Multicultureel burgerschap avant-la-lettre : de betekenis van Karl Renner voor actuele Europese dilemma's

i

286

I

I

li

:r

I~

l

rl

I

au.

s &..o 6 2ooo

Multicultureel burgerschap

avant-la-lettre

De betekenis van

Blijft Europa een Europe des

patries, of moeten we toch op weg naar een United Sta-tes

if

Europe?' Blijven de lid-staten bestaan als quasi-soevereine politieke eenhe-den of moeten we werken aan een Europese Federatie met een Europese grand-wet? Het laatste is voorge-steld door de Duitse minis-ter van buitenlandse zaken Joschka Fischer in zijn

ge-ruchtmakende toespraak

aan de Berlijnse Humboldt Universiteit. 2 _{Door het} sinds lange tijd in onbruik geraakte f-woord ('federa-tie') weer in de mond te nemen heeft Fischer de

Karl Renner voor

actuele Europese

dilemma's

eigenheid en waken over onze quasi-soevereiniteit. Zie hier het dilemma van de Europese integratie.

Toch moet het mogelijk zijn dit dilemma te overstij-gen en een model te vinden dat zowel ruimte biedt aan politieke en econornische eenheid als aan culturele verscheidenheid. Een inte-ressant vertrekpunt voor zo 'n zoektocht is het model van 'organisch federalisme' van de Oostenrijkse soci -aal-democraat Dr. Karl Renner (I 870-I 950 ). MAARTEN VINK

handschoen opgenomen om het gevecht aan te gaan met de wijdverbreide Eu-rosclerose. Hij reageert

In dit artikel zal eerst worden inaeaaan op de historische context waarin de Oostenrijkse sociaal-democraat Karl Renner destijds zijn

intearatiemodel voor de veelvolkerenstaat Oostenrijk-Honaarije jormuleerde, vervolaens op

het model ze!f, en tenslotte zal worden aanaeaeven wat de actuele betekenis van Renners

model kan zijn voor het proces van Europese

Karl Renner

Karl Renner was tijdens de eerste helft van de twintig -ste eeuw een van de lei-dende figuren binnen de Oostenrijkse sociaal-de -intearatie.

hiermee ook indirect op Comrnissievoorzitter Pro-di's klacht dat de Europese !eiders een gebrek aan visie vertonen.

Het dilemma van het proces van Europese inte-gratie is al jaren hetzelfde. Het is economisch beter om in Europa een aantal zaken gezamenlijk te rege-len. Sam en staan we sterker tegenover de Verenigde Staten en Japan. Bovendien zijn allerhande grenzen, verschillende maatstaven en monopolies erg ineffi-cient. Dus moeten de grenzen open, de regels har-moniseren en de markten liberaliseren. Verder mag niet vergeten worden dat het voorkomen van (Frans-Duitse) oorlog altijd een belangrijke legiti-matie is geweest voor de vergaande economische sa-menwerking in Europa. Maar als we alles integre-ren, waar blijft dan onze eigen identiteit, onze taal, onze tolerantie en ons pragmatisme? In een Euro-pese meltina pot is de Nederlandse cultuur gedoemd te verdwijnen. Dus moeten we vasthouden aan onze

mocratische Arbeiderspartij. Hij behoort sam en met onder meer Max Adler, Otto Bauer en Rudolf Hilferding tot de zogenaamde 'austromarxisten'. De geboorte van het austromarxisme kan gedateerd worden in het jaar I 904 toen Adler en Hilferding

hun eerste Marx-Studien publiceerden. Later diende vooral het tijdschrift Der Kampf als spreekbuis voor de austromarxisten en werd het een van de leidende periodieken binnen het Europees socialisme. 3

Renner was een man van verzoening en verper-soonlijkte het principiele zoeken naar het midden, dat kenmerkend is voor de austromarxistische school. Hij trachtte bruggen te bouwen tussen de orthodoxe en revisionistische kampen binnen zijn partij, tussen conservatieven, liberalen en radicalen in Oostenrijk, en tussen de verschillende culturele groepen (de 'nationaliteiten ')in de Oostenrijkse so-ciaal-democratische beweging. Zijn verzoenende houding maakte Karl Renner geschikt voor het

lei-t. le jk .j-!n m 1e le e-) f el e' : i-rl le

tJ-"

