GEOCOMmunicatie 19 over vulkanische uitbarstingen en hun gevolgen, klimaatwisselingen en hun gevolgen, en een merkwaardig oud diertje

GEOCOMmunicatie 19

overvulkanische

_{uitbarstingen}

en hun

gevolgen,

klimaatwisselingen

en hun

_gevolgen,

en een

merkwaardig

oud

_diertje

A.J.+(Tom)

vanLoon*

Inleiding

Extreem zware

_{vulkaanuitbarsting}

in

Japan

gereconstrueerd

De

_{gesteentepakketten}

die ontstonden

bij

de

uitbars-ting

van een

_{Japanse vulkaan,}

ruim twee

_{miljoen jaar}

ge-leden,

duiden opeenextreemzware

_{uitbarsting. Daarbij}

moeten,nog

afgezien

vande

uitgestroomde lava,

honder-den kubieke kilometersaanmateriaal in de lucht

_zijn

uit-gestoten.

Dat is de conclusievan onderzoekers van de

universiteitenvanOsakaenFukushima.

Uit het

_geologische

verleden

_zijn

meer_sporenvan

grote

vulkaanuitbarstingen bekend,

maardiesporen

zijn

in het

algemeen

zo schaars dat het niet

mogelijk

isom daaruit

een

_goed

beeldtereconstrueren vande

_ontwikkeling

van de

_uitbarsting;

enzelfs de

juiste plaats

van de

_uitbarsting

is vaak niette traceren.De

_Japanse

onderzoekers is dat wel

_gelukt.

De vulkanischeasen de_grotere

_fragmenten

(vulkanische bommen) zijn uitgestoten

in centraal

_Japan,

doorde

_{Ebisutoge-Fukuda.}

Deaswerdtotmeer dan 300 kmvan de vulkaandoorde lucht

vervoerd,

enbedektnu een

_gebied

van meerdan 290.000 km2. Vooral de

analyse

Na de

_{vakantie-uitstapjes}

naartalvanexotische

_oorden,

en met de recente

uitbarsting

van de Etna noginhet

ge-heugen, lijkt

eralle

aanleiding

om weer eensiets

vulka-nisch optafel te

leggen.

En daaraan- via de tektoniek

-gekoppeld

ietsoverolievoorraden. Dan mager nade war-me zomer diewehebben

gehad,

en metalle commotie rondom deklimaatconferentieonder

_leiding

vanJanPronk, ook welweer eens iets worden

gezegd

overhet vroegere

klimaat. Want ookPronkzal ooitmoetenbeseffen dathet klimaat

_{altijd zijn eigen}

_{gang is gegaan,}enook in de

hui-dige samenleving

heusniet

_altijd

naarde

_politiek

zal luis-teren; ook

zijn

derecente

_problemen

die uit de

_huidige

opwarming voortvloeien,

niet

_altijd

even

gemakkelijk

op te lossen met wat vage

afspraken:

de Siberische

werke-lijkheid bewijst

datweer eens.En ten

slotte,

om de lief-hebbers _van fossiele

beestjes

te

_plezieren,

ook nog iets

over een

prachtige

vondstende

problemen

die het

gevon-den fossiel

AFZETTINGEN WTKG 22 (3),2001 58

vanhetmateriaaldat verder dan 150 kmvan de vulkaan terecht

_kwam,

heeft inzicht _gegevenin de

_geschiedenis

vande

_eruptie.

Dat isvan

belang,

omdat daarmeeinzicht

wordt

_verkregen

in de

_{mogelijke ontwikkeling}

vanzware

erupties

die in de toekomst kunnen

optreden;

veiligheids-maatregelen

kunnen daardoormeer

gericht

worden

getrof-fen.

Het

_blijkt

dater

vijf

fasen

_bij

de

_eruptie

vande

Ebisutoge-Fukuda

_zijn

teonderscheiden. De eerstebestond uiteen

uitbarsting waarbij

gassen

-waarschijnlijk

voor een

groot

deel bestaande uit

waterdamp

-onder_zeer

hoge

druk

wer-den

_uitgestoten,

samenmet een

hoop

as. De hoeveelheid

via de lucht

uitgestoten

materiaalmoetgroter

zijn geweest

dan 105 km3

.

Tegelijk

vloeide_erook

noglava

uit,

maarin

betrekkelijk

kleine hoeveelheden.In detwee

volgende

fa-senvloeideervooral dun-vloeibare lavauit;het

opstijgen

vanhet magma uit de

dieper gelegen magmakamers ging

gepaard

metzeersterke

ontgassing.

