De allochtone vrouw in de Nederlandse fotografie
Voorwoord
Door een combinatie te kunnen maken met een schoolopdracht en een opdracht voor het Erasmus MC over verschillende nationaliteiten, heb ik in de zomer van 2003 al een enkele ervaring op straat mee gemaakt. In 2003 heb ik op de markt gestaan in Rotterdam, met
diascherm en wit doek. Op zoek naar zoveel mogelijk nationaliteiten die voor mij even wilden stil staan en dan vervolgens hun weg weer over de markt konden vervolgen. Met een
zelfverzekerde houding vroeg ik zoveel mogelijk mensen om voor mij te poseren. De één geeft makkelijker toe dan de ander. Sommigen willen helemaal niet. Zowel autochtoon als allochtoon. Vooral de moslim vrouwen met hoofddoek zien er liever vanaf. Er bekruipen me gedachten die je stereotiep kan noemen. Dat zijn momenten waarop ik wil weten hoe het echt zit. Naast dat ik me heel goed kan voorstellen dat je niet graag op de foto gaat (ik ben er zelf ook niet dol op), ben ik benieuwd of er niet meer achter zit. Of er niet meerdere redenen zijn om niet op de foto te gaan. Bang voor publicatie, bang voor de echtgenoot, bang voor
misbruik van de foto. Het kan allemaal en waarom ook niet? Door deze ervaring kan ik me tot op zekere hoogte indenken waar Ari Versluis dagelijks mee te maken heeft.
En toch door het zien van de tentoonstelling Nazar, kan ik me moeilijk bedenken dat een moslim camera schuw is. Daar staan de vrouwen ook gewoon in de huiskamer zonder hoofddoekjes te dansen met elkaar, gefotografeerd en wel. Dus dat kan het niet zijn, denk ik. Waarschijnlijk heeft het dan toch iets met de combinatie van hun cultuur en onze cultuur te maken. Het leven in twee culturen veroorzaakt botsingen, wat helemaal niet onverklaarbaar is natuurlijk.
Uit onder andere deze ervaring weet ik dat mensen stereotiep kunnen denken, kijken en voelen. Ik heb het zelf ook gedaan en waarschijnlijk zal ik het na deze scriptie soms ook nog doen. Ik heb mezelf erop betrapt tijdens een situatie op straat met allochtone mannen, dat ik erg stereotiep reageerde en me niet veilig voelde. Heel stom natuurlijk, maar nadat dat gevoel was doorgedrongen, vond ik het voor mezelf noodzakelijk om te weten hoe het echt zit. In hoe verre de media invloed hebben op het beeld wat ik zelf en anderen hebben.
Door mijn bijbaan in de horeca heb ik meer met allochtone jongeren te maken dan anders. Het zijn vaker mannen dan vrouwen. Mijn instelling is hierdoor voor mijn gevoel al deels
veranderd. Een vriendelijke instelling is een vereiste in de horeca en ik heb gemerkt dat dat voor 99 procent werkt, ook in het dagelijkse leven.
Welke rol speelde en speelt fotografie bij de beeldvorming van de allochtone vrouw in Nederland en hoe heeft deze zich ontwikkeld in de jaren 60 tot heden?
Met deze vraag in mijn achterhoofd ga ik op zoek naar de eerste beelden van allochtone vrouwen. Naast een stuk geschiedenis zullen ook de stijlen van de verschillende fotografen aan bod komen. Het is een groot verschil van benadering of de gefotografeerde allochtone vrouw staat voor die hele groep van allochtone vrouwen of dat ze als individu verbeeld is en binnen welke context dat gebeurt.
Bovendien lijkt het me zinvol om te weten in hoeverre de allochtone vrouw verschilt van de Nederlandse vrouw. Wat zijn de verschillen in culturele identiteit? Enkele fotografen die zich met deze vraag hebben bezig gehouden of nog bezig zijn, zullen aan bod komen met hun visie en kijk op dit onderwerp. Daarbij zal ik me voornamelijk richten op voorbeelden uit de
De eerste allochtone vrouwen zijn in de jaren zestig naar Nederland gekomen. Wat was hun reden? Is deze benadering erg veranderd in de loop van de tijd? Hoe hebben fotografen als Ari Versluis, Bertien van Manen, Robert de Hartogh hen gefotografeerd? Is deze benadering erg veranderd in de loop van de tijd? Heeft de problematiek met betrekking tot de achterstelling van deze allochtone vrouwen ook te maken met de beeldvorming van deze allochtone vrouwen? En wat voor problematiek is dat dan?
Hoe staat het feminisme tegenover die vrouwen? En met welke benadering zijn deze vrouwen in beeld gebracht? En is deze beeldvorming relevant voor mijn onderzoek?
Wat betekent het woord ‘vrouw’ volgens de Dicke van Dale?
vrouw (-en) v • vrouwelijke persoon; echtgenote; kaartsp koningin; (bij dieren) meesteres. * de – des huizes, de meesteres in huis.
Mede dankzij Rik Suermondt als begeleider en de bibliothecaris van het Nederlands Fotomuseum te Rotterdam is deze scriptie tot stand gekomen.
Inleiding:
Het gedrag van vrouwen is bepalend voor de goede naam en eer van de familie
Vooral de Turkse en Marokkaanse vrouwen kwamen en komen nog steeds naar Nederland vanwege de gezinshereniging. De redenen zijn uiteenlopend: in het dorp wordt geroddeld over de man, die met een westerse vrouw zou leven; door de afwezigheid van de vader ontstaan moeilijkheden met de opvoeding van de ouder wordende zoons; een jong meisje trouwt met een oudere man, die in zijn vaderland een vrouw komt zoeken, en zo hoopt zij aan de knellende familietradities te ontkomen.
De vrouwen zijn meestal afkomstig van het platteland, waar ze leefden in een
vrouwengemeenschap, als lid van één grote familie. Een moslimman wordt als baby al door zijn moeder in de watten gelegd. Een moslimvrouw is niet minder waard dan een man, zoals in het westen. Zij heeft geheime krachten en is gevaarkijk. Polygamie, verstoting, scheiding van de sexen, het binnenshuis en dom houden van de vrouwen zijn maatregelen om haar macht in te perken. Vriendschap bestaat niet tussen een man en een vrouw. Een vrouw gehoorzaamt haar vader, broers of man. Zij is bescheiden en heeft geen contact met de
buitenwereld, zeker niet met andere mannen. De manier waarop zij zich gedraagt, is bepalend voor de eer van de familie. Op jonge leeftijd wordt ze verkocht aan een andere familie. Om kinderen te krijgen, liefst zonen. En om te werken. Samen werken de vrouwen op het land, zorgen voor het huishouden, de kinderen, het vee, volgens een vaste taakverdeling. Ze steunen elkaar in de moeilijkheden met de mannen, met wie ze weinig contact hebben.
Absoluut niet voorbereid, komt de vrouw hier met man en kinderen op een verdiepinkje in een oude stadswijk. Plotseling moet ze alleen leven in een vreemde omgeving, met volledig andere normen, zonder iemand te verstaan of zelfs maar te ontmoeten. In haar isolement klampt ze zich vast aan haar eigen cultuur, terwijl haar man wil dat ze zich aanpast: aan tafel eten, op een stoel zitten, in plaats van zoals thuis alles op de grond doen. Van haar man moet zij ‘modern’ zijn, maar tegelijkertijd verbiedt hij haar alleen over straat te gaan of te werken. Ze moet zich houden aan haar typische rol binnenshuis.
De laatste vijftien jaar zijn tienduizenden vrouwen, afkomstig uit het Middellandse Zeegebied ons land binnen gekomen. Uit Zuid-Europa, Noord-Afrika en Turkije kwamen ze hier wonen om bij hun man te zijn, die hier al werkte, of om zelf werk te zoeken.
Ze verlieten de vertrouwde en beschermende, meestal agrarische omgeving om terecht te komen in een kille, vaak vijandige westerse maatschappij.”
Het bovenstaande is een citaat uit het boek Vrouwen te gast (1979) van Bertien van Manen. In de inleiding van haar boek, komt duidelijk naar voren waarom deze vrouwen naar Nederland zijn gekomen. Het geeft zowel het begin van de problematiek weer van deze allochtone vrouwen, als ook de verhouding tussen de mannen en de vrouwen. Maar ook hoe deze meer problemen veroorzaakt doordat je met jouw eigen cultuur probeert te overleven in een totaal andere cultuur.
Vandaag de dag is er naast deze ‘aanpassingsverschijnselen’ nog een ander probleem bij gekomen. Een aantal van de allochtone vrouwen wordt in het land van herkomst gedumpt door hun man, beroofd van identiteitspapieren en verblijfsvergunning. Ze hebben de status van gescheiden vrouw en kunnen niet meer terug naar Nederland. Volgens VVD-minister Verdonk van Vreemdelingenzaken en Integratiebeleid, gaat het vooral om vrouwen die korter dan drie jaar in Nederland verblijven en een van de man afhankelijk verblijfsvergunning hebben. Want vrouwen met de Nederlandse nationaliteit kunnen gewoon terug naar
autoriteiten nieuwe documenten bemachtigen voordat ze de hulp van de Nederlandse
ambassade kunnen inroepen. De praktijk laat zien dat deze vrouwen zich door een muur van bureaucratie moeten vechten en dat is nu een haast onmogelijke strijd.