: i-le e-:n .If ) f le r-:J., 1e le jn :n le ) -le :i-s &.__o 6 2ooo

derschap van zijn partij, van zijn fractie in het

parle-ment, en van de nieuwe republiek Oostenrijk die ontstond na d~ Eerste Wereldoorlog. Tijdens de

Tweede Wereldoorlog werd Renner door de nazi's

opgesloten, maar na de oorlog werd hij de eerste president van de Tweede Republiek. Hij leidde het

Oostenrijkse volk, dat na de Eerste Wereldoorlog

overbleef in de kleine rompstaat en vertwijfeld op

zoek ging naar een identiteit, naar een nieuwe

toe-komst. Dit kan gezien worden als de tragiek van

Renners Ieven: hij die altijd gevochten had tegen

na-tionalisme en de nationale staat werd de bouwer van de nieuwe Oostenrijkse natie.

Karl Renner is niet zozeer bekend geworden door zijn politieke loopbaan als wei door zijn

theo-retische geschriften over de sociale functies van het recht. Hij heeft geschreven over vele onderwerpen,

maar was toch altijd het meest geboeid door de zo-genaamde 'nationaliteitenkwestie'. Renner heeft een interessant model ontworpen om de toenmalige Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie te her-vormen tot een 'nationaliteitenbondsstaat'.

Nationaliteitenkwestie

De nationaliteitenkwestie was in Oostenrijk-Hong-arije rond I 900 het belangrijkste maatschappelijke

vraagstuk. Het was een conflict waarin grofweg twee kampen tegenover elkaar stonden. Ten eerste was er het kamp van het Huis Habsburg dat onder aanvoering van Keizer Frans Jozef de politieke

een-heid van de keizerlijk-koninklijke gebieden

na-streefde. Dit kamp was reactionair omdat het vooral streed tenen het uiteenvallen van de

dubbelmonar-chie. In dit kamp bevond zich ook de feodale land-adel die zich beriep op eeuwenoude privileges ten

opzichte van 'kroonlanden' zoals Bohemen,

Mora-vie, Galicie, de Boekovina

en Dalmatie.

Tegenover de Habsburgers en de landadel ston-den de groepen die zich beriepen op eigen taal,

godsdienst, gewoontes en gebruiken, kortom op

hun culturele eigenheid. Deze 'naties' of 'nationali-teiten' roerden zich vanaf het einde van de

acht-tiende eeuw in toenemende mate op het politieke toneel en streden voor 'nationale vrijheid'. In het

revolutionaire jaar 1 848 werd er met name fel ge-streden in Praag en Boedapest door de Tsjechen en

Hongaren die a! een sterk ontwikkelde nationale

be-weging hadden gevormd. Deze opstanden werden echter de kop ingedrukt, o.a. met behulp van tsaris-tische troepen. In I 867 kregen alleen de Hongaren door de Ausnleich formeel een autonome positie in de monarchie, die vanaf toen een dubbelmonarchie heette.

De politieke eenheid van Oostenrijk-Hongarije

stoelde vooral op een staatsraison dat krampachtig in Ieven werd gehouden door een Habsburgse machts-politiek. Soms werden de teugels vanuit Wenen

aan-getrokken, zoals ten tijde van de

centralisatie-poli-tiek van Jozefii aan het eind van de achttiende eeuw. Soms ook liet men de teugels wat vieren, zoals toen Frans Jozef in I 849 een nieuwe grondwet goed-keurde, of toen hij in I 867 met de Hongaren het be-kende comprornis sloot.

Het probleem was dat er niet een Oostenrijks-Hongaars volk hestand, maar eerder een

verzame-ling van onderdanen van de in de Rijksraad verte-genwoordigde koninkrijken en gebieden van de

Oostenrijk-Hongaarse dubbelmonarchie. Robert

Musil heeft het zonderlinge keizerlijk-koninklijke

(k.k.) karakter van dit Oostenrijk-Hongaarse

staats-gevoel treffend uitgedrukt door de

dubbelmonar-chie in zijn roman Der Mann ohne Einenschciften het koosnaampje Kakanie te geven.