De

_vrijkomende

gas-sen

zorgden

voor

_{explosieve uitbarstingen.}

Daarnaast vormden_asencondenserende

waterdamp modderige

mas-sa’s, die vanaf de

hellingen omlaag gleden.

De vierdefase werdweervooral door de uitstootvan mag-matische_gassen

_{gekarakteriseerd.}

Door deextreem

_hoge

druk waaronder dat

_plaatsvond,

werden de

_uitgestoten

deeltjes (waaronder

vulkanisch

glas)

tot_zeer

_grote

afstan-den via de lucht

_meegevoerd.

Bovendien werd de

vulkaan-kegel

door het

_uitgestoten

materiaal

_{hoog opgebouwd.}

In de laatste fase storttede vulkaan in

_{elkaar, waarbij}

weer grotevulkanische modderstromen zich tot in de verre

omtrek uitbreidden. De

_afzettingen

vandeze

modderstro-menomvattensamen250-350 km3enbedekkeneengroot deelvande eerder

gevormde afzettingen

vanvulkanische

as.

Omdat de

_uitbarsting

_ongeveer aan het

_begin

van het

IJstijdvak plaatsvond,

vormen de

_afzettingen

een

_goed

traceerbare grens. De diverse

afzettingen

kunnen

_volgens

de onderzoekers (X)k worden

_gebruikt

voor het

analyse-ren vande invloedvan

grootschalige erupties

op het

mon-diale klimaat.

Referentie:

2

Bij eruptie

dietoteindevan Minoïsche

beschaving

leidde werden

grote

brokken vele

_{kilometers weggeslingerd}

Ookminder

ernstige uitbarstingen

dan die in

_Japan

kunnen tot catastrofes leiden. Dat

_blijkt

uit de vulkani-sche

_uitbarsting

die omstreeks1640voorChristus

plaats-vonden

waarbij

blokkentot

1,6

min doorsnedetot7 km

ver werden

_{weggeslingerd.}

De

_gebeurtenis

maakte _een

plotseling

eindeaande Minoïsche

_beschaving

_{op Kreta.} Datwas een

gevolg

van een enorme

vloedgolf

die Kreta

overspoelde

(de legende

van hetverzonken Atlantis is

waarschijnlijk hierop gebaseerd)

na de

_{‘ontploffing’}

van de

_Santorini,

een vulkaan_ophet Griekse eiland Thera.

Bij

de

_eruptie

werd zoveel materiaal

_{explosief uitgestoten}

dat_ereen

_{instortingskrater (caldera) ontstond,}

waarvan

nogeen

gedeelte

over is.

De hoeveelheidmateriaal die binnen korte

_tijd

werd

uit-gestoten

wasonvoorstelbaar

groot (de

asistevindentot

verin

Egypte

enis

waarschijnlijk

- door dedirecte_en

indi-recte

gevolgen

-

verantwoordelijk

_voor‘de_zeven

plagen

van

Egypte’).

Deexactelocatie_engroottevande

krater-pijp

waren

overigens

niet bekend als

_gevolg

vande

vor-ming

vande

_{instortingskrater.}

Onderzoek_vande_aande Universiteit_vanAarhus

(Dene-marken)

verbonden

_{aardwetenschapper}

T. Pfeiffer heeft daarinnu licht

gebracht. Hij

richtte zich

_{bij zijn}

onder-zoek op het

verloop

van de

gebeurtenissen

aan de hand

van de karakteristiekenvan de

_afzettingen

die nog

zijn

terugtevinden.

_Zijn

onderzoektoontaandat de

uitbars-ting

vier fases kende: eeneerstefase waarin de druk zich

gedurende jaren langzaam

steeds verder

_opbouwde

totdat

een

_explosieve

_{eruptie optrad,}

een tweede fase waarin vooral lava

_uitstroomde,

een derde fasewaarin vooral_as werd

_uitgestoten,

en eenvierde fase waarin

_gloedwolken

langs

de

_{kraterhelling omlaag}

raasden.

De locatievan de

_kraterpijp

is door Pfeiffer

_vastgesteld

op basis van de

_verspreiding

van

bepaalde afzettingen.