Momenteel is de emancipatie en integratie van allochtone vrouwen terecht kabinetsprioriteit. Dat concludeert minister de Geus op basis van de analyse van het Sociaal en Cultureel Planbureau en het Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek. Hieruit blijkt de forse achterstandspositie van vrouwen uit de vier grootste etnische minderheden.
Drieënvijftig procent van de vrouwen uit Turkije, Marokko, Suriname en de Antillen is kansarm. Zij hebben vaak geen werk, zijn meestal slecht opgeleid en economisch niet zelfstandig. Een deel van hen heeft nauwelijks tot geen contact met autochtonen en denkt traditioneel over de man-vrouwverhoudingen. Vooral de Turkse en Marokkaanse vrouwen zitten in deze positie. Het gaat om vrouwen van de eerste generatie, maar ook om de veel jongere vrouwen die als huwelijkspartner naar Nederland zijn gekomen. Ook zijn relatief veel alleenstaande Surinaamse en Antilliaanse moeders kansarm.
Tweeëntwintig procent van de vrouwen uit de vier etnische groepen heeft wel een succesvolle maatschappelijke positie. Zij zijn goed opgeleid, economisch zelfstandig, gaan met
autochtonen om en hebben relatief de modernste opvattingen over de
man-vrouwverhoudingen. De Surinaamse vrouwen springen er op dit punt uit. Meer dan de helft van hen werkt (56 procent). Dit is vergelijkbaar met de arbeidsparticipatie van de Nederlandse vrouwen. Slechts een kwart van alle Turkse en Marokkaanse vrouwen heeft een baan.
Hoofdstuk 1: hoe representeren wij de ‘ander’?
Wat is stereotypie?
Stereotype houdt een vastaand beeld in, een onveranderlijke karakterisering van een groep, stand, bevolking of landaard. Stereotypering onderstreept en fixeert ‘verschillen’, gebruikt een strategie van ‘afscheiden’, neigt tot uitsluiten en treedt op daar waar grote machtsverschillen zijn. Dat beelden over mensen van andere afkomst veranderen als gevolg van concrete economische en politieke belangen, laat de geschiedenis ons goed zien.
De voorstellingen van witte mensen over zwarte mensen uit de periode van de Europese ontdekkingsreizigers in Latijns – Amerika tonen dit aan. Opmerkelijk is dat de eerste contacten tussen de Europeanen, vooral Portugezen en Fransen, en de Tupinambas van Brazilië zeer vriendschappelijk waren. In de periode van 1500 tot 1532 was er geen
tegenstelling of oppositie. Er was een vreedzame uitwisseling van producten. De Tupinambas gebruikten ijzeren landbouwwerktuigen van de Europeanen en de Europeanen waren
geïnteresseerd in katoen, kleurstoffen en hout. De Europeanen namen bepaalde culturele gewoonten over zoals met de boog op jacht gaan, polygamie. Dit gegeven wijst erop dat de mens van nature niet racistisch is.
Maar er kwam een einde aan dit vreedzame bestaan in 1532. De Spanjaarden hadden goud- en zilvermijnen ontdekt. De plundering van de rijkdommen van de Azteken en de Inca´s door de Spanjaarden wekte ook bij de Portugezen hebzucht op. En de afloop van dit verhaal is ons goed bekend. 80 miljoen Indianen werden gedood.
Het positieve beeld over de Indiaanse bevolking wijzigde nadat men goud en zilver vond in de ondergrond en economische motieven naar boven kwamen. In Europa had men een racistische theorie en dito beeld nodig om dit barbaarse optreden te kunnen goed praten. Er werd een theorie uitgewerkt die stelde dat Indianen geen ziel hadden. Zij werden als wild en barbaars voorgesteld. Het waren dus wezens die tussen dier en mens stonden. En dieren mocht je uitbuiten.
In werkelijkheid dienden deze racistische beelden om economische en politieke motieven te verdoezelen en te verantwoorden. Zeggen dat je andere mensen gebruikt om jezelf de rijkdommen toe te eigenen, dat je mensen doodt om te kunnen beschikken over hun land en grondstoffen, dat alles klinkt bepaald niet netjes. Maar beschaving brengen aan ‘de wilden’ is ethisch zeer goed te verkopen en klinkt aanvaardbaar.
Toen in de 19e eeuw onder invloed van de evolutieleer van Charles Darwin dit verhaal niet meer houdbaar werd (onder andere omdat mensen dit niet meer aannamen) werden er theorieën ontwikkeld over hiërarchieën in rassen. Met het zwarte ras dat dichter bij de aap stond en minder geëvolueerd was en natuurlijk het blanke ras dat helemaal bovenaan op de evolutieladder stond. Deze theorie viel niet uit de lucht. Ze was nodig om de verscheping van 200 miljoen zwarte Afrikaanse slaven naar Amerika te rechtvaardigen.
Toen Hitler plannen maakte om Oost-Europa en Rusland in Duitsland op te nemen, had hij een racistische theorie over de Slavische en joodse volkeren nodig om zijn hele idee van machtsuitbreiding verkocht te krijgen.
Vooral in de jaren negentig is er een negatieve evolutie ontstaan in de beeldvorming ten opzichte van de moslims en Arabische volkeren. Eerst waren ze nodig economisch gezien, maar naarmate de economische crisis zijn opgang vindt, verandert in de jaren tachtig de conversatie over migranten: ze willen zich niet aanpassen, de Islam is achterlijk en
andere woorden de opgang van het culturele racisme. Een fenomeen waar tegenwoordig nog meer over wordt gesproken als ooit tevoren.
Representatie in de media is een enorm complexe bedoening. Helemaal als je te maken hebt met verschillende afkomsten, omdat je te maken hebt met gevoelens, attitudes en emoties. Hoewel sommige dingen zijn zoals ze zijn, zal de mythe zijn werk doen. Er is geen mening die waar is, meningen zijn veranderlijk en kunnen uiteindelijk niet vastgezet worden. De samenloop van tekst en beeld zijn hier dan ook belangrijk en van groot belang als je een uitspraak wil doen. Om bij wijze van de mening vast te leggen voor dat moment.
Als je van één foto van bijvoorbeeld een agressief reagerende moslima uitgaat en bijvoorbeeld één allochtone vrouw ziet als alle allochtone vrouwen, ga je daarmee de fout in. En praat je dus over stereotype. Probeer je met je tekst gevoegd bij een beeld, een andere wending te geven, dan probeer je dat stereotiepe beeld te doorbreken. Wat soms nog wel eens nodig kan zijn.
Een beeld kan twee dingen laten zien. Een gebeurtenis (denotatie) en een mening (connotatie) kunnen in één foto verbeeld worden. Vaak kunnen we het niet helpen dat we bij het kijken naar anderen ons fixeren op de verschillen. “Difference has been marked. Difference signifies, it speaks”, stelt de socioloog Stuart Hall in zijn artikel The spectacle of the ‘other’.
Wat is beeldvorming?
In onze beeldcultuur zijn beelden van mannen en vrouwen overal aanwezig: op televisie, op het internet, in glossy tijdschriften, films, mode, strips, reclame, kranten, boeken etc. Deze beelden zijn een spiegel van de man-vrouw verhoudingen in onze maatschappij en van de opvattingen binnen deze maatschappij. Hoewel het beelden van de werkelijkheid zijn, zijn het vervormde beelden van de werkelijkheid. Ze beïnvloeden deze werkelijkheid, ze
veralgemenen de traditionele opvattingen over het ‘typische vrouwelijke’ en het ‘specifieke mannelijke’.
Beelden en beeldvorming spelen dus een grote rol in de socialisering.
Televisie, kranten, tijdschriften en radio dragen bij tot de constructie van vrouw- en manbeelden. Het aantal vrouwen (journalistes, programmamaaksters, presentatrices, enz.) neemt toe. Maar toch zie je in de media nog wel een traditioneel vrouwbeeld.
Vrouwen worden soms nog afgebeeld als goede echtgenotes, zorgende moeders en altijd beschikbare stoeipoezen. Wel kunnen we constateren dat er tegenwoordig veel meer aandacht is voor dit fenomeen. Je ziet nu dat vrouwen in de reclame op TV in Nederland ook vaak uitgebeeld worden als onafhankelijk en op zoek naar eigen plezier en genieten. Regelmatig verzorgt de man de kinderen en staat te koken. Dit klopt ook meer als je kijkt naar de werkelijke maatschappij van nu, de meeste vrouwen vandaag hebben een betaalde baan en een man die mee zorgt voor bijvoorbeeld de kinderen of het huishouden.