De Habsburgers had den zich vroeger nog beroe-pen op de strijd tegen de Turken, op de

Contrare-formatie en later op de dreiging van het tsaristische Rusland om hun Hausmacht te legitimeren. In I ,5"26

en I 68 3 stonden de Turken bijvoorbeeld nog aan de poorten van Wenen. Hoewel in de Eerste Balkan-oorlog (1912-19I3) door Griekenland, Bulgarije, Servie en Montenegro het Turkse Rijk in Europa pas

werkelijk werd g.ereduceerd tot een klein gebied random Constantinopol, was door de Turken a! in de Vrede van Passarowitz (I 7 I 8) de heerschappij

van de Habsburgers erkend in het grootste dee! van

het Hongaarse koninkrijk. De vrees voor het tsaris-tische expansionisme was zeker voor de Tsjechische nationale beweging lange tijd een reden geweest om

1 • Met dank aan Koen Koch en Hans

Vollaard voor hun commentaar op

eerdere versies van dit artikel.

Universitat in Berlin, 1 2 mei 2ooo,

http: //www.auswaertigesamt.de

In het Engels is een bundeling

uitgegeven van een aantal centrale

teksten van o.a. Adler, Bauer, en

Renner door Tom Bottomore and

Patrick Goode, eds, Austro-Marxism,

Oxford: Clarendon Press, 1978.

2. Joschka Fischer, 'Yom

Staaten-verbund zur Foderation - Gedanken

iiber die Finalitat der europaischen

Integration', Rede aan de

Humboldt-3. Over de geschiedenis van de

austromarxisten is de meest uitgebreide

studie Norbert Leser, Zwischen

Riformismus und Bolschewismus, Wien:

-

,

' I

I

I

II

1

1

I

l

.I !ii

I

I

288

I I

I

I s &..o 6 2ooo

te streven naar autonomie binnen het Habsburgse rijk. Deze vrees verdween echter grotendeels door de revolutie in Rusland van I 90s. Toen tenslotte ook God Kakanie het krediet ontnam, om met de post-modernist Musil te spreken, kon de dubbelmonar-chie zich opmaken voor een radicalisering van dena-tionaliteitenkwestie.

De Eerste Wereldoorlog vormde voor de natio-nale bewegingen een window

tf

opportunity doordat de dubbelmonarchie zich nogal overmoedig in een oorlog had gestort die voor haar noodlottig verliep. Het principe van 'zelfbeschikkingsrecht' voor de volkeren van de ten ondergaande dubbelmonarchie werd echter pas door Woodrow Wilson in een toe-spraak van I I februari I 9 I 8 tot officiele doctrine van de naoorlogse internationale politiek verheven. Tot dat moment waren oplossingen veelal beperkt gebleven tot meer autonomie en decentralisatie bin-nen de Habsburgse staat. Zelfs Thomas Masaryk, de politiek Ieider van de Tsjechische nationale bewe-ging, bleef naar buiten toe lange tijd vasthouden aan een politieke binding met de Habsburgers, hoewel hij volgens zijn biograaf a! rond I 900 tot de conclu-sie was gekomen dat voor elk volk, en daarmee ook voor de Tsjechen, een soevereine staat het meest aantrekkelijke doel was.4

Schulte Nordholt, de biograaf van Wilson, merkt op dat de Amerikaanse president wel enigs-zins nai:ef was in zijn verkondiging van het principe van zelfbeschikkingsrecht: 'Maar Wilson leek niet te !etten op de bittere werkelijkheid van het verleden. Hij geloofde in de toekomst. Het hele probleem van het nationalisme kende hij niet, de Europese span-ningen begreep hij niet ( ... ) en argeloos legde hij dan ook de klemtoon op de nationale zelfbeschik-king zonder het dilemma te onderkennen dat dat eerder tot botsing dan tot verbroedering zou kun-nen leiden.' r;

Dit dilemma had als belangrijkste oorsprong dat de territoriale vermenging van de volkeren in Mid-den-en Oost-Europa het onmogelijk maakte natio-nale claims op een bepaald grondgebied te honore-ren. Zo was bijvoorbeeld in 19 I o slechts iets meer

dan de helft van de bevolking van Hongarije daad-werkelijk Hongaar; er leefden grate groepen Duit-sers, Slowaken, en Roemenen, en verder nog klei-nere groepen Roethenen, Serviers en Kroaten. De

4· Roman Szporluk, The Political Thouaht

'![Thomas G. Masaryk, New York:

Columbia University Press, I 98 I, p. I 24.

