Nicolas Porras Arroyo Studentnummer: 10183795 Bachelorscriptie Scriptiebegeleider: Dr. W. van Gent Tweede lezer: Dr. O. Heldring 20-06-2014
Na de Olympische Spelen van 2012: Waardering
onder bewoners van de stadsvernieuwing in Oost
Londen
UNIVERSITEIT VAN
AMSTERDAM
2
Inhoud
1. Inleiding ... 4
1.1 Maatschappelijke en wetenschappelijke relevantie ... 4
1.2 Londen ... 4
1.3 Impact Stratford en West Ham ... 5
1.4 Onderzoeksvraag ... 5
1. 5 Leeswijzer ... 5
2. Theoretisch kader ... 7
2.1 Stedelijke vernieuwing ... 7
2.2 Economische, fysieke en sociale opwaardering ... 7
2.3 Invloed mega-evenementen op opwaardering ... 8
2.4 Opwaardering fysieke ruimte ... 9
2.5 Publieke ruimten ... 10 2.6 Imagoverandering ... 10 2.7 Verdringing ... 11 3. Methodologie ... 13 3.1 Onderzoeksvragen ... 13 3.2 Operationalisering ... 13 3.3 Onderzoeksontwerp ... 14 3.4 Dataverzameling ... 15 3.5 Analysemethode ... 16 4. Casussen ... 18 4.1 Newham ... 18 4.2 Olympisch park ... 19 5. Resultaten en Analyse ... 22
5.1 Gevoel bij de Olympische Spelen ... 22
5.1.1 Stratford ... 22 5.1.2 West Ham ... 23 5. 2 Recreatie- en sportvoorzieningen ... 23 5.2.1 Stratford ... 23 5.2.2. West Ham ... 24 5.3 Herstructurering woningmarkt ... 25 5.3.1 Stratford ... 25 5.1.2 West Ham ... 27
3
6. Waardering Stratford tegenover West Ham ... 29
6.1 Positieve gevolgen ... 29
6.2 Negatieve gevolgen ... 29
6.3 Invloed Olympische Spelen ... 30
7. Conclusie en Discussie ... 31
7.1 Conclusie ... 31
7.2 Relatie met theorie ... 31
7.3 Aanbevelingen praktijk ... 32
7.4 Beperkingen en vervolgonderzoek ... 32
Literatuurlijst: ... 34
Bijlage 1: Lijst van respondenten met algemene gegevens ... 37
Bijlage 2: Interviewprotocol ... 38
4
1. Inleiding
1.1 Maatschappelijke en wetenschappelijke relevantie
“There’s a lot of people who this Olympics really doesn’t benefit at all and their voices are being silenced” (El Gabry, 2012). Dit openingscitaat, van de korte documentaire Legacy geeft direct aan dat niet iedereen profiteert van een Olympische Spelen. Bij de organisatie van elke groot evenement, zoals de WK voetbal of de Olympische Spelen, wordt de stad waarin dit evenement plaatsvindt, namelijk vaak opgewaardeerd. Stadsdelen worden schoongemaakt, opgeknapt en er komen veel nieuwe voorzieningen. Bij de organisatie van elk groot evenement besteden de media veel aandacht aan de gevolgen van deze opwaardering voor de stad en de bewoners zelf. De stelling dat de
gevolgen van het evenement positief moeten zijn voor de lokale bevolking lijkt steeds breder gedragen te worden in de media (de Volkskrant, 2012).
Ook sociaal wetenschappers hebben zich de laatste jaren steeds meer gericht op de impact van mega-evenementen op de stad. Er verschijnt steeds meer literatuur over de voor- en nadelen van mega-evenementen (Coalter, 2004; Foley, 1991; Gratton, 2005; Klauser, 2012; Silvestre, 2009; Watt, 2013). Hierin wordt aandacht besteed aan de opwaardering van de stad die vaak voorafgaand aan een groot evenement plaatsvindt en de gevolgen die het zal hebben voor rechten van de mens (Klauser, 2012). Welke invloed een evenement daadwerkelijk heeft, zal duidelijk worden na afloop van het evenement. Dit onderzoek zal de gevolgen van de opwaardering van de stad voor de lokale bevolking behandelen.
1.2 Londen
Stedelijke vernieuwing kan dus plaatsvinden in combinatie met de organisatie van een
mega-evenement. In het geval een stad een dergelijk evenement organiseert, worden vaak grote delen van de stad geherstructureerd. Vooral achtergestelde gebieden en de binnenstad worden
opgewaardeerd om een goede uitstraling voor de buitenwereld te creëren. Een mega-evenement trekt veel financiële middelen aan, zowel publiek als privaat geld (Klauser, 2012). Dit zorgt ervoor dat een opwaardering van de stad te financieren is. Naast deze investeringen, zullen veel bewoners trots zijn, waardoor deze enthousiaster zullen zijn om zelf iets te ondernemen, als er een dergelijk
evenement in hun buurt plaatsvindt. Daardoor ontstaan er vaak ook burgerinitiatieven om wijken op te knappen (Garcia-Ramon & Albet, 2000).