Voor deeerste fasevan de

_eruptie

kon dataan de hand

vande

_verdeling

in de ruimtevan

_{uitgestoten deeltjes}

met

bepaalde afmetingen;

de

_grootste

vielenimmers het dichts

bij

de

_{kraterpijp terug.}

Voor de tweede fase bleek die

aan-pak

niet

_mogelijk,

maarwel bleek dat blokken tot

1,6

m

in doorsnedeallebinneneen

cirkelvormig gebied

meteen

diametervan 14 km

_liggen.

Daaraan kan de conclusie worden verbonden dat de

_kraterpijp

toen ongeveer in het middenvandie cirkel moethebben

gelegen,

endatde

brok-stukken dus zeker6-7kmvermoeten

_{zijn weggeslingerd.}

Dat tekent deenormekrachtvande

_eruptie.

Overigens

werden nog veel

grotere

brokstukken

weg-geslingerd,

vooral in de derde fase_van de

_eruptie.

Brok-stukkenvandriemeterin doorsnede

_zijn

niet

ongewoon. De

_verspreiding

daarvan is echter anders dan dievande

weggeslingerde

stukkenuit fase 2. Pfeiffer leidt uit die

gegevensafdaterinfase 1een

_betrekkelijk

kleine

krater-pijp

was, diezich in fase 2 viaeen

breuksysteem

vergrootte naarhet zuidwesten. Gedurende fase 3 moet zich min-stens 1 nieuwe

_kraterpijp

in het noordenvan dekrater hebben

_{ontwikkeld, mogelijk gelokaliseerd}

op hetzelfde

breuksysteem,

datzich toen verdernaarhet noordoosten

ontwikkelde.

Referentie:

4

Doorbraak

van

‘vulkanische

dam’

in

Alaska

veroorzaakte stortvloed

Weereenheel andere catastrofe als

_gevolg

_{van een} vulkanische

_uitbarsting

vond

_plaats

inAlaska. Een stort-vloed

_waarbij

per seconde 10.000tot1.000.000m3water per seconde

vrijkwam

inhet dalvande

Chakachatna,

moet het

_{gevolg zijn}

_geweestvan het doorbrekenvan een

na-tuurlijke

dam in

_zuidelijk

Alaska,

waarschijnlijk

zo’n 7500-10.000

_{jaar geleden.}

Hoe dramatisch het

_vrijkomen

van een

_dergelijke

hoeveelheidwaterineenrivierdal

is,

blijkt

uit_een

_vergelijking

metde

_{Rijn; bij hoogwater}

komt

bij

Lobithper seconde ook zo’n 10.000m3 onsland bin-nen

(de

grootst gemetenhoeveelheid ooit

_bedroeg

ca.

12.500m3

).

In Alaska had destroom dus minimaal de-zelfde omvang,maar

_was'mogelijk

honderdmaalzogroot. Dat concludeert

Christopher Waythomas

vande

Geologi-sche DienstvanAlaska.

De hoeveelheidwaterdieperseconde

vrij

moet

_zijn

ge-komen berekende

_hij

_{op basis}van de krachtwaarmeehet

watereen

natuurlijke

dam erodeerdeen materiaal daar-van

(en

uit het benedenstroomse

gebied)

meevoerde. De erosie_vande dammoet extreemsnel

_{zijn verlopen:}

in de ordevan groottevan 10-100mperuur. Het

gevolg

was

dat hetmeerdatzichachter de dam had

_gevormd,

in korte

tijd grotendeels leegliep.

Hetmeer waseerderontstaan uitsmeltwater datvan

glet-sjers

dooreenrivierdal

omlaag stroomde,

maardaarin

plot-seling

werd

_gehinderd

doordat

_bij

een

uitbarsting

van een

vulkanisch

_{complex (van}

de

_{Spurr) gloedwolken}

met vul-kanischeas,in combinatiemeteensoortlawinesvankort daarvoor

_uitgestoten

vulkanisch materiaalvande

vulkaan-helling omlaag

raasdeneninhet daltotstilstandkwamen. Hetwaterachterdezo

_gevormde

damwerd

tegengehou-den, begon

te

stijgen

enkwam

vrij

toen dedamwerd

ge-ërodeerd, waarschijnlijk

doordat het

_waterpeil

zo ver was gestegendat hetwaterover de dam

begon

heente

lopen.

Deze gangvanzaken is op zichzelf niet

uitzonderlijk.

In

hetzelfde dal is dat in de laatste 10.000

_jaren

nogenkele malen

_voorgekomen.

Ook in 1953enin 1992 werdenna vulkanische

_{uitbarstingen}

op

_{gelijke wijzen natuurlijke}

dammen

_gevormd,

die leiden tot

_meertjes

die ook weer

leegliepen

nadat de dammendoorbraken.