verdeling van het grondgebied na de oorlog werd nog bemoeilijkt doordat ook rekening gehouden moest worden met historische en geografische grenzen, met strategische belangen en met econo -mische leefbaarheid. Het resultaat, vastgelegd in de Parijse vredesverdragen, was een opdeling van de monarchie in de soevereine staten Oostenrijk, Tsje-choslowakije, Polen, Hongarije, Roemenie en Joeg-oslavie. Deze nieuwbakken staten hadden echter allen grate groepen nationale minderheden binnen hun grenzen. Zo'n H procent van de bevolking van Tsjechoslowakije was noch Tsjech noch Slowaak; zo'n 30 procent van de bevolking van Roemenie geen Roemeen; en eveneens zo' n 3 o pro cent van de bevolking van Polen geen Pool. Deze minderheden waren weliswaar bevrijd van de Habsburgse domi-nantie, maar waar zij voorheen met de andere natio-naliteiten in relatieve vrijheid leefden onder een ge-zamenlijke overheerser, werden zij nu opgeofferd aan de willekeur van een nieuwe overheerser.

A ustromarxisme

Het lnterbellum is zo interessant vanwege de her-vormingsvoorstellen die van verschillende kanten zijn gedaan. Een aparte plaats in de geschiedenisboe-ken hebben de Oostenrijkse sociaal-democraten ge-kregen. De austromarxisten streefden het behoud na van Oostenrijk-Hongarije als politieke en econo-mische eenheid, zij het in de gedemocratiseerde vorm van een 'nationaliteitenbondsstaat'. De natio-nale bewegingen binnen de monarchie kregen hier-mee steun vanuit onverwachte hoek.

Deze steun was onverwacht omdat het conflict tussen culturele groepen door Karl Marx en Fried-rich Engels wel onderkend werd, maar volgens hen van secundair belang was. Nationalisme wordt in het orthodoxe marxisme van het Communistisch Manifest

gezien als een historische stap in de bestendiging van de kapitalistische ordening van de maatschappij. Het is als ideologie een deel van de kapitalistische boven-bouw en dus zal ook het 'nationale' conflict uitein-delijk vervagen door de allesoverheersende invloed van het primaire sociale conflict: de klassenstrijd.

Vooral bij Engels valt een sociaal-darwinistische visie op de ontwikkelingsgeschiedenis van volken waar te nemen: aileen de sterkste 'naties' overleven en aileen zij hebben daarom een recht van bestaan.

r;. J. W Schulte Nordholt, Woordrow

Wilson - Een !even voor de wereldvrede,

Amsterdam: Meulenhoff, I990, p. 264.

r 1 1 1 :l 11 d e :t n :t ;t n d e n n l. s &..o 6 2ooo

Vanuit dit gezichtspunt wordt de marxistische visie op nationalisme ook wei als 'great nation chauvi-nism' omschrev~n. 6 Engels bestempelt in 1849 de Tsjechen zelfs tot 'volkerenafval' omdat zij onder Ieiding van de nationalist Palac!cY de strijd van de Hongaren voor het uiteen doen vallen van de mo-narchie in de weg zouden staanJ Pahic!cY bepleitte het voortbestaan van de Donaumonarchie die hij wilde hervormen in een federatie van 'naties'. Zijn

in 19 1 2 nog een bezoek aan Wen en had gebracht om de ideeen van zijn Oostenrijkse kameraden over de nationaliteitenkwestie te bestuderen - hen zelfs als 'fellow travelers van de bourgeoisie.'9

De Oostenrijkse sociaal-democratische Arbei-derspartij was sinds de partijdag in Hainfeld van

1897 officieel een 'internationale' partij van zowel Duitse als Tsjechische, Sloveense en Italiaanse soda-listen uit het Oostenrijkse dee! van Oostenrijk-volk moest schipperen

tus-sen de pan-germanistische dreiging enerzijds en de dreiging van het Russische absolutisme anderzijds. Aan hem wordt dan ook de uitspraak toegeschreven dat als het Oostenrijkse rijk niet had bestaan, het nood-zakelijk was geweest dit te creeren.

Om

deze 'persoonlijke

nationaal-culturele autonomie' te verwezenlijken

wil Renner een dubbel netwerk over

Hongarije. Op het partij-congres in Brno van 1899

kwam men tot een geza-menlijk programma dat een oplossing moest bieden voor de nationaliteiten-kwestie. I 0 Gesteld werd

dat de monarchie her

-vormd moest worden tot een 'democratische natio

-naliteitenbondsstaat.' In dit

de staat trekken: een netwerk van

politiek-economische relaties en

een netwerk van nationaal-culturele

relaties.