Ook in Londen heeft stedelijke vernieuwing in combinatie met een mega-evenement plaatsgevonden. De Britse overheid was tot enkele jaren geleden ontevreden over staat van ontwikkeling van Oost Londen. Dit deel van de stad zou opgewaardeerd moeten worden (Balibrea,2001). Londen wilde vooral het stadsdeel Newham herstructureren, een stadsdeel dat bestond uit havens, braakliggende terreinen en leegstaande fabrieken. In 1997 heeft Londen besloten om de organisatie van de Olympische Spelen van 2012 binnen te halen. Destijds was er al beleid gaande om Newham op te waarderen. Door in het bid van de Spelen de focus te leggen op Newham, dachten de beleidsmakers van Londen dat dit als een motor kon gaan werken voor de ontwikkeling van dit deel van de stad. Dit hield in dat het Olympisch park, het centrum van de Spelen, in Stratford zou komen. Stratford is een wijk in Newham. Deze plannen zorgden ervoor dat Londen in 2005 de organisatie toegewezen kreeg. Het IOC vond het namelijk belangrijk dat niet alleen het sportieve aspect werd benadrukt, maar ook de opwaardering van de stad (Coalter, 2004). Deze opwaardering behelst de verbetering van publieke voorzieningen en infrastructuur, de verbetering
5
van publieke ruimtes, het verminderen van sociale ongelijkheid en het verbeteren van het imago van de buurt verbeteren (Imrie ea, 2008).
1.3 Impact Stratford en West Ham
Het Olympisch park bestaat uit het Olympisch Stadion en nog een zestal andere sportfaciliteiten. Het park is na de Spelen omgevormd tot een groot, duurzaam stadspark. Ook mag een nieuwe
universiteit, die zich richt op sportwetenschappen en duurzame technologieën, zich hier vestigen. En tot slot blijven de sportfaciliteiten open voor lokale sportverenigingen (Coalter, 2004). Dit impliceert dat er veel positieve gevolgen moeten zijn voor de directe omgeving. De lokale bevolking zal volgens Coalter immers profiteren van de nieuwe faciliteiten en studiemogelijkheden.
Echter uit onderzoek is gebleken dat er ook nadelen zijn voor de nabijgelegen buurten (Watt, 2012). Het gebied is aantrekkelijker geworden door de opwaardering. Dit heeft veel vastgoedinvesteerders aangetrokken, waardoor de grondprijzen zijn gestegen. In Stratford bestond de meerderheid van de woningvoorraad uit sociale huurwoningen. Veel van deze woningen zijn gesloopt tijdens de
voorbereidingen van de Olympische Spelen, omdat de overheid niet optimaal profiteerde van de dure grond. Omdat de grond aantrekkelijker was geworden voor vastgoedinvesteerders, was het gunstiger voor de overheid om deze te verkopen aan de investeerders, dan om zelf te bouwen. De nieuwe vastgoedinvesteerders hebben hier vervolgens nieuwe woningen voor neergezet, maar dit zijn geen sociale huurwoningen geweest. Dit waren vooral grotere, dure appartementen. De armere, oorspronkelijke bewoners hebben de buurt moeten verlaten, omdat deze appartementen te duur zijn voor hen. Voor de bevolking van Stratford zijn dit negatieve gevolgen van de Olympische spelen (Watt, 2013). De wijk West Ham grenst aan dit gebied. Hier is niets veranderd in de fysieke
omgeving. Wel kunnen de inwoners van West Ham profiteren van de verwachte voordelen, zoals de vernieuwde recreatiefaciliteiten en sportplekken.
1.4 Onderzoeksvraag
Omdat de geplande ontwikkelingen, volgens het bid, positieve gevolgen dienden te hebben voor de lokale bevolking, wordt er in deze scriptie onderzoek gedaan naar de gevolgen voor de bewoners van Oost Londen (Coalter, 2004). De onderzoeksvraag is: Wat betekenen de sport- en
recreatievoorzieningen van de Olympische Spelen van 2012 voor de inwoners van de buurten West Ham en Stratford en hoe wegen de inwoners deze betekenis af tegenover de mogelijke negatieve gevolgen van de herstructurering van de woningmarkt? Met behulp van een kwalitatief onderzoek zal er onderzocht worden of de bewoners tevreden zijn met de opgewaardeerde recreatie- en sportvoorzieningen en hoe men tegenover de verwachte negatieve gevolgen, zoals de
herstructurering van de woningmarkt staat. Ook wordt de invloed op de waardering van het feit dat het voor een wereldwijd evenement is, onderzocht. En tot slot zal het verschil tussen Stratford en West Ham worden geanalyseerd, omdat er in de eerste buurt fysiek is ingegrepen en in de laatste buurt niet. Verwacht wordt dat de bewoners van West Ham minder negatieve gevolgen zullen ervaren dan de bewoners van Stratford, omdat de sociale huurwoningen in West Ham niet zijn verdwenen. Daarnaast wordt verwacht dat beide buurten evenveel voordelen hebben op het gebied van sport- en recreatiefaciliteiten.
1. 5 Leeswijzer
Om de hoofdvraag te beantwoorden zal de scriptie eerst ingaan op het theoretische kader van stedelijke vernieuwing door mega-evenementen. Ook de theorieën van de gevolgen van de stedelijke
6
vernieuwing zullen worden behandeld. Vervolgens zal de onderzoeksmethode worden uitgelegd in het methodologisch hoofdstuk, waarna de onderzoeksgebieden worden geïntroduceerd. Daarna worden de resultaten en de analyse beschreven. Hierna worden de twee wijken vergeleken en tot slot wordt er een conclusie getrokken.
7
2. Theoretisch kader
Dit theoretisch hoofdstuk zal ingaan op de typologie van stedelijke vernieuwing, waarbij verschillende dimensies aan bod zullen komen. Er zal onderscheid gemaakt worden tussen economische, sociale en fysieke stedelijke vernieuwing. Ook de rol en invloed van
mega-evenementen op de opwaardering van een buurt zal behandeld worden. Vervolgens zullen twee belangrijke gevolgen van de stedelijke vernieuwing aan bod komen. De opwaardering van de fysieke ruimte, waarbij het buurtimago en de publieke ruimten centraal staan en de verdringing van de lokale bevolking.