Juist de media moeten oog hebben voor deze stereotypen en ze doorprikken en meer aandacht hebben voor de manier waarop de vrouwen verbeeld worden. Vrouwen nemen massaal deel aan het openbare leven, iets waarvoor ze gestreden hebben en die veranderingen willen ze terug kunnen vinden in de mediabeelden. Een beeld in de media dat achterloopt op de actuele maatschappelijke ontwikkeling is dan ook niet correct.
De schrijvende pers schept beelden met woorden. Ondanks dat het aantal vrouwen ook hierin stijgt, zijn er nog altijd meer mannelijke journalisten en hoofdredacteurs. Toch krijgen deze vrouwen vaak ‘typisch vrouwelijke’ onderwerpen toebedeeld (gezin, cultuur, lokale
aan de nieuwe, werkende vrouw, de ‘nieuwe’ man (de huisman, de zorgzame vader), maar tegelijkertijd blijven de hartsrubrieken, schoonheidsrubrieken, keukenrecepten, kinderopvang, mode, relaties…
Reclame is een commerciële aangelegenheid. Wat niet wil zeggen dat dit medium stereotypen beelden hoeft te tonen. Er is overigens wel sprake van een gunstige evolutie: er wordt al eens een zakenvrouw of een zorgende man afgebeeld, en de onderwerpen waarvoor vrouwen reclame maken, zijn ook wel eens minder seksegebonden. Maar meestal zijn het de platte clichés die triomferen, zowel op affiches als in publiciteitsspotjes.
Het modebeeld bepaalt het schoonheidsideaal. Het houdt jonge meisjes en vrouwen een beeld voor ogen van hoe je eruit moet zien om succesvol te zijn. Het superslank zijn,
supervrouwelijk, volmaakte gelaatstrekken en gestroomlijnde lichamen. Wat de consument vaak niet weet, is dat veel van deze beelden via digitale fotografische en computerprocédés verkregen zijn.
Maar welk meisjeslichaam, welk vrouwenlichaam beantwoordt helemaal aan het zogenaamde ideale lichaamsbeeld, zelfs na alle diëten, dure cosmetica, allerlei schoonheidsbehandelingen? Er is niks mis mee om je uiterlijk te verzorgen en je best te doen om er zo aantrekkelijk mogelijk uit te zien. Maar als er eetstoornissen, psychologische problemen, medische
ingrepen enz., aan te pas komen, is er iets fout. Dan wordt het zelfbeeld en de gezondheid van jonge meisjes en vrouwen bedreigd. Op zo´n moment zouden de media, therapeuten en opvoeders dat modebeeld moeten kunnen relativeren en zich niet al slaafs moeten onderwerpen aan wat de commercie hen tracht aan te praten.
Als we nu gaan kijken naar de beeldvorming van allochtone meisjes en vrouwen zien we een aantal typeringen of kenmerken dat we al snel onder de noemer van vrouwenonderdrukking, seksisme en de inferieure (minderwaardige) positie van de vrouw kunnen plaatsen. Het idee dat allochtone meisjes en vrouwen massaal onder dwang worden uitgehuwelijkt, verplicht worden zich te sluieren en systematisch het slachtoffer zijn van huiselijk geweld leeft spijtig genoeg in de huidige politieke opinie. Deze simplistische en stereotyperende beeldvorming is mede tot stand gekomen door berichtgeving over allochtonen in de media. Buiten enkele kleine initiatieven rond een evenwichtigere berichtgeving over allochtonen om, wordt het huidige mediabeleid nog steeds gedomineerd door het uitgangspunt van de problematisering en criminalisering van de allochtone gemeenschap. Helaas worden de minderheden ondanks de huidige realiteit van een multiculturele en multireligieuze samenleving nog steeds
gepercipieerd als een vreemde eend in de bijt. Het is betreurenswaardig om te zien dat sommige media, politici en beleidsmensen dit mediabeeld misbruiken om een gehele cultuur of religie van een minderheid te stigmatiseren als zijnde vrouwonderdrukkend.
De allochtone vrouw is een klasse die doodgezwegen wordt, zij heeft geen gezicht, geen stem… haar levensvisie en doelen zijn van secundair belang, omdat zij tot de laagste sociale klasse behoort in onze samenleving. De aanslagen van 11 september, de dood van Pim Fortuyn, de dood van Theo van Gogh en ook andere internationale politieke evenementen hebben dit heersende negatieve beeld nog meer verankerd. De huidige emancipatiestrijd van allochtone vrouwen gaat hand in hand met een sociale strijd voor volwaardig stemrecht, gelijke rechten in het onderwijs, de arbeids- en woningmarkt en respect voor eigenheid.
Ook het onderwijs beïnvloedt de constructie van de vrouw- en manbeelden, zo blijkt uit een werktekst van het Vrouwen Overleg Komitee (België) over beeldvorming. In het onderwijs worden nog vaak de traditionele vrouw- en manbeelden die leven in de maatschappij
de maatschappij al achterhaald zijn. Er is een evolutie te bespeuren, maar vaak worden, zelfs in de recente handboeken en leesboeken, vrouwen toch nog voorgesteld in de moederrol en in zorgfuncties. Hun beroepsactiviteiten zijn maar voor een deel zichtbaar en meestal in
traditionele vrouwenberoepen. Beide geslachten hebben heel specifieke, traditionele
interesses wat betreft sport, spel, literatuur en meisjes en jongens worden geportretteerd met ‘typische’ meisjes- en jongensgedrag.
Er staan meer en meer vrouwen voor de klas, de directies zijn overwegend mannen: dit geeft kinderen het beeld dat omgaan met kinderen iets voor vrouwen is, leiding geven iets voor mannen. Deze mechanismen van beeldvorming beïnvloeden het zelfbeeld en vrouw-manbeeld van jongeren, en verklaren waarom er nog steeds grote verschillen zijn in studiekeuzes. beeld·vor·ming (de ~ (v.)) 1 het laten ontstaan van een idee, een indruk.
De omschrijving uit de Dicke van Dale biedt al een hoop duidelijkheid, doordat het zegt dat je een idee laat ontstaan. Maar er staat niet bij hoe we dat doen, dat is onze eigen invulling.
entig laten goed het verschil in cultuur zien, omdat het over slipjes van Tam Tam waar hier voor wordt geadverteerd, zijn
t deze op drie verschillende manieren getoond t onderschrift van de middelste Afrikaanse en ‘Tam Tam took their briefs on safari to update taboos in t ook laat zien dat er toen ook al over taboes nagedacht werd. Deze advertenties uit de jaren zev
het zelfde onderwerp gaat. De
het onderwerp en het is duidelijk te zien da worden in de drie verschillende culturen. He rechtse Arabische advertenties zegt:
Feminisme en beeldvorming
e eerste golf van feminisme begint rond 1870. De doelen die zij nastreefden waren het n ij
rbeidersklasse en ook over betaalde arbeid hadden ze een andere manier van kijken. Voor de rbeidsters was betaalde arbeid een bittere noodzaak om het gezin van eten te voorzien,
rwijl voor de burgervrouwen betaalde arbeid een uitweg uit het huisvrouwenbestaan was. e economische crisis eind twintiger jaren was reden om te denken dat er wel belangrijker ingen waren dan de zogenaamde vrouwenpunten. Dit leverde een flinke strijd voor de rouwen op om te behouden wat ze hadden verworven.
e tweede golf van het feminisme in de jaren zestig ontstond uit onvrede voor de gang van ma’s hoog in het vaandel gesteld: arbeid, politiek en onderwijs.
erd D
verkrijgen van meer (en goedbetaalde) arbeid voor vrouwen, beter onderwijs voor vrouwen, kiesrecht voor vrouwen, het bestrijden van de dubbele moraal op seksueel gebied die vrouwe benadeelde en de strijd om vaders verantwoordelijkheid te laten nemen voor hun kinderen (zoals erkenning van onwettige kinderen en financiële ondersteuning). Tot dan toe konden z nergens op aangesproken worden. Daarnaast was er nog een groot verschil tussen vrouwen uit de burgerij en de arbeidersklasse. De burgerij vond het kiesrecht lang niet belangrijk voor de a a te D d v D
zaken. Weer werden deze the
Nieuwe punten waren seksualiteit, huwelijk en het gezin. Het stereotiepe rollenpatroon w ook aan de kaak gesteld. De vrouwen werden namelijk geacht niets anders na te streven dan het reclame beeld van mooie seksueel aantrekkelijke vrouw en tevens kuise, gelukkige huisvrouw en moeder. Kijk maar naar de reclames van wasmachines en de pin-ups.
Nu, op dit moment, kunnen we ons weinig voorstellen bij een levendige radicaal feministische strijd. Het is ongelofelijk dat er nog maar tien jaar geleden zoveel meer bestond op dit gebied. Op dit moment heerst er stilte rondom de vrouwenbeweging, die doet vermoeden dat het goed gaat met de vrouwen in Nederland. Maar als we kijken naar de eisen die aan het begin van de tweede golf gesteld werden, dan denk ik dat we nu dezelfde eisen opnieuw zouden kunnen formuleren. Er mag dan veel veranderd zijn, maar dat is meer uiterlijke schijn.