_Daarbij

kwam echter nietmeerdan 1000-10.000m3per seconde

vrij.

Dat

wasdus veel minder catastrofaal dan de eerdere

gebeurte-nis, waarvande _sporennunog

zijn terug

tevinden in de

vorm van

_{grote meegesleurde}

brokstukken in de

beneden-loop,

enineen

_{grote delta-vormige}

waaiervansediment dat in het dal werd

_afgezet

_opeen

_plaats

benedenstrooms van de

_{doorgebroken dam,}

waar een

verbreding

van het

dal

_zorgde

voor eenafnamevande stroomsnelheid_vande

enorme

vloedgolf.

Hetherkennenvan dit_proces - enhetinschattenvan de

kans van

_optreden

ende

daarbij

behorende

_gevolgen

- is

van

belang

voorhetnemen vaneventuele

veiligheidsmaat-regelen

in het

_overigens

zeerdunbevolkte

gebied.

Referentie:

7

Meer winbare olie in

diep gedaalde

en weer

opgeheven

sedimenten

Vulkanisme

_hangt

samenmet_{de processen in de}

die-pe

ondergrond.

Diezelfdeprocessen

zijn

ook

verantwoor-delijk

voorhet dalenen

(soms)

weer

opheffen

vangrote

gebieden.

Dat kan _groteeconomische- _envaak onver-wachte-

consequenties hebben,

zoals uiteenrecent

on-derzoeknaar

mogelijke

olievoorkomensbleek. De

nogin de

ondergrond

winbarehoeveelhedenolievan bruikbare kwaliteit

_lijken

veel

groter

dantotnutoewerd aangenomen. Dat komt doordatde bacteriëleprocessen die zorgen dat de olie

ondergronds

langzaam

eensteeds

minder

_goede

kwaliteit

_krijgt,

_stoppenwanneerhet

olie-reservoir

diep

genoeg

ligt.

NoorseenBritse onderzoekers

komentotdie conclusie op basis vande vondstvan olie

van onverwacht

goede

kwaliteit.

In de

_ondergrond

komen bacteriënvoor waarvan een

aan-tal soorten overleeftals de bodem waarin

_zij

leven

lang-zaam aanbedekt wordt door steeds dikkere

_lagen

sedi-ment. Een

dergelijke opeenstapeling

vindt onder meer

plaats

in

_{deltagebieden,}

waarde rivier veel slibaanvoert dat zichvoorde

_{monding opstapelt;}

door het

_gewicht

van

het zich

_ophopende

sediment wordt de bodem

_omlaag

gedrukt,

zodaterter

_plaatse

_nogmeersedimentkan wor-den

_afgezet.

Zokunnen

delta-afzettingen

ontstaanvanvele kilometersdik. Juistindelta’s bestaat in het

algemeen

een

rijk

leven. De

_{afgestorven organismen}

worden in het zich

opstapelende

sediment

_begraven,

enworden

daarbij

ge-leidelijk

omgezetin

_olie-achtige

stoffen. Daarom

_zijn

veel groteoliereservoirs

_juist

in ‘fossiele’ delta’s

aangetrof-fen.

In het

_begraven

sediment

_zijn

ookbacteriën

_aanwezig,

waarvan

sommige

soorten zich met olie voeden. Dat leidt tot

_omzetting

vanhet

_{organische materiaal, waarbij}

de olie

zodanig

verandert dat die steeds minder

_geschikt

wordt

voor

toepassingen

zoalswedienu

kennen;

deze

vermin-dering

vankwaliteit door

_organische

activiteit wordtmet determ

_{‘biodegradatie’ aangeduid.}

Biodegradatie

kan

_optreden

tot

_temperaturen

_van om-streeks 150

_°C,

omdat

_sommige

bacteriën

_bij

die

tempe-ratuurnog

overleven;

datis echtereen

_{uitzonderlijke}

situa-tie,

wantdemeestebacteriën geven de

strijd

op

bij

zo’n 80 °C. Wanneereenoliehoudend

sedimentpakket

gelei-delijk

door

_{bekkendaling dieper}

wordt

_begraven,

dankomt

erduseenmomentdatergeen

significante

bacteriële

ac-tiviteitmeeris omdat de_temperatuurin de

_ondergrond

toeneemtmetde

_{diepte. Bodemdaling}

_gaatechter in het

algemeen

zo

langzaam

dat ‘oude’ olie

bijna altijd

(vrij-wel) ongeschikt

voor

_gebruik

is

_geworden.