2.1 Stedelijke vernieuwing
Stedelijke vernieuwing, de opwaardering van een stedelijk gebied, kan nauwer gedefinieerd worden als de oplossing van stedelijke problemen en die voor een verbetering op de lange termijn zorgt voor de economische, sociale, fysieke en milieu aspecten van een gebied. In deze definitie moet vooral de lange termijn benadrukt worden, want alleen een toekomstgericht beleid leidt tot een sterke
opwaardering van buurten (Roberts & Sykes, 1999). Daarnaast heeft stedelijke vernieuwing een aantal andere kenmerken die ervoor zorgen dat een buurt wordt opgewaardeerd. Roberts en Sykes (1999) stellen dat een goed beleid voor stedelijke vernieuwing gebaseerd is op een gedetailleerde analyse van het onderzoeksgebied. Er is geen algemene strategie, omdat elke buurt verschillende omstandigheden kent, die zelf ook weer onderhevig zijn aan veranderingen in de loop van de tijd. Een ander kenmerk van stedelijke vernieuwing is dat het doel de gelijkmatige verbetering van
economie, milieu, sociale cohesie en de fysieke omgeving is. Hierbij zullen de negatieve effecten voor de directe omgeving worden beperkt. Daarnaast is stedelijke vernieuwing ook vaak een duurzame ontwikkeling, waarbij de bestaande omgeving optimaal benut moet worden. Dit houdt in dat de omgeving niet eerst wordt gesloopt en de buurt in zijn geheel opnieuw wordt opgezet. Een laatste kenmerk is dat een positieve opwaardering van de buurt tot stand komt door een goede
samenwerking tussen partijen. Dit heeft betrekking op samenwerking tussen bedrijven en de gemeente, maar ook over de gemeenten met de lokale bevolking (Roberts & Sykes, 1999). De participatie van de lokale bevolking komt later aan bod en speelt een belangrijke rol in deze scriptie.
2.2 Economische, fysieke en sociale opwaardering
Stedelijke vernieuwing heeft verschillende dimensies (Ginsburg, 1999). Het kan betekenen dat een buurt sociaal of fysiek wordt opgewaardeerd, maar ook dat het economisch wordt opgewaardeerd. Deze laatste impuls zal ervoor zorgen dat de ondernemers in de buurt meer inkomsten kunnen genereren. Dit gebeurt bijvoorbeeld door het verbeteren van: het imago van de stad, de
infrastructuur en het winkelaanbod. Dit zal meer inkomsten van toeristen genereren, omdat de buurt aantrekkelijker wordt. Daarnaast zal een dergelijke aanpak ook zorgen voor een stijging van het aantal investeerders van buitenaf, omdat er in een economische groeiende buurt, meer te verdienen is (Graton e.a., 2005).
Niet alleen op economisch gebied wil een stadsdeel goed functioneren, ook op andere gebieden zal stedelijke vernieuwing plaatsvinden om de buurt te verbeteren. Zo zal er fysiek ingegrepen kunnen worden om verkrotting of verpaupering tegen te gaan (van Gent, 2009). Woningen in de buurt moeten worden opgeknapt, zodat de woningmarkt niet achteruit gaat. Wel stelt Watt dat een voorwaarde voor een positief resultaat is dat de woningen nog beschikbaar moeten blijven voor de huidige bewoners, wat betekent dat de woningen niet gesloopt of vervangen worden voor duurdere woningen. Dit kan namelijk leiden tot verdringing van de lokale bevolking (Watt, 2013). De
8
verdringing zal later in dit hoofdstuk worden uitgewerkt. Naast woningen, kunnen ook publieke ruimten worden aangepakt. Ook dit zal in een volgend paragraaf nader worden toegelicht.
Een derde type is sociale opwaardering. Deze sociale opwaardering is een onderdeel van stedelijke vernieuwing en is sinds de jaren ’70 van de vorige eeuw voor het eerst opgenomen in stedelijk beleid (Ginsburg, 1999). Sociale opwaardering heeft betrekking op het bestrijden van problemen zoals: onveiligheid, overlast van jongeren, werkloosheid, vervuiling, integratie, verkeersproblemen en vandalisme. Indien een gemeente haar stad wil opwaarderen, zullen ook deze aspecten aangepakt worden. Want als alleen het imago van de stad wordt verbeterd, zullen deze problemen in de buurt zelf nog steeds spelen. Op sociaal vlak zal een dergelijke opwaardering namelijk geen invloed hebben. In dat geval kan het alleen gezien worden als een vernislaag, waardoor de buurt er beter uitziet, maar in werkelijkheid geen opwaardering is (Meere ea, 2005). De sociale dimensie van stedelijke vernieuwing is nooit het belangrijkst geweest voor planners. Deze handelen vooral vanuit economische principes en denken dat sociale problemen zich vervolgens vanzelf oplossen. Bovendien is uit onderzoek gebleken dat sociale opwaardering in tijden van crisis, beduidend minder wordt opgenomen in stedelijk beleid. Sociaal wetenschappers, zoals Meere en collega’s, pleiten ervoor dat stedelijk beleid een meer sociale invalshoek moet hebben. Zij vinden niet dat fysieke en economische factoren minder belangrijk zijn, maar volgens hen zal een sociale invalshoek leiden tot: betere sociale huurwoningen, educatie en gezondheidszorg; meer bewonersparticipatie en tot meer inspraak van achtergestelde groepen. Tegenwoordig is stedelijke opwaardering ook vaker sociaal gericht. Zo laten overheden lokale bewoners steeds meer participeren (Ginsburg, 1999).