Rollenpatronen, het stereotiepe vrouwbeeld in de media, de seksuele beschikbaarheid van vrouwen (zich uitend in seksueel geweld), de verdeling betaalde en onbetaalde arbeid, de mannenmacht op bijna het gehele maatschappelijke terrein, deze feiten zijn nog steeds onderdrukkend voor vrouwen.
Emancipatie lijkt overal doorgedrongen te zijn. Zo behoort het tot het zogenaamde facetbeleid van de verschillende overheden, dat wil zeggen emancipatie, positieve actie, de positie van de
meiden en allochtone vrouwen, worden “haast automatisch” in elk politiek beleid
meegenomen. Daarom kunnen beleidsmakers zeggen dat het rechtvaardig is om te bezuinigen op het algemene emancipatiebeleid. Er werd door de vrouwenbeweging gedacht dat we het rustiger aan konden doen nu de trein op de rails was gezet. Maar het gevolg is dat de
postemancipatie dreigt af te brokkelen, omdat niemand zich er meer specifiek mee bezig mag en kan houden in verband met financiële perikelen.
Hoofdstuk 2: schilderkunst
eeldvorming van de Nederlandse vrouw
aferelen uit het alledaagse huiselijk leven streden met landschappen en stillevens om de andacht van het Hollandse kunstkopende publiek. Zulke genrestukken (zoals ze tegen het inde van 18e eeuw gingen heten) waren klein van formaat, zeer gedetailleerd en stelden een ertrouwde wereld voor. Zij waren bij uitstek geschikt om de woonkamers van goed bedeelde urgers te verfraaien en gaven de visie van hun bezitters uitstekend weer. Het realisme van eze taferelen was geen doel op zich, want de meeste zo niet alle werken hadden
orspronkelijk ook een morele boodschap, die soms even dubbelzinnig werd uitgedrukt als ie van de ‘memento mori’-stillevensi. Vele laten toespelingen zien op seksuele ontsporingen, oewel deze zo weinig emotioneel gepresenteerd worden dat de kijker de keus wordt gelaten oor de lustige losbandigheid of mopperen over de zondigheid ervan.
aar ‘De linnenkast’ van Pieter de Hooch laat een beeld zien van een perfect georganiseerd uishouden met glanzend geboende vloeren, een dienstmeisje dat fris gewassen en gemangeld nnengoed aan haar mevrouw overhandigt en een rustig spelend kind.
p het schilderij ‘Het melkmeisje’ van Johannes Vermeer is ook goed te zien hoe de vrouw en aar ‘properheid’ neer gezet wordt.
e Nederlandse vrouw was beroemd vanwege die properheid, wat te zien is op de 17e eeuwse terieurschilderijen van Pieter de Hooch en Johannes Vermeer. De beeldvorming van de ederlandse vrouw in de 17e eeuw is te zien als enerzijds netjes, proper en degelijk en
nderzijds ook ondeugend en seksueel losbandig. Een typering die vandaag de dag nog steeds eldt.
en goed verschil is te zien aan de geschilderde vrouwen. In de 19e eeuw zijn ze veel bloter, eer erotisch uitgebeeld ondanks de situatie waarin ze verkeren. Of de vrouwen nu onderdeel ijn van een Turks bad (volgend hoofdstuk weerlegd deze schilderijen) of van een slagveld
aarin iemand gedood wordt, ze zijn vrijwel allemaal naakt afgebeeld. Het vrouwelijk schoon op deze schilderijen nog wel een totaal ander beeld dan nu (rond, vol, blank en gezet bijna
ls het schoonheidsideaal). Maar dat is het mode beeld van toen at bepalend was en is. Wat ook aan geeft dat mode en trends constant veranderen.
de l B T a e v b d o d h v M h li O h D in N a g E m z w is
dik was mooi en werd gezien a w
Dit alles hangt samen met het stereotiepe beeld wat het feminisme van de jaren zestig aan aandacht wilde stellen en wilde veranderen. Ze moesten beide kunnen zijn, mooi en seksuee aantrekkelijk, maar tegelijkertijd moesten ze de kuise, gelukkige huisvrouw en moeder zijn.
De linnenkast, Pieter de Hooch, 1663
Hoofdstuk 3: hoe staat de allochtone vrouw ervoor?
Stereotypie uit het Oosten
Verleidelijke haremdames, pikante badscènes en bevallige buikdanseressen bepaalden lange tijd het beeld van het Oosten. Voor velen was de Oriënt een oord van zinnelijke verlokkingen, waarbij vooral de harem tot de verbeelding sprak. Dit sensuele Oosten was in feite het
spiegelbeeld van het Victoriaanse Europa met zijn strenge seksuele moraal. Het Oosten als een erotische vluchtplaats. Een plek waar de wildste fantasieën werkelijkheid werden. Het beeld van het sensuele Oosten had maar weinig met de werkelijkheid te maken. Het was een schepping van de westerse fantasie. Zo waren de echte harems verboden terrein voor Europese mannen. Ze leken helemaal niet op zwoele vrouwenverblijven, met schaars geklede schonen als op de westerse schilderijen. Het waren strak georganiseerde huishoudens waar hard gewerkt werd. In het preutse Nederland bleven pikante haremtaferelen lange tijd taboe. Het mocht niet te bloot worden. Pas na de eeuwwisseling ontstond meer ruimte voor erotische voorstellingen en buikdanseressen.
Veel Nederlandse kunstenaars wilden geen sprookjespaleizen of haremfantasieën vastleggen. Maar hoe waarheidsgetrouw was hun ‘echte’ Oosten eigenlijk? Wat schilderden ze? Of liever: wat schilderden ze niet? Ze maakten stadsgezichten, oosterse straatjes en tafereeltjes uit het dagelijkse leven. Nergens is een spoor van westerse invloeden te zien. En dat is vreemd. Want in steden als Istanbul, Caïro of Algiers verrezen brede boulevards met Europese architectuur. Er werden spoorlijnen en moderne havencomplexen aangelegd. En steeds meer oosterlingen
n hun traditionele kleding voor een westers pak
Robert de Hartogh, 1977), een n de oosterse vrouw is al sinds de iddeleeuwen een vertekend beeld door gebrekkige informatie en eenzijdige waarnemingen.
ische wereld die op zijn minst eeld een te gemakkelijk verband tussen de harems uit de verruilde
‘Uit onbegrip wordt haat geboren’ (Kijkboek over gastarbeid, citaat wat veel duidelijk maakt. Ons beeld van het Oosten e m
De komst van de moslims naar ons land hebben dat beeld slechts gedeeltelijk veranderd. Nog steeds leven op de achtergrond opvattingen over de Arab
eenzijdig zijn. Zo leggen we bijvoorb
verbeelding en de onderdrukte, van top tot teen gesluierde vrouwen uit ons straatbeeld. Kijk maar goed naar fragmenten uit speelfilms, reclames, journaalbeelden en tv beelden. Daaruit blijkt dat de belangrijkste thema´s uit de oriëntalistische kunst, zoals het sprookjesachtige, het sensuele en het onbedorven Oosten nog steeds actueel zijn. Mooie, sensuele verleidelijke vrouwen worden zelfs gebruikt in promotiefilms van Turkije en Marokko om westerse toeristen oostwaarts te lokken! Tegelijkertijd wordt ook duidelijk dat ook het oude
vijandsbeeld van de fanatieke oosterling en de ´wrede Turk´ in een modern jasje terug keert: de fundamentalistische terrorist of de almachtige oliesjeik uit recente speelfilms. Ons
hedendaags beeld wordt nog steeds beïnvloed door historische stereotypen.