_Daarom speu-ren

oliemaatschappijen

ook niet of

_nauwelijks

naar

der-gelijke

oude olie.

De onderzoekers vonden echter in

ondiepe (dus

ook rela-tief

_{koude) sedimentpakketten betrekkelijk}

oude olie die slechts in

_geringe

matedoor

_{biodegradatie}

wasveranderd. De

_verklaring

die_zehiervoor_gevenopbasis_vande

AFZETTINGEN WTKG 22 (3), 2001 60

is _even

_simpel

als

overtuigend.

Als ereensnelle

daling

vanhet desbetreffendeoliehoudendesediment

_plaatsvindt

toteen

_diepte

waarde

_{temperatuur hoger}

is dan 80-90

_°C,

dan vindt als hetwaresterilisatievanhet

pakket plaats:

de

aanwezige

bacteriën worden

_gedood.

Wordt het

_gebied

daarnaweer

opgeheven

toteenniveauwaar in

principe

wel

_{biodegradatie}

kan

_optreden,

dan zal dat

procesechter nietmeerkunnen

_{plaatsvinden bij gebrek}

aande daarvoor

verantwoordelijke

bacteriën.

Kennelijk

kunnen dan ook geen bacteriënvanhet

aardoppervlak

totdie

diepte

door-dringen.

Deze

_{ontdekking brengt}

de onderzoekers tot de conclusie dat het zinvol is

alsnog

naaroliete_{gaan zoeken in}

potentië-le

_{reservoirgesteenten}

die in het verledeneerst

_{diep zijn}

gedaald,

endienuweer

betrekkelijk ondiep liggen.

Der-gelijke gesteenten zijn

tot nutoe

nauwelijks

opde

aanwe-zigheid

vanolie onderzocht.

Referentie:

8

Braziliaans

_regenwoud

overleefde talvan klimaatfluctuaties

Het is bekend dat vulkanismeen

_{gebergtevorming}

van

_grote

invloed kunnen

_zijn

_ophet klimaat.

Maarbij

het klimaat

_spelen

veelmeerfactoreneenrol.Daaromtreden

erook zoveel-

schijnbaar willekeurige

-

klimaatschom-melingen

op.

Ook het

_{tropisch regenwoud}

in het

BraziliaanseAmazone-gebied

heefteen

gecompliceerde afwisseling

van

klimato-logische omstandigheden

doorgemaakt,

maar daarvan

heeft het

_kennelijk

niet veel last

_gehad.

Datstellen

Brazili-aanseonderzoekersvast.Ze voerdenvoorhun onderzoek

analyses

uitvanboorkemen uittweemerenin het

regen-woud,

in de

_omgeving

van

_Carajas.

Een

_belangrijk

onderdeelvande

_analyses

betrof de

geoche-mische

_{samenstelling}

vande

boormonsters,

in

_samenhang

meteen

karakterisering

van het in diemonsters aange-troffen

_organische

materiaal. Dat

_organische

materiaal

maakte het bovendien

_mogelijk

_omvia de C-14 methode de ouderdommen_van de verschillende eenheden in de boorkernenvast testellen

_(het

bleek in totaalomde

afge-lopen

30.000

_jaar

tegaan,meteenhiaatvoorhetinterval vanca.24.000tot15.400

_{jaar geleden).}

De

_geochemie

en

de

_{mineralogische}

_{samenstelling}

_{gaven informatieover} de

_{hydrologische geschiedenis,}

ondermeerindevorm van

dekrachtvan

_{oppervlaktestromen}

enhun

_{erosiecapaciteit.}

Het

_blijkt

dat het klimaattussen 30.000en22.000

_jaar

geleden

voortdurend

_{droger werd,}

waardoor de onder-zochte _merensteeds

_ondieper

werden

_{(wel verdamping,}

weinig

aanvoervia

_{oppervlaktewater}

en

_neerslag).