Kenmerkend voor de

austromarxistische positie ten opzichte van nationa-lisme is de studie Die Nationalitiiterifraae und die So-zialdemokratie waarin Otto Bauer zich afzet tegen de gedachte dat de zogenaamde 'naties zonder geschie-denis' anti-revolutionair zouden zijn. 8 _{Het zijn juist} de kleine volkeren van de Donaumonarchie, zo re-deneert Bauer, die de onderdrukking - en dus het proletariaat - in Oostenrijk-Hongarije symbolise-ren.

De Oostenrijkse volgelingen van Marx en Engels hadden een meer genuanceerde visie op nationa-lisme en hoopten op een vreedzame oplossing van de nationaliteitenkwestie. In het algemeen waren de austromarxisten minder revolutionair dan hun ideo-logische leermeesters en wezen zij een geweldda-dige omverwerping van de bestaande orde van de hand. Het algemeen stemrecht zag men als het be-langrijkste middel om de politieke macht over te nemen. Ook werd door lezingen vee! aan 'Arbeiter-bildung' gedaan. Door deze gematigde houding ver-vreemdden de austromarxisten zich van het klas-sieke marxisme, evenals van de bolsjewistische re-volutie in Rusland. In 1 9 1 3 bestempelde Stalin- die

nationaliteitenprogramma is al de invloed te zien van Staat und Nation, het eer-ste en meest bekende boek van Karl Renner dat hij in hetzelfde jaar gepubliceerd had onder het pseudo-niem 'Synopticus'. Hij zocht deze anonimiteit omdat hij werkte in het parlementsarchief te Wen en en als rijksambtenaar niet politiek actief mocht zijn. Later publiceerde hij ook onder de naam Rudolf Springer enkele boeken en artikelen.

Oraanisch jederalisme

De kern van Renners theoretische raamwerk is de verwerping van het idee van de natiestaat. Volgens Renner heeft het begrip 'natie' door de Franse Re-volutie zijn betekenis gekregen als drager van volks-soevereiniteit. Hij verwerpt echter dit idee waarin vrijheid voor een volk bij uitstek bestaat uit het heb-ben van een eigen staat. Hij wijst er op dat 'het grote misverstand dat nationalisme op zijn schuldconto te boeken heeft het ophitsen is van nationale rivaliteit tot onverzoenlijke vijandelijkheid.' I I

Renner beargumenteert dat mensen samenleven omdat zij bescherming zoeken tegen de onzekerhe-den van een individueel bestaan. Door deze

lotsver-6. Roman Szporluk, Communism and

Nationalism, Oxford: Oxford University Press, I988, p. I7I.

7. Friedrich Engels, 'Der Magyarischen

Kampf', in Karl Marx/ Friedrich

8. Eerste druk I 907. De tweede druk is

uitgegeven als dee! van de Marx-Studien,

Wien: Verlag der Wiener

Volksbuch-handlung, I924.

Io. Vergelijk Hans Mommsen, Die

Sozialdemokratie und die Nationalitiit

en-Jraoe im Habsburoischen Vielvolkerstaat,

Wien: Europa Verlag, I96J.

Engels, Werke, Berlin: Dietz Verlag,

I97S, Band 6, pp. I65-I76.

9· Zie WM. Johnston, The Austrian

Mind, Berkeley: University of California

Press, I983, p. 99·

I I . Karl Renner, Oesterreichs Erneueruno,

Wien: Verlag der Wiener Volksbuch

-handlung Ignaz Brand & Co., I 9 I 6, p. 5

1'-I

I '! '

I

s &_o 6 2ooo

bondenheid ontwikkelen gemeenschappen een col-lectieve identiteit en een eigen cultuur. Deze cultu-rele eigenheid is men in de loop der tijd als 'natie' gaan omschrijven. Nationaliteit is in Renners ogen echter niet primair territoriaal van aard, want 'je verliest het niet als je het gebied verlaat en je ver-krijgt het niet als je het gebied betreedt of enige honderden hectaren daarvan erft.' I 2

Het is mogelijk om dit gezamenlijke belang van mensen die tot een volk zijn geworden te verwerke-lijken in een 'nationale' staat, erkent Renner, maar dit is geen noodzaak. Integendeel, het is bijvoor-beeld lange tijd in het belang geweest van de volke-ren die leefden in de Habsburgse monarchie om zich te verenigen tegen een gezamenlijke vijand. Renner

erkent ook dat staten een onmisbare functie hebben

in de juridische organisatie van de samenleving en van de economie als onderdeel daarvan. Met het handhaven van het burgerlijk recht garandeert de staat de aansprakelijkheid van rechtspersonen. Zo ontstaat het vertrouwen dat nodig is, wil een econo-mie kunnen functioneren. Renner wijst echter tege-lijk op een fenomeen dat zich tegenwoordig nog in het middelpunt van de belangstelling bevindt: de in-ternationalisering van de economie. Zo stelt hij: 'Die Wirtschaftsspharen wei ten sich standig aus und die staatliche Gliederung der Welt folgt ihnen. Es ist fiir isolierte, unabhangige Kleinstaaten, die verbin-dungslos nebeneinander bestehen wollen, kein Raum mehr.' I 3