Korte geschiedenis van de beeldvorming van de allochtone vrouw in Nederland
Eén van de eerste allochtone vrouwen die naar Nederland kwamen, waren de Chinezen (overigens kwamen zij met hele families). Vanuit onze huidige blik en huidige
maatschappelijke opvattingen kunnen we het ook hier al enigszins hebben over beeldvorming. Als we gaan kijken naar de jaren zeventig, dan zien we dat fotografen bewust gaan nadenken over de beeldvorming. De tijd van de komst van de allochtone (vooral Turkse en
Marokkaanse) vrouwen naar Nederland. De reden zijn verschillend; in het dorp wordt
geroddeld over de man die met een westerse vrouw zou leven, door afwezigheid van de vader ontstaan moeilijkheden met de opvoeding van de ouder wordende zoons, een jong meisje trouwt een oudere man die in zijn vaderland een vrouw komt zoeken en zo hoopt zij aan de knellende familietradities te ontkomen, zo constateerde Bertien van Manen in haar boek
Vrouwen te gast. Ook deze vrouwen kregen te maken met stereotiepe beeldvorming in de fotografie en de schrijvende pers in Nederland. Als ze al in de media verschenen dan wa als onderdanige schoonmakers of op straat sjokkend achter hun mannen aan. Het stereotiepe beeld bleef hetzelfde over deze vrouwen, omdat ze binnenshuis bleven, deden wat de man zei Er werd niks gedaan omdat te doorbreken, want wat moest je doen? Pas toen fotografen en journalisten zich er mee gingen bezig houden (wat Bertien van Manen als fotograaf als één van de eerste heeft gedaan) werd er beeldend moeite gedaan, door zich erin te verdiepen. E werd aandacht gegeven aan hun situatie, hun verhalen werden gehoord. En dan heb ik h niet over de media zoals reclame en fotojournalistiek. In de documentaire (kunst) fo
werd nagedacht over de manier van benaderen, wat een groot verschil is. Gebruik je een hele groep allochtonen om iets duidelijk te maken, gebruik je een individu die staat voor all allochtonen, ben je dan nog bezig met stereotiepe of probeer je die juist te do
s dat . r et nog tografie e orbreken. Wat eel in de fotojournalistiek gebeurde (gebeurt) is die ene allochtoon vastleggen en doen alsof et voor die hele groep geldt. Dat geldt ook bij wat nu een actueel onderwerp is de leerlingen
n het tv-es een eid door dat s e zeker mt zelf omheen erplichtinggevoel. Wat je zou kunnen vertalen naar een plicht naar de maatschappij toe. Om e maatschappij het volledige beeld te laten zien van de samenleving, omdat dat vandaag de v
h
van het vmbo (7 oktober 2004, discussie met vmbo leerlingen in de uitzending va programma Papaul). Allemaal worden ze gezien als allochtone jongens en meiden die minimaal een mes op zak hebben. Momenteel zijn allochtone vrouwen en meisj
veelbesproken onderwerp. Er wordt van alles geregeld om er voor te zorgen dat de positie van deze vrouwen en meisjes in Nederland verbeterd en socialer wordt. De emancipatie en
integratie van allochtone vrouwen is terecht kabinetsprioriteit. Meer werkgelegenh toepassing van diverse projecten om vrouwen aan het werk te krijgen, de positie van de vrouwen in het inburgeringbeleid krijgt nu aandacht in de notitie ‘Hoofdlijnen nieuw inburgeringstelsel’, succesvolle allochtone vrouwen gaan als rolmodellen fungeren.
Beeldvorming van allochtone vrouwen in 2005 in Nederland
Sinds 9/11 en de moord op Theo van Gogh zijn er zoveel dingen gebeurd die de beeldvorming van de allochtone vrouw negatief hebben beïnvloed. De Islamitische vrouw is in opspraak gekomen, vooral door de film van Theo van Gogh en Ayaan Hirsi Ali, Submission. Bijna iedereen voelt zich zo’n beetje verplicht om in hun foto´s in ieder geval één of meerdere hoofddoekjes te laten zien. Ik denk dat dat is om aan te geven dat er geen sprake is van racisme. De meeste willen toch wel laten zien dat ze weten hoe de samenstelling van de maatschappij van nu is. Er moet alleen opgepast worden dat dit niet overslaat naar de andere kant. En er alleen nog maar allochtone mensen afgebeeld worden.
Er is zeker wel een andere manier van benaderen te zien in de fotografie van nu. Al komt heel simpel neer op het feit dat de allochtone vrouwen nu veel meer letterlijk en figuurlijk naar buiten komen. Er mag over gepraat worden, er wordt zelfs politieke aandacht gegeven en er is zelfs een tijdschrift voor de nieuw-nederlandse (mediterrane) vrouw, SEN. Alleen door de hoeveelheid aandacht die er nu wel aan besteed wordt, is het ons af te vragen of dit nu i omdat de maatschappij dit van ons vraagt of dat we dit ook echt willen. Ik denk dat dez vraag moeilijk te beantwoorden is, omdat dit voor iedereen anders zal zijn. Zelf denk ik dat het feminisme hier mee te maken heeft, dat het feminisme deze problemen in kan zien en aan het daglicht kan stellen waardoor de politiek hier over na gaat denken en erachter ko dat het inderdaad een achterstelling betreft. Of het dan een soort verplichting is geworden? Dat wordt lastig om vast te stellen, ik denk dat dat heel goed zou kunnen. We zullen het nooit zo zien en zeggen dat het er vandaag de dag nu eenmaal bij hoort, dat we er niet kunnen. Dat is ook zo, maar misschien diep van binnen is er toch een soort
v d
dag het straatbeeld is. Aan de andere kant zou je er denk ik niet eens omheen kunnen als je dat
en, n f laten zien dat ze wel in taat zijn om los te komen van hun familie en te leren. Ik merk ook vaak dat zulke allochtone
n
beeld aankomen?
dert met zich mee.
et boek Jong Holland van Gerard Wessel laat de jongeren van Nederland zien uit de periode geen straatbeeld zoals Ed van der Elsken heeft neer gezet, maar het is hier goed
essel
rmoeden) Surinaams, Antilliaans, Aziatisch dan el Oosteuropees. Misschien dat dat komt omdat de foto’s vrijwel allemaal gemaakt zijn in
ts o’s van
d
at le zou willen. En misschien is dat maar goed ook.
Toen en nu
In de jaren 70 hebben Bertien van Manen en Robert de Hartogh allochtone vrouwen gefotografeerd. Deze beelden laten goed zien hoe hun situatie toen was.Thuis in de keuk dan wel druk met de kinderen, dan wel in besloten feestjes thuis, dan wel op hun baan, da wel op straat (met man of kinderen). Het laat goed zien hoe de allochtone vrouw er voor stond in die tijd. Een totaal ander beeld dan nu. Nu willen de vrouwen zel
s
vrouwen en studie doen aan de universiteit, bijvoorbeeld rechten. Wat voor mij aangeeft dat ze een goed stel hersens hebben. Dat wil niet zeggen dat ik het overal mee eens ben wat hu cultuur zegt of wat wij Nederlanders zeggen.
Om maar even een vergelijking neer te zetten. Als we het boek AMSTERDAM! Van Ed van der Elsken bekijken, zien we een duidelijk straatbeeld van Amsterdam van de naoorlogse jaren 1947 tot 1970. Als ik je vraag of je het aantal overduidelijk allochtone vrouwen (tegenwoordig zie je dat bijna niet meer, naast het hoofddoekje) wil tellen die in dat boek gefotografeerd zijn, zal je met een aantal van nul op de proppen komen. Wellicht één of twee vrouwen die iets weg hebben van een Poolse vrouw, maar verder allemaal Hollandse meiden en vrouwen. Dit is ook logisch natuurlijk als je nagaat dat de meeste vrouwen pas rond de jaren 70 naar Nederland kwamen en dus allochtoon werden. Stel dat je nu zo’n een zelfde boek zou maken over Amsterdam, zou je dan niet met een totaal ander straat
Ik weet het wel zeker. Maar goed ook dat is logisch te verklaren, tijden veranderen net als de mode en de mensen plus het straatbeeld veranderen mee. Dus ook de aandacht die de
allochtone vrouwen op een gegeven moment kregen voor hun situatie (zij het door middel van foto’s, zij het door middel van journalisme) veran
H
1995. Het is
te zien hoe de samenstelling van de samenleving met al haar culturen is veranderd. W heeft zich niet specifiek gericht op de allochtone jongeren, maar de jongeren in Nederland over het algemeen. Daarom is goed het verschil te zien, omdat beide boeken (van der Elsken en Wessel) een algemeen beeld laten zien. De één van het straatbeeld in Amsterdam, de ander van de jongeren in Nederland. Heel duidelijk te zien bij Wessel is de verandering van
samenstelling van culturen. Jong Holland is al tien jaar geleden samen gesteld, een tijd dat er al veel culturen samen leefde in Nederland. Toch moet ik concluderen dat ik weinig tot geen allochtone meisjes of vrouwen zie met een Turkse dan wel Marokkaanse afkomst. Veel van de gefotografeerde vrouwen zijn (naar mijn ve
w
het uitgaansleven van toen. En in het uitgaansleven van nu zie ik ook nog steeds erg weinig meiden van Turkse of Marokkaanse afkomst. Wellicht dat dit bij hun geloof hoort en de tro van de familie tegenover de buitenwereld. Wat ik dan wel moet toegeven, als ik de fot Gerard Wessel vergelijk met het uitgaansleven van nu, dat er wel degelijk dingen verander zijn. Ik zie nu meiden die naar mijn idee Turks of Marokkaans zijn ook uitgaan op plaatsen waar mannen en vrouwen van alle nationaliteiten samen komen. Ook al zie ik (nog) geen meiden met hoofddoekjes in deze uitgaansgelegenheden. Waarmee ik niet wil suggereren d elke moslim vrouw een hoofddoekje moet dragen, dat is hun persoonlijke keuze. De specia party’s voor hip geklede Turkse jongens en meisjes in Nighttown in Rotterdam de laatste jaren getuigen ook van veranderingen.