2.3 Invloed mega-evenementen op opwaardering
Soms is er niet voldoende kapitaal aanwezig om een stadsdeel op te waarderen. Of er is een gebrek aan initiatief vanuit de overheid en bevolking. In dat geval kan de organisatie van een
mega-evenement de aanleiding zijn om toch een beleid te maken voor stedelijke vernieuwing van
achtergestelde buurten. Omdat de stad een positief imago wil creëren voor een mega-evenement en veel nieuwe voorzieningen aangelegd moeten worden, is dit vaak een goede aanleiding om een stad op te waarderen. Omdat er veel aandacht naar het evenement gaat, zal er meer publiek geld vrij worden gemaakt voor de opwaardering van de stad. Daarnaast zal een mega-evenement ook meer commerciële investeerders aantrekken, die geld verdienen aan uitzendrechten, reclames en de verkoop van tickets. (Gold & Gold, 2008). Een stad genereert dus meer inkomsten (Imrie ea, 2008). Ook zal het evenement een bepaalde nalatenschap, ofwel legacy, hebben. Zo zal een mega-evenement het toerisme en de werkgelegenheid vergroten en de nationale binding versterken (Garcia-Ramon & Albet, 2000). Deze gevolgen zullen niet alleen gelden voor de periode waarin het evenement plaatsvindt, maar ook voor de periode erna. Omdat alle accommodaties na het
evenement nog gebruikt zullen worden, is hier personeel voor nodig. Het heeft dus een positieve impact op de werkgelegenheid op de lange termijn. Voor toerisme zal hetzelfde gelden, omdat de voorzieningen van de evenementen nog altijd toeristische plekken zullen blijven. Dit is de legacy van het evenement(Foley, 1991).
De opwaardering na mega-evenementen is ontstaan rond 1970 in de Verenigde Staten (Imrie ea, 2008). Steden kregen in deze tijd weinig tot geen financiële steun van de overheid. De economie van steden als Los Angeles, Atlanta en Chicago ging achteruit, wat zorgde voor onrust en rellen. Daarom moesten er andere manieren gevonden worden om de binnenstad op te waarderen. De Amerikaanse
9
steden waar de economie wel groeide, kenmerkten zich door een consumptiegerichte maatschappij, wat betekende dat er veel winkelcentra, theaters en musea in de stad aanwezig waren. De
opwaardering van de stad was in deze steden niet langer gericht op praktische zaken, maar op voorzieningen die de stad aantrekkelijker maakten. New York was hier een goed voorbeeld van. Vanaf 1980 pakten ook andere steden dit beleid op. Zo gebruikte Los Angeles de organisatie van de Olympische Spelen van 1984 voor een opwaardering van de stad. Ondanks dat de economie van de stad zich in crisis bevond, konden de Spelen hier toch plaatsvinden. Dit kwam doordat Los Angeles veel inkomsten genereerde door sponsoren en televisierechten (Imrie ea, 2008). Dit geeft aan dat een stad bij gebrek aan financiële middelen, de inkomsten van een mega-evenement inzetten om de stad op te waarderen. Het bekendste voorbeeld hiervan is de stad Barcelona die de Olympische Spelen van 1992 organiseerde. Barcelona was tot de jaren ’80 een onderontwikkelde stad, omdat het weinig kans kreeg van dictator Franco. Maar in begin jaren ’90 besloot de overheid de binnenstad van Barcelona op te waarderen, waarbij de organisatie van de Olympische Spelen een belangrijke rol speelde. Doordat de bevolking van Barcelona enthousiast was om gaststad te zijn van de Spelen, ontstonden er vele burgerinitiatieven. De overheid heeft veel samengewerkt met de bewoners om de publieke ruimten te vernieuwen en te verbeteren. Deze aanpak wordt wel het Barcelona model genoemd (Garcia-Ramon & Albet, 2000). Bevolkingsparticipatie wordt in meerdere theorieën naar voren gehaald als een belangrijk aspect voor stedelijke vernieuwing.
De participatie van de lokale bevolking is namelijk belangrijk om een duurzame opwaardering te verkrijgen. (Duncan & Thomas, 2000). Tot enkele decennia geleden waren besluiten met betrekking tot stedelijke vernieuwing top-down gericht. Het beleid werd gemaakt door de overheid, zonder inspraak van de bevolking. Inmiddels hebben bewoners van de stad steeds meer inspraak op het beleid. De lokale bevolking komt steeds vaker met eigen initiatieven om de buurt aan te pakken en de overheid maakt hier dankbaar gebruik van. Omdat de lokale bevolking meer inspraak heeft, zullen de voordelen groter worden voor de bevolking zelf. Dit is vooral op het gebied van werkgelegenheid, educatie, voorzieningen en sociale achterstand (Foley & Martin, 2000). Echter, McWilliams (2004) stelt dat de participatie van de bevolking bij beleid niet altijd voldoet. Vaak zijn het namelijk de hoogopgeleide gezinnen uit de buurt die het initiatief nemen en de meeste inspraak hebben. Het lager opgeleide deel van de buurt maakt vaak geen deel uit van de bewonersinitiatieven, waardoor deze dus alsnog geen stem krijgen. Het is van belang dat de gehele bevolking kan participeren in het beleid (McWilliams, 2004). Omdat de bevolkingsparticipatie wordt gestimuleerd door
mega-evenementen, kan de organisatie van een dergelijk evenement zeer positieve gevolgen hebben voor de opwaardering van een buurt (Garcia-Ramon & Albet, 2000).