Kortom, volgens Renner moeten naties wei een zekere autonomie genieten- zij zijn immers een his-torisch gegroeide gemeenschap met een zekere lots-verbondenheid - maar geen statelijke soevereini-teit. Het verschil is dat zelfbestuur beperkt moet worden tot culturele zaken als onderwijs en religie, terwijl zaken als handel, recht en buitenlandse poli-tiek toekomen aan een soeverein die hoven de ver-schillende bevolkingsgroepen staat. Deze nationaal-culturele autonomie client gepaard te gaan met een 'democratisering' van nationaliteit. Individuele vrij-heid is immers niet aileen in politiek-economische maar ook in culturele zin belangrijk, met name in gebieden waar verschillende bevolkingsgroepen door elkaar Ieven. Elke individuele burger moet dus het recht hebben om te bepalen bij welke culturele groep hij wil horen en dit kenbaar te maken door een

'nationaliteitsverklaring'. Nationaal zelfbestuur im-pliceert vervolgens dat aileen mens en die ingeschre-ven staan in het kiesregister als behorende tot een bepaalde 'nationaliteit', kunnen meebeslissen over hun eigen culturele aangelegenheden. I4

Ze!Jbestuur in nationale districten

Om deze 'persoonlijke nationaal-culturele autono-mie' te verwezenlijken wil Renner een dubbel net-werk over de staat trekken: een netnet-werk van poli-tiek-economische relaties en een netwerk van natio-naal-culturele relaties. Ten eerste vormen de ver-schillende culturele groepen, de 'naties', een 'natio-naliteitenbondsstaat'. Op federaal niveau zijn de burgers van aile 'nationaliteiten' gelijk en genieten zij dezelfde politiek-economische rechten. Via een representatieve democratie kunnen zij de politieke I eiders kiezen en verantwoordelijk houden voor het door hen gevoerde beleid. Ten tweede genieten de culturele groepen met betrekking tot nationaal-cul-turele aangelegenheden zoals onderwijs en religie

echter speciale minderhedenrechten en een zekere

autonomie. Het federalisme wordt zo 'organisch' doordat de historisch gegroeide gemeenschappen hun culturele eigenheid blijven behouden.

Zelfbestuur ziet Renner tot uiting komen in zo-genaamde 'nationale districten'. Deze nationale dis-tricten zijn de spil van Renners model omdat zij een dubbele functie vervullen: zij zijn het orgaan voor zowel gedecentraliseerd staatsbeheer als voor natio-naal, d. w.z. cultureel zelfbestuur. Op deze wijze kunnen culturele groepen min of meer hun eigen boontjes doppen, maar blijven zij altijd onderge-schikt aan het statelijk gezag. Dit laatste was zeker van groot belang gezien het feit dat culturele groe-pen in Oostenrijk-Hongarije vaak al eeuwenlang door elkaar leefden. De staat moet daarom in Ren-ners model niet aileen zaken als defensie en buiten-landse politiek regelen, maar ook garant staan voor de bescherming van de culturele minderheden.

Bij de institutionalisering van democratie op fe-deraal niveau grijpt Renner terug op de verhouding tussen de Amerikaanse staten en de federale over-heid. Hij wil dit model toepassen op Oostenrijk-Hongarije met als fundamentele vernieuwing de toekenning van een dubbele identiteit aan de burger, namelijk die van staatsburger en die van

'natie-ge-I 2. Karl Renner, Das Selbstbestimmunas-recht der Nationen, Leipzig/Wien: Franz

Deuticke, Erster Teil 'Nation und Staat',

I9I8, p. 74 (citaat mijn vertaling- MY).

'3. Renner, Oesterreichs Erneuerun9, P·B.