Hoofdstuk 4: fotografen in Nederland
Bertien van Manen, Robert de Hartogh, Ari Versluis.
Bertien van Manens eerste fotoboek over de positie van de gastarbeidersvrouwen (Vrouwen te gast, 1979) past, inclusief de donkere grofkorrelige zwartwitfotografie en het sociale
onderwerp, binnen de traditie van de maatschappelijke en politiek geëngageerde fotografie van de jaren zeventig. Ondanks dat ze zich nu niet meer bezig houdt met het fotograferen van allochtone vrouwen, heeft ze wel kunnen aangeven wat het was om in die tijd (de jaren zeventig, wanneer de eerste vrouwen van de gastarbeiders naar Nederland kwamen)
allochtone vrouwen te fotograferen. Ze geeft zelf ook aan dat het toen heel moeilijk was om de vrouw te fotograferen. Over het algemeen was de man de baas en mocht de vrouw niks beslissen, aldus van Manen, je moest dus eerst het vertrouwen van de man zien te winnen. Wat mij persoonlijk erg lastig lijkt als vrouw.
De vraag of zij vindt dat er verschillen zijn in de (discussie over) beeldvorming van de allochtone vrouw in vergelijking met de Nederlandse vrouw, beantwoordt ze met het idee da dat volgens haar ligt aan de individuele vrouw. Er zijn moslim vrouwen die meer
geëmancipeerd zijn dan heel wat westerse vrouwen, volgens van Manen.
In deze opvatting kan ik me goed vinden, omdat dat volgens mij ook verschilt per individu. t
Robert de Hartogh Robert de Hartogh
Robert de Hartogh documenteerde jarenlang het leven van immigranten in Rotterdam. Zijn er gep blice d in h rbeid (1977). Ze tonen aast foto’s over de landen van herkomst, het dagelijkse leven en de integratieproblematiek an de jaren zeventig. Nederland sloot wervingsverdragen met Turkije en Marokko, waar rote werkloosheid heerste, voor goedkope arbeidskrachten. Dankzij de inzet van deze
ensen kon de economische groei in Nederland worden gehandhaafd. De moeilijke
mstandigheden en het ongezonde, zware werk zijn op indringende wijze in beeld gebracht zonder overdreven sentimenten.
Wanneer je foto’s van Bertien van Manen en Robert de Hartogh naast elkaar gaat leggen, zie je veel overeenkomsten. Niet alleen het onderwerp en dezelfde sfeer van de zwart-wit
beelden, maar ook de manier van fotograferen lijkt op elkaar. Robert de Hartogh heeft naast de situatie van de gastarbeiders hier in Nederland ook het land van afkomst gefotografeerd. Iets waar Bertien van Manen voor heeft gekozen niet te doen. Toch zien we ook duidelijk verschil ondanks hetzelfde onderwerp. Naast het feit dat de Hartogh ook in het land van herkomst gefotografeerd heeft (wat van Manen niet heeft gedaan), zien we nog een duidelijk verschil. Bij de Hartogh zien we over het geheel genomen meer mannen dan vrouwen, sterker nog bijna alleen maar mannen. Nu was bij van Manen destijds de vrouw het onderwerp dus dit zou je als logisch kunnen ervaren. Maar de foto’s van de Hartogh waar dan wel vrouwen op staan, zijn of in het land van herkomst gemaakt of in bij zijn van de echtgenoot danwel haar zoon(s). Wel vind ik de foto’s van de Hartogh en van van Manen, die gemaakt zijn op de werkvloer hier in Nederland, erg veel van elkaar weg hebben. Robert heeft de mannen op hun werkvloer en in hun thuissituatie gefotografeerd en Bertien de vrouwen op hun werkvloer en
D same heeft dus een goed beeld weergegeven van de gastarbeid in ederland van de jaren zeventig en tachtig dat gepubliceerd is in Kijkboek over gastarbeid. foto’s werden onder me u er et Kijkboek over Gasta
n v g m o in hun thuissituatie. it n N
Kijkend naar de serie exactitudes van Ari Versluis en Ellie Uyttenbroek, zien we
verschillende identiteitsgroepen neer gezet op een zo neutrale en uniforme benadering. E goede combinatie van attitude en exacte weergave (combinatie van de engelse woord en attitude). Voornamelijk jonge trendtypes uit het einde van de 20
en en exact
: rs, ruitjesnichten en computergameboys.
. Zijn
ebruik van maakt, zoals hij zelf zegt.
p de vraag of er verschillen zijn in de (discussie over) beeldvorming van de allochtone rouw in vergelijking met die van de Nederlandse vrouw, antwoord Versluis dat hij vindt dat et hele vraagstuk allochtoon of autochtoon gepolariseerd is naar Arabisch/Islamitisch versus
de e
eeuw zijn gefotografeerd blanke rasta’s, gabberinnen, skate
Wat Ari zelf al aangeeft, is dat zijn benaderingswijze niet verschilt per mens. Een allochtone vrouw wordt net zo aangesproken als een (om het dan zo te noemen) autochtone vrouw benadering is exact hetzelfde als bij wie dan ook. Echter, omgekeerd niet, aldus Ari Versluis. Van alle casting die hij doet voor afgaand aan de fotografie zegt 99 procent ja. Bij
islamitische meiden is dat 1 op de 30 die ja zegt, of anders “neen, dat hoeft niet”. Versluis: “mensen zijn zulke kuddedieren in alles, gedrag, taalgebruik, mode. Je wordt er gek van.” Ook tijdens het fotograferen probeert Versluis geen onderscheid te maken, hij neemt altijd dezelfde houding. Al moet hij toch wel toegeven dat je er vaak ook niet aan ontkomt je anders op te stellen, wat hem irriteert. “Gelukkig is de houding van jonge gesluierde meiden qua fotografie iets aan het veranderen, wat soms nog doorslaat naar veel te bijdehand wat ook weer gedoe is”.
Ook geeft Ari Versluis aan dat hij door alle toegenomen spanningen rondom de islamitische wereld en het westen na 9/11, de moord op Theo van Gogh, de discussie over de
hoofddoekjes en de film Submission juist een verandering ten gunste opmerkt. “Juist allochtone meiden hebben sterk het bewustzijn na deze dramatische gebeurtenissen dat ze zich actiever moeten opstellen in de Nederlandse samenleving.” Iets waar Versluis behoorlijk g
O v h
niet Arabisch/Islamitisch. Antilliaans, Surinaams, Koreaans, Oosteuropees het kan gemiddelde Nederlander echt niet meer bouten, merkt Versluis op. De discussie over beeldvorming zou zich volgens Versluis veel meer moeten richten op het feit dat de autochtone Nederlander misschien niet meer bestaat.
- Rotterdam 1997 12. Allah's Girls
am 1999 28. Massalas - Rotterd
54. Corpos - Rotterdam 2002
Ter versterking van Ari Verlsuis zijn opmerking over het feit dat hij iedereen hetzelfde benadert, deze serie van Hollandse knullen.
Hoofdstuk 5:
Wat is cultuur?
Cultuur is een gemeenschappelijke mening: cultuur is niet zozeer een geheel van dingen, maar meer een proces, een geheel van activiteiten. Een cultuur is bezig met het produceren en het uitwisselen van meningen tussen de leden van de groep. Cultuur is dus niet een
onveranderbaar gegeven, maar is constant in verandering. Mensen uit eenzelfde cultuur interpreteren de wereld ongeveer op dezelfde manier. Daarbinnen is natuurlijk een grote diversiteit in mening en manier van het representeren.
Daarnaast gaat cultuur ook over identiteit (wie ben ik ), emotie (hoe voel ik me) en
verbintenis (bij welke groep hoor ik). Mensen die onderdeel zijn van mijn cultuur zullen mij begrijpen. De deelnemers aan de cultuur geven betekenis op twee manieren. Ten eerste door de manier hoe we ze gebruiken. Bijvoorbeeld: huis + emotie = thuis. Daarnaast door de manier waarop we dingen representeren (of wel verbeelden, verwoorden, dus omzetten naar ‘taal’).
Ergo, cultuur houdt zich bezig met alle activiteiten die niet genetisch geprogrammeerd zijn, maar die waarde en betekenis voor ons dragen, die betekenisvol geïnterpreteerd moeten worden door anderen of die afhankelijk zijn van betekenis voor hun effectieve werking (Hall, 1997, pag.2).
Door middel van een opdracht voor het Erasmus MC (het fotograferen van zoveel mogelijk nationaliteiten en culturen, gedaan op de markt in Rotterdam) zijn er een aantal reacties ontstaan van studenten die deze foto’s moesten beoordelen met de vragen: door wie zou ik als patiënt behandeld willen worden en door wie niet? En wie zou ik als behandelend therapeut als patiënt willen hebben en wie niet?