2.4 Opwaardering fysieke ruimte
Een belangrijk onderdeel van stedelijke vernieuwing is de opwaardering van de fysieke ruimten van de stad. Met name de publieke ruimten, zoals pleinen en speelplaatsen, worden heringericht als gevolg van de stedelijke vernieuwing. Als er fysiek wordt ingegrepen, zal dit gevolgen hebben voor de uitstraling van de buurt en het gevoel van de bewoners, het imago van de buurt verbetert dus. Deze twee genoemde aspecten, publieke ruimten en buurtimago, worden behandeld in de volgende paragrafen.
Een gevolg van de opwaardering van de fysieke ruimte in een buurt is gentrification. De oorspronkelijke definitie van gentrification is: vervanging van de arbeidersklasse door de
10
van onroerend goed, die gepaard gaan met de opwaardering van de buurt (Cortie & van de Ven, 1981). Als een buurt in waarde stijgt, wordt deze aantrekkelijker voor de middenklasse. Dit komt omdat de middenklasse op kiest voor buurten met goede voorzieningen, maar ook met een goed imago. Zij hebben de middelen om ook op basis van deze secundaire voorwaarden een woonplek te kiezen. De middenklasse zal ook naar deze buurt trekken, omdat mensen vaak verhuizen naar locaties waar hun inkomen niet veel afwijkt van het gemiddelde inkomen in de buurt (Latten ea, 2014). Door de opwaardering op deze vlakken, zal het aantal inwoners uit de middenklasse toenemen. Omdat de buurt aantrekkelijker wordt, zullen de huizenprijzen stijgen (Cortie & van de Ven, 1981). Een buurt verandert dan van een arme arbeidersbuurt in een middenklasse buurt met betere voorzieningen en een positieve uitstraling (Lees ea, 2013). Dit gegeven kan gezien worden als een positief effect. Maar voor de bewoners kan dit ook negatief uitpakken. De positieve aspecten van stedelijke vernieuwing zullen nu behandeld worden, vervolgens worden de negatieve aspecten uitgelicht.
2.5 Publieke ruimten
Bij de opwaardering van de buurt wordt vaak de focus gelegd op de opwaardering van publieke ruimten (Inroy, 2010). Dit zijn ruimten waar de bevolking samenkomt en communiceert. Deze interactie leidt tot onderlinge vertrouwdheid en bekendheid, waardoor de buurt prettiger en veiliger zal worden ervaren door de bewoners (van Eijk & Schreuders, 2011). En als publieke ruimten worden opgewaardeerd, kan dit het beeld van de directe omgeving stimuleren. Een stadsdeel wordt hier aantrekkelijker door, wat zal leiden tot meer potentiële investeerders (Inroy, 2000). Achtergestelde buurten kunnen dus weer gaan opleven na het vernieuwen van publieke ruimten. Ook de lokale bevolking wil graag representatieve publieke ruimten in de buurt. Dit heeft ervoor gezorgd dat de bewoners meer inspraak hebben gekregen op het beleid voor het opwaarderen van deze publieke ruimten. In het Verenigd Koninkrijk is de participatie van de bewoners zelf al opgenomen in de richtlijnen voor het maken van stedelijke vernieuwingbeleid als New Deal for Communities. Dit betekent dat de bevolkingsparticipatie onderdeel moet zijn van het opwaarderen van publieke ruimten (Inroy, 2000).
Stedelijke vernieuwing van publieke ruimten kan er dus voor zorgen dat buurten worden opgewaardeerd. Dit zou de leefbaarheid van de stad vergroten. Zoals eerder genoemd is een strategisch beleid een belangrijke voorwaarde voor een duurzaam plan van opwaardering. Volgens Duncan en Thomas kan de participatie van de lokale bevolking de duurzame ontwikkeling
verzekeren. De positieve gevolgen van stedelijke vernieuwing zullen er dan voor zorgen dat de buurt minder achtergesteld raakt. Door een dergelijke verbetering, zal de buurt een positiever imago krijgen, waardoor de kans op economische groei op haar beurt weer stijgt (Duncan & Thomas, 2000).
2.6 Imagoverandering
Een positief beeld naar de buitenwereld is belangrijk voor de onderlinge concurrentie tussen steden (Gold & Gold, 2008). Een stad, of buurt heeft namelijk een bepaalde identiteit, die aantrekkelijk moet zijn om bezoekers, toeristen en investeerders aan te trekken. Deze identiteit is vaak bepaald door de historie, de aard van de bevolking en de economische en politieke aspecten van de buurt (Zhang & Zao, 2009). Maar deze identiteit kan wel gemanipuleerd worden door bijvoorbeeld ruimtelijke aanpassingen of veranderingen op cultureel gebied. Ook in combinatie met mega-evenementen wordt er vaak ingegrepen om een buurtimago te veranderen. Volgens Zhang en Zao wordt er bijvoorbeeld vaak een nieuw uithangbord, zoals een kunstwerk, monument of opvallend gebouw
11
gecreëerd, dat veel bezoekers trekt. Daarnaast zal er meer media aandacht gevraagd worden. Ook zal de stad proberen om een belangrijke plaats te verkrijgen in het nationale of internationale stedelijk netwerk. Dit kan door het aanleggen van grote treinstations of luchthavens (Zhang & Zao, 2009). Er wordt dus vaak fysiek ingegrepen om het buurtimago te verbeteren. Daarom is een opwaardering van de fysieke ruimten in een buurt van belang.