I 4· Rudolf Springer (pseudoniem van

Karl Renner), Der Kampf der Oesterreichi

-schen Nationen urn den Staat, Leipzig und

l-n !r ) - t- i- )- r) -le :n :n ~e ~t le

1-ie -e 1' ) - s-!n )T ) -!n ~- e-tg r- Ic-le :r, e-8. s &..o 6 2ooo

noot'. De nadruk op de politieke erkenning van

cul-turele diversiteit tezamen met de differentiering van burgerschap ma)<en dat Renner gezien kan worden als een soort multiculturalist avant la lettre.

Actuele betekenis

Zoals gezegd is Karl Renners levensloop enigszins tragisch te noemen omdat zijn hervormingsplannen niet konden aarden in het politieke klimaat waarin hij deze te berde bracht. Hij was zijn tijd vooruit, zou men kurmen zeggen. Renner kwam niet aan het hoofd te staan van een grote federale staat die de

zou kunnen bieden voor multi -etnische gebieden op de Balkan omdat het de enige vreedzame oplossing is die voor aile partijen enigszins acceptabel zou moe-ten zijn, is de kans op een geslaagde invoering klein. Ook nu is er bijvoorbeeld in Kosovo weer een situ-atie gecreeerd waarin de Albanezen inmiddels zo'n dominante groep zijn dat niets minder geaccepteerd wordt dan nationale zelfbeschikking in een eigen staat (of aansluiting bij het cultured verwante Alba-nie). Het maakt niet meer uit of de Serviers wiilen samenwerken of niet, de Albanezen zuilen uitslui-tend streven naar de desintegratie van de Federale

Republiek Joegoslavie. geest van kosmopolitisme

uitademde, maar werd na de Eerste Wereldoorlog minister-president van het kleine Oostenrijk. Renner zag de gevaren van de doc-trine van het nationaal zelf-beschikkingsrecht z6 goed dathij steeds maar bleefha-meren op hervormingen. Hij heeft de mogelijkheden om multicultureel burger-schap te verwezenlijken echter overschat. De

Habs-Dus terwijl Renners organisch

jederalisme

wellicht

een rationele

uitkomst zou kunnen bieden

voor

multi-etnische gebieden op de Balkan

Renner's model een uitwen

voor de EU?

De Europese Unie lijkt daarentegen een betere voedingsbodem te bieden voor een actuele toepassing van Renners model van or-ganisch federalisme. Het proces van Europese inte-gratie staat namelijk diame-traal tegenover de desinte-gratie van de

Donaumonar-omdat het de enige

vreedzame

oplossing is die

voor

alle partijen

enigszins

acceptabel

zou

moeten

zijn,

is de kans op een geslaagde

invoering klein.

burgse politieke cultuur was kennelijk zo conserva-tief en vijandig tegenover vergaande institutionele verandering, dat hervorming onmogelijk bleek. Bo-vendien kwam bij de !eiders van sommige nationale bewegingen - ik heb eerder gewezen op het voor-beeld van de Tsjechen- het ideaal van nationale zelf-beschikking in een eigen staat steeds helderder op het netvlies te staan.

Er zijn dus enige voorwaarden waaraan een poli-tieke situatie moet voldoen wil het geschikt zijn voor invoering van een multicultureel burgerschap

a

la Renner. Het is in feite een Prisoner's Dilemma waaraan aileen te ontsnappen valt als politieke integratie (cooperatie) voor aile partijen een betere uitkomst betekent dan desintegratie (non-cooperatie). Is dat niet het geval dan dreigt een sub-optimale uitkomst, wat al snel onderdrulk:king van minderheden of zelfs oorlog kan betekenen. Dus terwijl Renners orga-nisch federalisme weilicht een rationele uitkomst

chie en Joegoslavie. Het is om deze reden dat ik wil eindigen met een toepassing van Renners model van multicultureel burgerschap op het dilemma van Eu-ropese eenwording zoals ik dat aan het begin heb ge-schetst.

Joseph Weiler heeft het kernprobleem van het proces van Europese integratie treffend samengevat in de vraag of 'de nieuwe kleren wei een keizer heb-ben?' I 5 De E u reguleert steeds meer aspecten van ons dagelijks Ieven. Sinds de inwerkingtreding van de EMU is zelfs een van de drie traditioneJe pijJers van nationale soevereiniteit- het muntrecht- over-gedragen van het nationale aan het Europese niveau. Ook moet het belang niet onderschat worden van het feit dat Europees recht voorrang heeft hoven na-tionaal recht en dat dit Europese recht direct toepas-baar is in de nationale rechtszaal. De E u is dan ook zeker geen keizer zonder kleren. Het probleem moet dus, analoog aan Weiler, veeleer andersom ge-I5. J.H.H. Weiler, 'Europe after