Van de

_{volgende periode zijn}

onvoldoende_gegevens beschik-baarvoor een betrouwbare reconstructievan de

ontwik-keling

vanhet klimaat. Tussen 15.400en 12.900

_jaar

ge-leden

steeg

het

_waterpeil

in demeren weer

_geleidelijk,

wat

_wijst

_opeen

_vochtiger

klimaat. Gedurendedit

vochti-ger interval voerden stromen veel erosiemateriaal

(vooral

kwarts, ijzeroxiden

enhetkleimineraal

kaoliniet)

naarde nieren,

hetgeen

erop

wijst

dat de dunne

_{verweringsbodem}

onder het

_regenwoud

tijdelijk

sterk door

oppervlakte-stroompjes

werd_aangetast; dat kan een

gevolg

zijn

ge-weest van de

_vorming

van nieuwe

_geulpatronen

in _een

gebied

waardaarvoor slechts

weinig regenwater

opper-vlakkig

hoefdeteworden

afgevoerd.

Het klimaat fluctueerde in de

_{daarop volgende}

eeuwenop

een even

_{grillige wijze,}

omstreeks het

tijdstip

dat ophet

noordelijk

halfrond de laatste

ijstijd eindigde.

Tussen 8900

en4500

_{jaar geleden}

moetenerin het

_{onderzoeksgebied,}

netals in hetintervalvan2780tot 1360

_{jaar geleden,}

bij-zondere condities hebben bestaan. Dat komt in het sedi-ment vandemerentot

uiting

in de

_fijne

laminatie,

waar-bij laagjes

metveelvan

_grote

bomen

afkomstig

houtskool afwisselen met

_laagjes

waarin veel naaldenvan_sponzen

voorkomen. Deze

_opeenvolging

reflecteerteensnelle

af-wisseling

van

droge

ennatte

tijden.

Deze

afwisselingen

vonden snel

_plaats,

veelal in de orde

van

grootte

van

hooguit

enkele tientallen

_jaren.

Het

eco-systeem

werddaardoor

_kennelijk

echterniet

zodanig

uit balans

_gebracht

datereffectenmeteenop

langere termijn

blijvend

karakter door werden

_{teweeggebracht.}

Referentie:

5

Smeltende permafrost bedreigt

infrastruc-tuur

Klimaatfluctuatiesmogenvoorhet Braziliaans

regen-woud dan weliswaar

geen

probleem

hebben

_opgeleverd,

elderskunnenerwel

degelijk grote problemen

door ont-staan. Zo_{gaat de}

_{huidige opwarming}

van deaarde niet alleen

_gepaard

methet versneldafsmeltenvan

poolkappen

en

_gletsjers,

maarookmet het

_verdwijnen

van

_ijs

in de bodem. In koude

gebieden

is debodem

(behalve

‘s

zo-mersin debovenste

meter)

voortdurendbevroren. Deze bevroren

_bodem,

de

permafrost,

bevat in het

algemeen

veel

ijs,

zoals een warmerebodem

grondwater

bevat. Nu de temperatuur

stijgt,

wordthet

_gebied

waarzich

_permafrost

bevindt steeds

_kleiner,

enbovendien ontdooit’s zomers eensteeds

diepere toplaag,

en

gebeurt

dat

_langer

dan

voor-heen.

Amerikaanse_en Russische

_{aardwetenschappers}

luiden daarover de noodklok.

_{Zij wijzen}

eropdat veel infrastruc-turele werken

(wegen, etc.)

in het

permafrostgebied

hun stabiliteitontlenenaande

_eeuwig

bevroren toestandvan

de bodem. Dat

_geldt

ookvoor

_grote

aantallen

_gebouwen,

die als hetware

zijn

verankerd inde

permafrost (die

net zohard is alsvast

_gesteente).

Het

_verdwijnen

van de bo-demstabiliteit

_bedreigt

daarom het voortbestaanvan tal

vanwegen,

gebouwen

enanderebouwwerken.

Het _gaat

_hierbij

om eengroot

gebied. Afgezien

van wat kleinere

_{permaffostgebieden}

in

hooggebergten,

betreft het

meerdan de helftvan

Canada,

een

groot

deelvande

voor-malige Sovjet-Unie

ende

_{noordelijkste}

delenvan

_Europa.

worden we! veel activiteiten

_uitgevoerd,

ondermeerin de

vormvande

_winning

vandelfstoffen.

De onderzoekers hebbenaan de handvan een klimaat-modelvoor de betrokken

_{gebieden berekeningen}

uitge-voerdover deverwachte

_{ontwikkelingen}

met

betrekking

totde diktevan de

_permafrost,

de hoeveelheid

ijs

in de

permafrost

en

_{soortgelijke parameters. Op}

basis daarvan hebbenzevoor het

_noordelijk

halfrondeenkaart opge-steld die

_aangeeft

welke

_{gebieden vooralsnog}

eenstabiele

permafrost lijken

te

_houden,

enin welke

_gebieden

het

af-nemen vande

_permafrost

risico’s

_oplevert;

dat laatste ge-bied isweeronderscheiden in

deelgebieden

met

laag, matig

en

hoog

risico.