Wat mij opvalt aan deze reacties is dat ze vrijwel allemaal overeenkomen door gebrek aan informatie over de gefotografeerde mensen.
nkele reacties van de studenten:
k schrok van mijzelf. Ik reageer nogal heftig als ik hoofddoekjes zie en trek snel mijn onclusies. Iets wat ik niet van mijzelf verwacht had en waar ik echt mee aan het werk moet.
p deze manier krijgen deze vrouwen geen kans´.
et boeit mij dermate, dat ik ontdek dat ik overdreven diep hier in ga. Ik wil alles weten, eer dan van een ´normale´ patiënt en betrap dat ik de neiging heb ze al bij de eerste indruk
ie vooroordelen waar iedereen het over heeft, daar heb ik geen last van, maar als ik naar die annen op de foto kijk bedenk ik dat ik die niet graag als patiënt zou willen hebben. Ik vind
van mannen al niet zo makkelijk, maar van een Marokkaanse of Turkse man oet ik niets hebben. Waarom? Als ik eerlijk ben, geen idee………´
n E ´I c O ´H m
dommer in te schatten en dus erg verrast wordt als blijkt dat dat niet zo is´. ´D
m
het behandelen m
´Ik heb te weinig zicht op de beleving van seksualiteit in andere culturen, maar vrouwenbesnijdenis, daar kan ik niets mee. En dat om er bij te horen???´
´Deze foto´s hebben me geholpen nog beter naar mijzelf te kijken en me bewust te zijn va mijn eigen emoties.’
Op de markt in Rotterdam, 2002 op de markt in Rotterdam, 2002
Conclusie:
Welke rol speelde fotografie bij de beeldvorming van de allochtone vrouw in Nederland en hoe heeft deze zich ontwikkeld in de jaren 60 tot heden?
Door goed te kijken naar de hele geschiedenis kun je concluderen dat mensen van nature niet racistisch zijn. Een mooi gegeven om te weten en te beseffen als je kijkt naar de stereotiepe verbeelding van nu en de verbeelding die deze stereotiepe wil doorbreken. Dat racisme voortkomt uit de gedachte dat de blanke mens verder geëvolueerd is dan zijn soortgenoten in de andere delen van de wereld, die sinds de 15e eeuw door westerse landen werden
gekoloniseerd. Waardoor sommige rassen benadeeld werden om een eigen hachje te redden. Een fenomeen wat niet vroeg in de tijd is begonnen, 1532 na Chr. is toch dichter bij 2005 dan het jaar nul. Ik vind het daarom ook typisch om op te merken dat deze gebeurtenissen dichter bij deze beschaving liggen. En dus ook duidelijk te zien dat de economie en de politiek zeker een grote rol spelen wat betreft racisme en ook stereotypering. Voelen mensen zich bedreigt of in een hoek gedrukt, dan gaan ze om zich heen slaan wat zich uitdrukt in stereotypering en ook racisme.
Door juist veel te lachen over stereotypen in grappen doorbreek je de spanning (Stuart Hall, 97). Onder andere Jurgen Raymann brengt dat op TV in praktijk in zijn programma
van P ul de ft te
kennen dat grappen maken over stereotypen de spanning helpt te doorbreken. Dit helpt soms ook troost te vinden, doordat je er met zijn allen om kan lachen. Wat maakt de grappen over
/11 danwel andere grappen over de moslim cultuur en religie zo goed van Najib Amhali? aarschijnlijk omdat hij zelf moslim is. Hier wordt wat mij betreft de spanning dubbel doorbroken, vanwege Amhali’s afkomst.
Al lang wordt er over racisme gesproken dat dit niet kan en mag. Verscheidene acties, rellen en gebeurtenissen geven dit aan (Martin L. King bijvoorbeeld, maar ook wat vrouwen en racisme betreft, de Dolle Mina´s). Door een aantal gebeurtenissen van actuele waarde, is er in Nederland een gespannen sfeer ontstaan betreffende allochtonen, voornamelijk Moslims. Dan hebben we het over Pim Fortuyn, de discussie over de hoofddoekjes, 9/11, Submission, Theo van Gogh, de onderduiking van Ayaan Hisri Ali, maar ook de feller naar buiten tredende moslima’s. Gebeurtenissen die over de hele wereld bekend zijn en ook gebeuren en die in Nederland nogal wat commotie hebben gebracht. Je merkt een bepaalde spanning rond de beeldvorming van allochtonen. Er wordt onder andere zwaarder aan getild, vaker over gesproken en besproken en het zorgt tegenwoordig sneller voor problemen en discussies. Negatief dan wel positief, wat ook Ari Versluis aan gaf over zijn HEMA campagnes. Wat niet wil zeggen dat dat in de jaren 60 en 70 niet zo was, maar er wordt tegenwoordig veel meer en opener over gesproken.
De vrijheid van meningsuiting wordt bedreigd als je ziet dat Ayaan Hirsi Ali nota bene tot in het buitenland heeft moeten onderduiken. Wat goed laat zien tot hoe ver het nu dus kan gaan. Is het dan zo dat het woord harder aan komt dan het beeld? Misschien wel, misschien komt dat doordat het beeld een dubbele betekenis kan uitzenden en dat woorden dan duidelijker
ensen meer visueel ingesteld zijn (Waarom mannen en vrouwen met
lijk niet willen vertellen, men
s i er e duide
ersterken. Via tekst in kranten en tijdschriften is het gemakkelijker om een genuanceerd tandpunt in te nemen dan met foto- en film (journaal) beelden. Je zou dan meerdere foto’s
an bijvoorbeeld Marokkaanse jongeren uit Breda in de krant moeten plaatsen of lange ntaires maken. Vaak is daar geen tijd of geld voor.
19
Raymann is laat. Ook de opmerkingen a Leeuw in zijn programma Papaul, gee
9 W
kunnen zijn. Hoewel m
hun lichaam zeggen, wat ze eigen Allan en Barbara Pease), ko ijn nziens woorden vaak hard n lijker aan. Zoals dus een tekst beeld kan m
v s v
De beeldvorming van de allochtone vrouwe heeft zeker te maken met de problematiek die betrekking heeft op de achterstelling van deze allochtone vrouw. Die beeldvorming is wel egelijk anders als die van de Nederlandse vrouw. Wel denk ik dat de fotografie heeft mee
is dat dat ze
enleving nu eenmaal bestaat uit veel verschillende culturen. Los van het feit e
oeilijk doen over dat ‘ene meisje met dat
n d
geholpen aan meer begrip voor de situatie van de allochtone vrouwen. Van Manens boek Vrouwen te gast laat goed zien hoe die vrouwen er toen voor stonden en hielp hun om een beetje uit hun schulp te komen. Het hele aspect van aandacht is goed geweest en ook nu nog goed. Een opmerking van Ari Versluis ruist daarom nog steeds door mijn hoofd. “Juist allochtone meiden hebben sterk het bewustzijn na deze dramatische gebeurtenissen
zich actiever moeten opstellen in de NL samenleving, dus ook niet zo spastisch moeten doen als er een camera in hun buurt komt.” Iemand als Ari Versluis die hier elke dag mee bezig is, kan dit ook goed beoordelen denk ik. In eerste instantie was die aandacht (van een fotograaf als Bertien van Manen) voor hun verhaal nodig om ze vertrouwd te laten zijn met wat voor hen de buitenwereld was. Nu beseft vooral de jongere generatie dat ze zich niet meer kunnen verschuilen en dat het nodig dat ze hun zegje doen. Het is bijna een geval van moeten, omdat de huidige sam
dat je om niemand meer heen kunt, hebben de allochtone mensen toch ook wel door dat als z serieus genomen willen worden in alles, ze zich niet langer kunnen verschuilen.
Ik denk dat er niet zoveel ophef meer gemaakt moet worden, of dat nu positief of negatief zou zijn. Ik heb het vermoeden dat wat Ari Versluis zegt over dat er misschien niet eens meer sprake is van allochtoon of autochtoon, dat dat wel eens waar kan zijn. De ondertitel van het tijdschrift SEN geeft dat in drie woorden goed weer. De nieuw-nederlandse vrouw. Dat kan net zo goed voor heel Nederland gelden. Het nieuwe Nederland.
De fotografie is daar ook naar. Niet meer m
hoofddoekje’, zij hoort bij het straatbeeld en wordt daar ook in op genomen. Niet krampachtig net die ene ‘allochtoon’ op de foto willen hebben, omdat dat een goed beeld zou weergeve van dat ene bedrijf dan wel stichting dan wel stad.