Maas-tricht: Do the new clothes have an emperor?', Harvard jean Monnet Workin9 Paper, nr. I 2, I995, http:/ /www.law.

harvard. edu/ programs/ JeanMonnet/

I

1

-s &_o 6 2ooo

'

292

I _J

formuleerd worden: er zijn wel kleren, maar waar is gezaghebbende Europese Hof van Justitie

garande-I de keizer? ren dat de lidstaten ondanks de vergaande

federalise-Spreekwoordelijk gezien leidt het ontbreken van ring hun eigenheid ten dele kunnen behouden.

een keizer tot ondoorzichtige besluitvorrning door- · Bij de institutionalisering van democratie op fe

-I _{dat besluiten genomen worden op niveaus waar de deraal niveau is naar analogie van Renners model de}

burger geen zicht op heeft. Afspraken door Euro- instelling van een Senaat als T weede Kamer van het

pese regeringsleiders, of door hun ambtelijke verte- Europees Parlement van essentieel belang. Beide

genwoordigers, kunnen zo ontsnappen aan de con- soorten burgerschap, Europees en nationaal,

poli-trole van zowel de nationale parlementen als van het tiek-economisch en cultured, moeten immers

ver-Europees Parlement. In een Europese Federatie met tegenwoordigd worden. In zo'n Senaat kunnen

bij-I

een parlement en een regering die daadwerkelijk voorbeeld, net zoals het geval was met de leden van

wetgevende en uitvoerende macht uitoefenen, zo het Europees Parlement tot 1979, nationale

parle-merkt ook Joschka Fischer op in zijn Berlijnse rede, mentariers met een dubbelmandaat zitten. Een an

-I

kan deze democratische controle beter functione- dere mogelijkheid is dat de senatoren getrapt geko

-ren. Er is dan immers een 'keizer', bijvoorbeeld in zen worden via het nationale parlement, zoals bij ons

de vorm van een gekozen Europese Commissie die de Eerste Kamerleden getrapt gekozen worden via

functioneert als Europese regering en die verant- de Provinciale Staten. Ook directe verkiezing van de

woording af moet leggen aan het Europees Parle- senatoren volgens het model van de Amerikaanse

ment. Het probleem van een dergelijke federalise- Senaat of de Duitse Bondsraad, zoals voorgesteld

ring is echter dat de lidstaten eenheden zijn met hun door Fischer, zijn opties die niet op voorhand uitge

-eigen volk, cultuur, taal en geschiedenis, die niet sloten kunnen worden.

zomaar opgeheven kunnen en mogen worden.

De enige manier om deze twee polen van poli- Ik heb in het voorgaande betoogd dat Karl Renner

tiek-economische samenwerking en culturele eigen- om verschillende redenen gezien kan worden als een

heid met elkaar te verzoenen is door de lidstaten op vertegenwoordiger van wat men multiculturalisme

te vatten als Renners nationale districten. Hiervoor avant-la-lettre zou kunnen noemen. Opvallend is

is het belangrijk dat in een nieuwe Europese grond- vooral de denkkracht en de vooruitziende blik die te

wet nadere invulling wordt gegeven aan het 'subsi- vinden zijn in de geschriften van de Oostenrijkse

so-:I

diariteitbeginsel' zoals dat nu al in het E G-verdrag is ciaal-democraat. Oat wordt het beste gei'llustreerd

te vinden. Het optreden van de Europese Federatie door zijn ethisch geladen opvatting dat politiek-eco

-:

~ mag dus niet verder gaan dan expliciet is aangegeven nornische eenheid samen moet gaan met culturele

i

~~

in de grondwet of dan nodig is om de doelstellingen diversiteit. Een overtuiging die, zo is hier betoogd,

van zo'n grondwet te verwezenlijken. Zo moet vast- relevantie kan hebben voor een Europese toekomst

f ~ gelegd worden dat culturele zaken als onderwijs en in 'eenheid en verscheidenheid' .

religie (en daarmee samenhangende ethische

vraag-stukken) op nationaal niveau door het nationale par- MAARTEN VINK

lement geregeld worden. Een duidelijke afbakening Als Assistent In OpleidinB verbonden aan het

van competenties kan aldus tezamen met het nu al departement Politicoloaie van de Universiteit Leiden

~~

1:'

I~

i

I