2.7 Verdringing
Stedelijke vernieuwing kent ook enkele negatieve gevolgen. Een belangrijk negatief gevolg ontstaat door de stijgende prijzen van onroerend goed, als gevolg van de opwaardering van de buurt. Ook in de nabijgelegen buurten kunnen de prijzen stijgen, doordat het gebied een beter imago verkrijgt (Davidson & Lees, 2005). Dit is ten nadele van de oorspronkelijke bewoners. Deze kunnen hogere prijzen niet betalen, waardoor zij weg moeten trekken naar andere buurten. Dit wordt verdringing genoemd (Slater, 2009). Verdringing is een gedwongen verhuizing, door het gebrek aan de
mogelijkheid om op de eigen plaats te blijven wonen. In het geval dat de prijzen stijgen, is het vaak de lage sociaaleconomische klasse die wordt verdrongen. Zij hebben niet langer de middelen om op hun oorspronkelijke woonplaats te wonen. Dit wordt gezien als directe verdringing (Marcuse, 1986). Een andere vorm van verdringing bestaat uit het verplicht moeten wijken voor de bouw van nieuwe woningen (Slater, 2009). Dit gebeurt als de oude woningen gesloopt moeten worden, omdat de gemeente een buurt helemaal wil vernieuwen. In dit geval moeten de inwoners verplicht verhuizen voor deze bouw. Daarnaast kan een opwaardering ook indirect zorgen voor verdringing onder druk. Bij verdringing wordt de buurt vaak overgenomen door een andere klasse (Marcuse, 1986). Als gevolg hiervan zal het winkelaanbod en de publieke voorzieningen mee veranderen. Zo zal een immigrantenstroom bijvoorbeeld een groot aanbod aan buitenlandse horecavoorzieningen kunnen veroorzaken. Als een familie haar directe omgeving ziet veranderen, en vrienden en buren de buurt verlaten, zal de deze familie snel besluiten om ook te vertrekken uit de betreffende buurt, omdat deze zich niet meer thuis voelen (Marcuse, 1986).
Als gevolg hiervan heeft verdringing ook negatieve gevolgen voor de omgeving van de buurt. De mensen die hun buurt verlaten, moeten namelijk uitwijken naar andere buurten. Vaak blijven zij in de buurt en vestigen zij zich in nabijgelegen wijken, waardoor de druk op omliggende woonwijken groter wordt (Hamnet, 1973). In deze buurten kan vervolgens het woningtekort toenemen. Het feit dat de lokale bevolking verdrongen wordt en daardoor moet verhuizen naar mindere buurten, is een belangrijk nadeel van de opwaardering van de buurt.
Ook in Oost Londen is er onderzoek gedaan naar verdringing als gevolg van de Olympische Spelen van 2012. Dit is al geïntroduceerd in de inleiding van de scriptie. Eén van deze onderzoeken is een onderzoek van Paul Watt. In zijn artikel ‘It’s not for us’ beschrijft hij de gevolgen van de opwaardering van de wijk Stratford en hoe deze negatief werd ervaren door de bewoners van de wijk (Watt, 2013). Want ondanks het doel van de plaatsing van het Olympisch park in Stratford een opwaardering van de leefbaarheid was, konden veel inwoners hier niet van profiteren. Veel inwoners moesten namelijk hun woning verlaten. Dit is het gevolg van de verdringing die is ontstaan als gevolg van de
opwaardering van de buurt. Doordat het gebied aantrekkelijker is geworden voor mensen van buiten, is de grond daarmee ook duurder geworden. Meer mensen, maar ook bedrijven willen zich er vestigen, waardoor de prijs van het aanbod hoger wordt. Vooral veel vastgoedinvesteerders waren geïnteresseerd in Stratford. Deze investeerders verwachtten dat veel mensen zich na de Spelen in het gebied zouden willen vestigen en hier dus veel te verdienen zou zijn. Als reactie hierop zijn veel
12
oude woningen in Stratford gesloopt, deze moesten vervangen worden voor nieuwe en duurdere appartementen van de nieuwe vastgoedinvesteerders. Omdat Stratford oorspronkelijk een arbeiders- en immigrantenwijk is, bestaat een groot deel van de woningvoorraad uit sociale huurwoningen. Veel van deze sociale huurwoningen zijn gesloopt. Omdat de grond door de grote vraag duur was geworden, wilde de overheid deze grond graag verkopen aan de
vastgoedinvesteerders. De nieuwe woningen die ervoor in de plaats zijn gekomen, zijn geen sociale huurwoningen, maar zijn dure appartementen. Deze waren vaak onbetaalbaar voor de toenmalige bewoners, waardoor deze vaak moesten vetrekken uit de buurt. Dit is de reden dat Watt (2013) stelt dat de voordelen van de opwaardering van de buurt, niet ten gunste van de oorspronkelijke
bewoners zijn. Het onderzoek van Watt betreft met name de directe verdringing door de stijging van de huur en de sloop van woningen. Het onderzoek in deze scriptie zal ook ingaan op de verdringing door de druk van de veranderende omgeving.
13
3. Methodologie
In dit hoofdstuk wordt de methode van onderzoek uitgelicht. Ten eerste worden de gestelde onderzoeksvragen behandeld. Vervolgens zullen de gebruikte begrippen en theorieën
geoperationaliseerd worden, waarna de methode van onderzoek en analyse aan bod komen.