Het blijft gecompliceerd om met zo veel culturen en ideeën in één land te leven en toch denk ik dat door alle aandacht en commotie van de afgelopen twee jaar de mensen nu wel
Bijlage
Interviews
ri Versluis
hoeverre heeft u als fotograaf te maken met de allochtone vrouw van tegenwoordig? ls specialist in het fotograferen van ‘real people’, mensen van de straat dus, voor allerlei ommerciële of journalistieke doeleinden ontkom ik natuurlijk niet aan de multiculturele amenleving en dus niet aan de allochtone vrouw. Opdrachtgevers geven je tegenwoordig pecifiek de opdracht, omdat je zoveel affiniteit en verstand hebt van wat er op straat
ebeurd. Het is een onderdeel van mijn dagelijkse beroepspraktijk geworden om continue ezig te zijn met de juiste samenstelling van groepen mensen die zogenaamd een goed beeld even van onze maatschappij. Of dat nu campagnes zijn voor HEMA, mode voor Vogue, chterpagina’s van NRC, Perry Sport catalogi, aids-voorlichtingcampagnes voor GG&GD nz. In al deze opdrachten gaat het over wie fotografeer je voor welk doel. Dat er allochtonen
je campagne zichtbaar zijn is allang niet meer de vraag, de vraag is nu hoeveel en hoe extreem”. Extreem richt zich naar mijn bevinding alleen op hoe islamitisch mag het zijn? De est is niet van belang: “hoe meer Brazilië, des te beter” is de trend in de moderne levensstijl n campagnes. Maar als ik een gesluierd Turks meisje in een HEMA campagne wil, wordt aar giga overleg over gevoerd. En levert het de HEMA een stortvloed aan commentaar op, ositief en negatief.
et wat voor benadering heeft u allochtone vrouwen gefotografeerd?
ijn benadering is exact hetzelfde dan bij wie dan ook. Echter omgekeerd niet, bij alle asting die ik voor af aan de fotografie doe zegt bijna 99 % Ja. Bij islamitische meiden is het op de 30 die ja zegt. Het klassieke antwoord is dan ook altijd beleefd doch duidelijk: "
een, dat hoeft niet", en een glimlach. Ik maak niet voor niets de series "Exactitudes". ensen zijn zijn zulke kuddedieren in alles, gedrag, taalgebruik, mode, tutti: " Neen, dat oeft niet..." Je wordt er gek van. Ook tijdens het fotograferen probeer ik geen onderscheid
maken, maar vaak ontkom je er niet aan je toch anders op te stellen. En dat irriteert me, ik eem altijd dezelfde houding aan dat ik een ieder die ik fotografeer op dezelfde manier ejegen of het nou Katja Schuurman, de Koningin of een meisje van om de hoek is. Gelukkig
de houding van jonge gesluierde meiden qua fotografie iets aan het veranderen, maar slaat oms dan weer door naar veel te bijdehand wat ook weer gedoe is.
uw benaderingswijze veranderd door de toegenomen spanningen tussen het westen en de lamitische wereld na 9/11, de moord van Theo van Gogh, de discussie over de
oofddoekjes en de film Submission?
merk juist een verandering ten gunste, Juist allochtone meiden hebben sterk het bewustzijn a deze dramatische gebeurtenissen dat zich actiever moeten opstellen in de NL samenleving, us ook niet zo spastisch moeten doen als er een camera in hun buurt komt. Daar maak ik in
ijn benaderingswijze behoorlijk gebruik van, men kan zich niet langer verschuilen achter de limlach en de "hoeft niet " houding.
A In A c s s g b g a e in “ r e d p M M c 1 N M h te n b is s Is is h Ik n d m g
Zijn er verschillen in de (discussie over) beeldvorming van de allochtone vrouw in ergelijking met die van de Nederlandse vrouw? Zo ja, in welk opzicht volgens u?
ederlanders begrijpen echt niet dat een gesluierde vrouw ook een de vrouw kan zijn.
la
le
ET NAAR DIE CHI -MEID HAAR SNUIT STAAT
ijke v
-Autochtone N geëmancipeer
-Donkere vrouwen zijn sexier en kunnen beter dansen omdat ze meer ritme hebben en b la....
b
Het is gewoon niet boeiend en superplat maar vormt een heel groot onderdeel van de beeldvorming over deze groep allochtone vrouwen, wat ook heerlijk uitgemolken wordt in reclame maar ook door toestanden als North Sea Jazz festival-ellende.
Maar nogmaals- mijn idee!- is het hele vraagstuk Alloch of Autoch gepolariseert naar Arabisch-islamitisch versus Niet- Arabisch-islamitisch. Antilliaans, Suri, Koreaans, Oosteuropees het kan de gemiddelde Nederlander echt niet meer bouten. Antilliaans carnaval is de grootste kaskraker van Rotterdam, en de schooljeugd is WHIGGER, Lonsda dragers of niet ze luisteren allemaal Eminem en Snoop Dog en Desitny 's Child en praten meer Surinaams dan algemeen beschaafd Nederlands. Enz Enz. Dus de discussie over beeldvorming zou zich veel meer moeten richten op het feit dat de autochtone Nederlander misschien niet meer bestaat. En dat die beeldvorming een fikse opknapbeurt nodig heeft lijkt me dan evident.
FAWAKA ALLES COOL? DOPE SHIT, MAAR IK ZIT NIET ZO IN DIE TORY MAN. IK EN BOEM , EN OUT OF HERE! IK MO
B
OP KRAS, JE WEET TOCH!!
En wie bedoelen die boys dan met die "chi-meid"?? Dat is de aanzet tot nieuwe vrouwel beeldvorming!
Probeert u in uw fotowerk zich af te zetten tegenover stereotiepe beeldvorming van de allochtone vrouw of maakt u er ook gebruik van?
En hoe dan, met welke benadering fotografeert u allochtone vrouwen of heeft u allochtone vrouwen gefotografeerd?
Ik benadruk het en ontkracht het, hangt van de opdracht en het doel af.
Bertien van Manen
et moslim vrouwen alleen in landen als Kosovo, maar daar is zij niet
swijze veranderd door de toegenomen spanningen tussen het esten en de islamitische wereld na 9/11, de moord van Theo van Gogh, de
zo'n goed idee, omdat je kon voorzien dat et bij veel moslims een averechts effect zou veroorzaken.
n in de (discussie over) beeldvorming van de allochtone rouw in vergelijking met die van de Nederlandse vrouw? Zo ja, in welk
an heel wat westerse vrouwen.
eeldvorming van de allochtone vrouw of maakt u er ook gebruik van? n met welke benadering fotografeert u allochtone vrouwen of heeft u llochtone vrouwen gefotografeerd?
tereotiep beeld? Ik denk dat je daar niet aan ontkomt, zeker nu niet. et respect voor en met verwarring over hun opvattingen.
In hoe verre heeft u als fotograaf te maken met de allochtone vrouw van tegenwoordig?
M
allochtoon!
Met wat voor benadering heeft u allochtone vrouwen gefotografeerd?
Het was toen heel moeilijk, omdat de man over het algemeen de baas was en de vrouw niets zelf mocht beslissen. Je moest dus eerst het vertrouwen van de man zien te winnen.
Is uw benadering w
discussie over de hoofddoekjes en de film Submission? Ik vond de film Submission niet
h
Zijn er verschille v
opzicht volgens u?
Dat ligt volgens mij aan de individuele vrouw. Er zijn moslim vrouwen die meer geëmancipeerd zijn d
Probeert u in uw fotowerk zich af te zetten tegenover stereotiepe b
E a S M
RI Letterlijk: ‘Gedenk te sterven’; afbeelding
ls een vermanende verwijzing naar de dood; vaak
i
MEMENTO MO e is bedoeld a di
ibliografie:
B
Tentoonstellingen: oordbrabants Museum
N Den Bosch, Fata Morgana, Den Bosch 2004
ries museum, Noorderlicht/Nazar, Leeuwarden 2004 oeken:
F B
llan en Barbara Pease, Waarom mannen en vrouwen met hun lichaam zeggen, wat ze eigenlijk niet willen vertellen, USA 2004
ertien van Manen, Vrouwen te gast, Amsterdam 1979 d van der Elsken, AMSTERDAM!, Bussum 1979
erard Wessel, Jong Holland, Amsterdam 1995 an Singels, Foto’s voor de groene, Eindhoven 1985
ugh Honour en John Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, Amsterdam 1988 eanette Bos, Speransa, Leersum 1998
. Pander, 50 ontmoetingen, Amsterdam 2002
illes Néret, 1000 Dessous, a history of lingerie, Köln 1998 ijdschriften/Magazines: A B E G H H J S G T
en, tijdschrift voor de nieuw-nederlandse vrouw, studio houdbaar, Amsterdam 2004 ordt vervolgd, maanblad Amnesty International, jaargang 37, dec2004-jan2005 rtikel/Werkschriften:
S W A
art Top, Werkschrift fotografie, minderheden en beeldvorming, 2000 tuart Hall, The spectacle of the ‘other’, artikel...
ternet: B S In ww.nrc.nl w www.google.com www.nfi.nl www.balansvrouwen.dordt.nl www.cbs.nl www.integratie.nl www.zestienmiljoenmensen.nl www.denhaag.nl www.stadskrant-rotterdam.nl www.waocafe.nl www.opgelijkevoet.nl www.regering.nl/actueel/nieuwsarchief/2004 www.planet.nl www.nidi.nl www.gebladerte.nl www.africaserver.nl www.opgelijkevoet.nl www.kleurintwerk.nl/discussiegroepen/beeldvorming/marokkaans www.doemee.nl