Het

_gebied

methet

_hoogste

risico bevindt zich in grote

lijnen

rondom de

_Noordelijke

IJszee. Dat

_impliceert

dat daareen toenemende kans op kusterosie is. Dit

gebied

omvateenaantal

bevolkingscentra

zoalsBarrowen

Inuvik,

maar ook

overslaghavens

(Salekhard, Igarka, Dudinka,

Tiksi).

Bovendien

_loopt

er eenaantalzeer

belangrijke

olie-en

_gasleidingen

door het

_{gebied, terwijl}

erookeensoort

transportzones (voor

vervoerin de winteroverde dan be-vroren

ondergrond) liggen.

Deze wordeninfeite alle

be-dreigd

metonbruikbaarheid binneneenaantal

_jaren

tot tientallen

jaren.

Deonderzoekersstellenvoor omde

werkelijk optredende

veranderingen

in de

_{permafrost (die}

nueenmaal kunnen

afwijken

vandescenario’sop basisvan

_modellen)

nauw-keurig

temeten,om

bij dreigende

catastrofes

_tijdig

te

kun-nen

ingrijpen.

Referentie:

3

Vondstvan

prachtig gefossiliseerd

geleedpotig diertje geeft

nieuwe

_kijk

_op

evolutie

Zowel

_zijn

schaal

_{(van calciumfosfaat)}

als weke de-len

_{zijn prachtig gefossiliseerd;}

voor een

geleedpotig

dier is dat al

_{uitzonderlijk,}

maarin dit

geval

gaathetom een

bijzonder

oudfossiel datook nogeens eennieuwe

_kijk

_op

deévolutie

geeft.

De extreemfraaie

_conservering

_{laat geen}

twijfel

overde aardvanhet

_diertje:

hetbehoordetotde

phosphatocopide

crustaceeën

_{(kreeftachtigen).}

Het

uitzonderlijke

in dit

geval

is dat de vondst werd ge-daan in eengesteente

(de

Protolenus kalksteen in

Shrop-shire, GB)

vanzo’n 511

_{miljoen jaar}

oud. Dat is

_(volgens

de door deonderzoekers

_{gehanteerde tijdschaal)}

slechts zo’n 22

_{miljoen jaar}

nahet

_begin

_vanhet

_Cambrium,

de

geologische periode

waarin als hetwaremeteen

plotse-linge

evolutionaire

_explosie

de daarvoor

_vrijwel

uitslui-tend uit weke delenbestaandefauna zich in talvantakken

opsplitste; daarbij

ontwikkeldenzich ook _{veel taxa met}

goed

fossiliseerbaar skelet

_(hetzij

van

calciumfosfaat,

het-zij

van

calciumcarbonaat).

Daarom wordenervanaf het Cambrium

_grote

aantallen fossielen

_gevonden,

maar ge-beurt dat slechts zelden in oudere

_gesteenten.

De nieuwe

_{vondst, gedaan}

dooreenteamvan Britseen

Duitse

_{onderzoekers,}

isvan

_grootbelang

omdat eruit

_blijkt

daterreeds

_{geruime tijd}

voorhet

_begin

vanhet Cambrium

een

ontwikkeling gaande

wasbinnen de Crustacea. Met die

_constatering

moetopeens veel meerwaarde worden

toegekend

aande al eerder

opgestelde (maar vrijwel

door alle

_{deskundigen verworpen) hypothese}

dateralvoor het

begin

van het Cambriumeen

_aanzienlijke

diversiteit in het

_dierlijk

levenmoethebben bestaan. Dat doet dan ech-terweerdirect de vraag

rijzen

waarom ernooit fossielen

van die

kennelijk

alsterk

gedifferentieerde

vroege fauna

zijn gevonden,

enwaarom alle fauna’s die bekend

_zijn

vanomstreeks de grenstussenPrecambriumenCambrium zo sterk op elkaar

lijken,

en waarom daarin geen

skelet-vormende dieren

_{aanwezig zijn.}

Hiervoor

_zijn

twee

_{mogelijke verklaringen:}

deeerste is datzich na eeneerdere diversificatie onderinvloedvan

de

_{milieu-omstandigheden}

een

ontwikkeling

voordeed

waarbij

de diversetaxasteedsmeerop elkaar

gingen

lij-ken,althansvoor zoverherkenbaaraan

gefossiliseerde

we-ke delen

(er

hoevenzich immers nog nietzo vroeg ook skelettentehebben

_gevormd).