3.1 Onderzoeksvragen
De hoofdvraag is geïntroduceerd in de inleiding van deze scriptie en luidt: Wat betekenen de sport- en recreatievoorzieningen van de Olympische Spelen van 2012 voor de inwoners van de buurten West Ham en Stratford en hoe wegen de inwoners deze betekenis af tegenover de mogelijke negatieve gevolgen van de herstructurering van de woningmarkt? Deze hoofdvraag is onderverdeeld in zes deelvragen, die elk afzonderlijk beantwoord zullen worden in het resultatenhoofdstuk. De zes deelvragen zijn:
1. Welke sport- en recreatiefaciliteiten zijn er gerealiseerd voor de Spelen in het Olympisch park in Stratford en hoe worden deze gebruikt door de bevolking?
2. Hoe worden deze faciliteiten gebruikt en wat betekenen deze voor de waardering van de bewoners van Oost Londen?
3. Wat zijn de mogelijke negatieve gevolgen van de opwaardering voor de omgeving? 4. Hoe beoordelen de bewoners van Oost Londen de mogelijke negatieve gevolgen, zoals
verdringing?
5. Welke invloed heeft de naam van de Olympische Spelen op deze waardering? 6. Hoe verhoudt de waardering zich tussen Stratford, waar de woningmarkt is
geherstructureerd en West Ham, wat verder van het Olympisch park ligt en niet is geherstructureerd?
3.2 Operationalisering
Figuur 1: Conceptueel model
Bovenstaande figuur geeft het conceptueel model weer. De concepten die zijn opgenomen in het model zijn al naar voren gekomen in het theoretisch hoofdstuk. Bij veel grote evenementen vindt stedelijke vernieuwing van de buurt plaats. Dit heeft verschillende gevolgen die zowel positief en negatief kunnen zijn. In deze scriptie wordt één negatief gevolg behandeld: de verdringing van de bevolking en één positief gevolg: de opwaardering van fysieke ruimten, die ook weer invloed heeft
Stedelijke vernieuwing door mega-evenementen
Verdringing Ruimtelijke Opwaardering Invloed evenement
14
Concepten Dimensie Indicator Methode
Opwaardering fysieke ruimten Sport- en recreatievoorzienigen Bekendheid met park Interview bewoners
Gebruik Interview bewoners
Tevredenheid Interview bewoners
Herstructurering woningmarkt Kennis van veranderingen Interview bewoners
Eigen ervaringen Interview bewoners
Invloed Olympische Spelen Stedelijke vernieuwing Participatie in stedelijk beleid Interview bewoners
Inspraak op beleid Interview bewoners
Olympische Spelen Trots op Londen als organisator Interview bewoners Gevoel bij het evement Interview bewoners Participatie bij lokale initiatieven Interview bewoners Verdringing Gevolgen lokale bevolking Verandering in bevolkingssamenstelling Interview bewoners
Verhuizingen Interview bewoners
Slechtere kwaliteit huurwoningen Interview bewoners Minder sociale huurwoningen Interview bewoners
Stijgende prijzen Interview bewoners
op de verdringing. De waardering van de bewoners van Oost Londen van deze twee gevolgen is onderzocht. Daarnaast is ook de invloed van de Olympische Spelen op de waardering onderzocht. Er zijn dus drie centrale concepten, die geoperationaliseerd dienden te worden, omdat deze concepten doormiddel van interviews of literatuuronderzoek onderzocht moeten worden. Het betreft de concepten: verdringing, de opwaardering van de fysieke ruimten en de invloed van de het evenement op de waardering. Deze zijn te zien in de onderstaande operationaliseringtabel. Deze concepten hebben verschillende dimensies die ook weer zijn gegeven in de tabel hieronder. De indicatoren zijn de onderdelen waaruit de concepten bestaan en die gemeten moeten worden in het onderzoek. In de interviews zijn vragen behandeld die deze indicatoren benoemen. De manier waarop dit gebeurde, is te lezen onder het kopje ‘dataverzameling’.
Tabel 1: Operationaliseringtabel
3.3 Onderzoeksontwerp
Er is voor deze scriptie een kwalitatief onderzoek uitgevoerd, omdat de waardering en beoordeling van de bewoners centraal staat. Er zijn diepte-interviews met bewoners gehouden om deelvraag 3 tot en met 6 te beantwoorden. Door het gebruik van diepte interviews is er beter inzicht te krijgen in deze waardering en beoordeling van de bewoners. Er wordt gebruik gemaakt van
semigestructureerde interviews om het gebruik en de waardering van de sport- en
recreatievoorzieningen en de waardering van de verdringing te onderzoeken. Enkele onderwerpen, zoals tevredenheid, trots en kennis, zullen centraal staan bij de vragen over sport- en
recreatievoorzieningen. Bij de vragen over de verdringing worden vragen gesteld over de kennis, sociale en economische voordelen en nadelen en ervaringen. Daarnaast gaan de vragen van het interview ook in op het effect van de Olympische Spelen op de beoordeling van de herstructurering, met vragen over de trots en het gevoel bij de organisatie van de Spelen in hun stad. De twee wijken Stratford en West Ham worden vergeleken op basis van de waardering en gebruik, dit betekent dat het onderzoek een comparative design heeft.
15
Naar verwachting zijn dit twee cases die goed te vergelijken zijn. De twee wijken zijn direct aan elkaar gelegen en kenden tot 2012 weinig verschillen. Totdat besloten werd dat het Olympische park in Stratford gerealiseerd zou worden. Stratford is hierdoor erg veranderd op het gebied van publieke ruimte, infrastructuur en huisvesting. In West Ham is niet fysiek ingegrepen. Omdat de twee wijken weinig verschillen in contextuele kenmerken, is West Ham een goed vergelijkbare wijk om de waardering van de opwaardering van Stratford te onderzoeken.
