver niet langer direct van de Wisselbank, maar kreeg ze het via de bemiddeling van particuliere essayeurs en muntmeesters.91 De VOC had een grote behoefte aan edelmetaal omdat ze
zich door de grote onevenwichtigheid in haar handel met Azië – feitelijk importeerde de VOC alleen maar Aziatische goederen – voor een voortdurend saldotekort zag ge- plaatst, een tekort dat aanhield en aanleiding gaf voor een voortdurende afvloeiing van hoofdzakelijk zilver en in mindere mate goud. De reden waarom de VOC vooral zil- ver vanuit de Republiek naar Azië verscheepte is een uitvloeisel van verschuivingen in de waardeverhoudingen tussen goud en zilver in de omringende landen en in het ver- der weggelegen Azië. Goud vloeide daarbij dan af naar gebieden met een relatief hoge
Totaal Wisselbank VOC VOC-aandeel
mln gld % 1646 2,170 1,067 49,2 1654 3,557 1,977 55,6 1666 2,065 1,392 67,4 1672 3,819 0,592 15,5 1676 2,963 2,378 80,3 1680 1,208 1,146 94,9 1686 4,584 2,848 62,1 1690 2,791 1,431 51,3 1695 4,057 2,046 50,4 1699 5,216 1,802 34,5 1707 4,285 1,857 43,3 1711 7,089 4,086 57,6 1716 8,252 2,297 27,8 1719 15,177 3,763 24,8 1726 12,987 5,744 44,2
Tabel 5.9 Edelmetaalonttrekking uit Amsterdamse Wisselbank en VOC-aandeel daarin
Bron: SAA, Archief Wisselbank (5077), rekening courant- boeken, rekening Speciekamer, zie nummers bijlage 3B.
goudprijs en zilver naar gebieden met een relatief lage goudprijs en een hoge zilver- prijs. Tot het begin van de achttiende eeuw steeg de goud-zilverratio in Europa van 10,75 naar 15,21. Deze ratio was in de achttiende eeuw meer dan 40 procent hoger dan in Oost-Indië. In 1766 zou in China goud slechts tien keer zo veel waard zijn als zilver, terwijl de verhouding in Japan 8 op 1 bedroeg.92 Binnen Europa lag de ratio eind zeven-
tiende en begin achttiende eeuw in Engeland relatief hoog ten opzichte van de Repu- bliek. Logischerwijs betekende dit een goudstroom naar Engeland en een zilverstroom naar de Republiek, waar zilver relatief voordelig kon worden ingekocht voor transport naar Azië. In Azië deed het zilver een hogere prijs en dus vertegenwoordigde het daar meer koopkracht dan in de Republiek. De relatieve zilverschaarste in Engeland en de zilverovervloed in de Republiek verklaren ook waarom de Engelse East India Company voor haar zilverbehoefte toevlucht zocht tot de Amsterdamse markt.
Tabel 5.10 Edelmetaalonttrekking uit Amsterdamse Wisselbank, naar VOC-kamer en totale edelmetaal- export VOC
Netto
Uitstroom als % VOC-export
Amsterdam Zeeland Delft Hoorn Enkhuizen Totaal (1-5) instroom uitstroom (6-7) VOC-export
netto 8/9 x100 bruto 6/9 x100 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 x 1000 gld % 1646 967,4 0,0 2,0 97,9 0,0 1067,2 109,4 957,8 800,0 119,7 133,4 1654 1975,5 0,0 0,0 1,1 0,0 1976,6 328,2 1648,4 900,0 183,2 219,6 1666 1392,1 0,0 0,0 0,0 0,0 1392,1 506,8 885,3 1800,0 49,2 77,3 1672 585,1 0,0 7,1 0,0 0,0 592,3 100,0 492,3 690,0 71,3 85,8 1675 2326,1 0,0 51,5 0,0 0,0 2377,6 1458,0 919,6 1100,0 83,6 216,1 1680 1146,5 0,0 0,0 0,0 0,0 1146,5 0,0 1146,5 2000,0 57,3 57,3 1685 2716,1 131,7 0,0 0,0 0,0 2847,8 2119,9 727,9 1950,0 37,3 146,0 1690 1431,2 0,0 0,0 0,0 0,0 1431,2 821,8 609,3 1800,0 33,9 79,5 1695 1821,1 224,6 0,0 0,0 0,0 2045,7 1326,9 718,8 3000,0 24,0 68,2 1699 1801,5 0,0 0,0 0,0 0,0 1801,5 1418,6 382,9 3667,5 10,4 49,1 1707 1712,2 0,0 144,7 0,0 0,0 1856,9 1104,6 752,3 3850,0 19,5 48,2 1711 3377,6 612,1 95,9 0,0 0,0 4085,7 3633,5 452,1 3513,5 12,9 116,3 1716 1203,6 753,0 302,8 0,0 37,8 2297,2 1348,1 949,1 4212,5 21,6 53,6 1719 3204,4 394,8 36,6 0,0 126,8 3762,6 2328,2 1434,4 4562,5 13,5 64,5 1726 5156,7 586,8 0,0 0,0 0,0 5743,6 4041,6 1701,9 7546,8 7,1 60,6 Gem. 2054,5 180,2 42,7 6,6 11,0 2295,0 1376,4 918,6 2759,5 49,6 98,4
Bron: SAA, Archief Wisselbank (5077) rekeningcourantboeken, rekening Speciekamer;94 VOC-export totaal: Bruijn,
De uitvoer van de talrijke zilveren negotiepenningen uit de Republiek naar Oost- Azië kwam al vroeg in de zeventiende eeuw en met toestemming van de bevoegde overheden op gang.93 Uit de tabellen 5.8, 5.9 en 5.10 blijkt dat de VOC kind aan huis
was bij de Amsterdamse Wisselbank. In 1646, 1654, 1672, 1686 en 1711 onttrok de VOC meer uit de bank dan ze in datzelfde jaar exporteerde. In de overige jaren kwam de waarde van de totale VOC-edelmetaalexport uit de Republiek – kolom 9 in tabel 5.10 – nagenoeg overeen met de waarde van de onttrekkingen uit de Wisselbank (ko- lom 6). In de periode 1646-1680 kwam gemiddeld ruim 60 procent van de totale uit- stroom van edelmetaal uit de Wisselbank voor rekening van de VOC (tabel 5.9). Reke- nen we het bijzondere jaar 1672 niet mee dan ligt dit percentage zelfs op 69,5. In de periode 1685-1726 daalde dit percentage naar 44 procent. Vooral na 1685 daalde het aandeel fors.