Dat

_lijkt

niet_erg

waarschijn-lijk.

Een andere

_mogelijkheid

is daterwel

_degelijk

reeds tussen700en500

_{miljoen jaar geleden}

een

duidelijke

di-versificatie aftekende

(ook

DNAvan

huidige diergroepen

lijkt daarop

te

wijzen),

maardat de verschillende

dier-groepen zich

geografisch gescheiden

vanelkaar ontwik-kelden. Omdat er slechts

weinig

oude

_gesteenten

in de

loop

vande

_{geologische geschiedenis}

bewaard

zijn

geble-ven-_enomdat

bepaalde

groepen zich wellicht ontwikkel-den in milieus die minder

_{geschikt zijn}

voor

fossilisatie)

zouden detot_nutoe

_gedane

vondsteninfeite-aldan niet

toevallig

- _eenniet

representatief

beeldvanhetzeeroude leven_opaarde hebben

_geschapen.

Het meest

waarschijn-lijk

is echter toch dat de eerder reeds

_{gediversifieerde}

fauna

pas

bij

het

_begin

vanhetCambrium

_begon

met het maken

van skeletten.

Referenties:

1,6

Geraadpleegdeliteratuur

1

_{Fortey, R.,}

2001.The Cambrian

_{explosion exploded?.}

- Nature

293,

p. 438-439.

2

_Kataoka,

_K.,

_Nagahashi,

Y. &

_{Yoshikawa, S.,}

2001. An

_{extremely large magnitude}

_eruption

close tothe Plio-Pleistocene

_boundary:

reconstruction ofthe erup-tive

_style

and

_history

of the

_{Ebisutoge-Fukuda thephra,}

central

Japan.

- Journal of

Volcanology

and Geother-mal Research

_107,

p.47-69.

3

_{Nelson, F.E., Anisimov,}

O.A. &

_Shiklomanov,

_N.I.,

2001. Subsidence risk from

_{thawing permafrost.}

-Nature

_410,

_p.889-890.

4

_Pfeiffer,

T.,2001. Vent

_{development during}

the

Mino-an

eruption (1640 BC)

of

_Santorini,

_Greece,as sugges-ted

_by

ballistic blocks. - Journalof

Volcanology

and Geothermal Research

106,

_{p. 229-242.}

AFZETTINGENWTKG22 _(3), 2001 62

5

Sifeddine,

A.,

Martin, L., Turcq, B., Volkmer-Ribeiro,

C., Soubiès, F., Campello Cordeiro,

R. &

_{Suguio, K.,}

2001.Variationsof the Amazonian rainforest environ-ment;a

sedimentological

record

_{covering 30,000}

_years.

-

Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology

168,

p.221-235.

6

_{Siveter, DJ., Williams,}

M. &

_{Waloszek, D.,}

2001. A

phosphatücopid

crustaceanwith

_appendages

from the LowerCambrian.- Science

293,

p. 479-481.

7

_{Waythomas, Chr.F.,}

2001.Formation and failure of volcanic debris dams in the Chakachatna River

_valley

associated with

_eruptions

of the

Spuit

volcanic

com-plex.

-

Geomorphology 39,

_{p. 11-129.}

8

_Wilhems,

A., Larter,

S.R., Head, I., Farrimond,

P.,

di-Primo,

R. &

_Zwach,

_C.,

2001.

_{Biodegradation}

of oil in

_uplifted

basins

_{prevented by deep-burial}

sterilization.

-Nature411,

p. 1034-1037.

*Geocom

_{B.V., Benedendorpsweg 61,}

6862WC Ooster-beektel.

026-3390908, fax 026-3390783,

email tom.van.

loon@wxs.

nl

(Klein, 164-0)

Mloceen, Sarmatlen

,

Phorlon’s (Srpeve StelnhelmamAlbuch

(Tek.

Cor

_Karnekamp)

Gyraulus

(Armiger)

costatus

r

%,.

Sthetibort

Negulussuturalis _Gastrocopta

_(Albinula)

acuminata

acuminata

(Sandberger,

_1Ö5Ö)

Stelnheima m Albuch

(Tek.

Cor

_Karnekamp)

(Klein,

164-6)

Go\dber, Nordlinger Rles