De respondenten van beide wijken zijn op een willekeurige wijze geselecteerd en zijn vervolgens aan huis geïnterviewd. De interviews hadden een lengte van ongeveer een half uur en zijn in de meeste gevallen opgenomen. De respondenten moesten op het gemak gesteld worden om zoveel mogelijk respondenten te verkrijgen voor het onderzoek. Uiteindelijk zijn er in totaal 22 interviews
afgenomen, 11 in Stratford en 11 in West Ham. In Figuur 3, in het volgende hoofdstuk, is te zien op welke locaties de interviews zijn afgenomen. Van de 22 personen waren 6 man en 16 vrouw. Ondanks dat dit een scheve verdeling is, zijn de interviews toch representatief genoeg om een onderzoek uit te voeren. Er zijn namelijk veel verschillende mensen geïnterviewd. Hierbij was de gemiddelde leeftijd 43 jaar waarbij de jongste geïnterviewde 19 jaar was en de oudste 80 jaar. De lijst met respondenten in opgenomen in Bijlage 1. Hierin staan alle respondenten met fictieve namen en hun algemene gegevens, zoals: leeftijd, geslacht, woonplaats, woonduur en soort woning.
Hierdoor is na te gaan welke kenmerken de persoon van een bepaald citaat heeft.
3.4 Dataverzameling
Om deelvraag 1 te beantwoorden is het Olympisch park geobserveerd aan de hand van een observatieschema. Dit observatieschema, dat na de observatie zal worden ingevuld, is terug te vinden in Bijlage 3. De sport- en recreatiefaciliteiten die zijn gebouwd voor de Olympische Spelen bevinden zich in zijn geheel in het Olympisch park. Alle faciliteiten en hoe deze op dit moment in gebruik zijn, zijn doormiddel van bronnenonderzoek en observatie verklaard.
De waardering van de leefbaarheid van de buurten wordt in dit onderzoek gemeten door het gebruik en de waardering van de sport- en recreatiefaciliteiten en de waardering van de herstructurering van de buurt te meten. De waardering en het gebruik sport- en recreatievoorzieningen, deelvraag 2, wordt doormiddel van de semigestructureerde interviews achterhaald. In de interviews zijn daarom de volgende punten opgenomen:
- De bekendheid van de bewoners met het Olympisch park. - Het gebruik van de voorzieningen in het Olympisch park. - Tevredenheid over de voorzieningen in het Olympisch park.
De mogelijke negatieve gevolgen van de herstructurering van Oost Londen, dus deelvraag 3, zijn uit literatuur gehaald. Op het gebied van herstructurering van de woningmarkt waren deze te halen uit het werk van Davidson en Lees, Slater, Marcuse en Watt over verdringing. Deze zijn opgenomen in het operationaliseringschema. Het betreft de stijgende prijzen van de grond in Stratford; het aantal vastgoed investeerders dat stijgt; de daling van de kwaliteit en kwantiteit van de sociale
huurwoningen en tot slot het gevolg hiervan: de verhuizing van de lokale bevolking en de daarbij behorende bevolkingsveranderingen (Watt,2013).
16
Daarnaast is ook de waardering van de herstructurering op de woningmarkt gemeten (deelvraag 4). Het betreft in dit geval vooral de verdringing van de lokale bevolking. De verdringing zal naar verwachting alleen plaatsgevonden hebben in de buurt Stratford. In de buurt West Ham is er geen verandering geweest op de woningmarkt. Op dit punt zullen de buurten dan ook vergeleken worden. Er wordt vanuit gegaan dat deze gevolgen vaak als negatief worden ervaren. Om dit te onderzoeken wordt ook dit aspect in de interviews opgenomen. De respondent zal in dit geval gevraagd worden naar zijn of haar mening over de volgende punten:
- De kennis van de gevolgen van de herstructurering van de woningmarkt. - De mening over een mogelijke verandering in de bevolkingssamenstelling. - De mening van de bewoners over overige veranderingen in de buurt.
- Meningen over de besluiten van de overheid en de participatie van bewoners hierin.
Om de vijfde deelvraag te beantwoorden is het effect van het evenement op de waardering van de herstructurering onderzocht. Misschien dat inwoners meer tevreden zijn met de veranderingen, omdat ze het gevolg zijn van een wereldwijd evenement. Om dit te onderzoeken zijn ook hiervoor interviews afgenomen. De volgende punten werden opgenomen in de semigestructureerde interviews:
- Het gevoel bij de Olympische Spelen.
- Trots op de stad als de organisator van de Olympische Spelen. - De participatie en de initiatieven van bewoners uit de buurt.
Deze punten zijn ook terug te vinden in het toegevoegde interviewprotocol in Bijlage 2.
3.5 Analysemethode
Om de analyse uit te voeren, zijn de antwoorden van de respondenten vervolgens vergeleken. Dit ten eerste om het overheersende beeld te kunnen schetsen, maar daarnaast ook om Stratford en West Ham met elkaar te vergelijken. Voor deze vergelijking is een datamatrix opgesteld waarin de algemene gegevens van de respondent zijn opgenomen op basis van fictieve namen. Er zijn fictieve namen gebruikt om de privacy van de respondenten te waarborgen. Tot de algemene gegevens behoren variabelen als leeftijd, geslacht, woonduur, soort woning en woonbuurt.
Daarnaast zullen de eerder genoemde concepten per respondent vergeleken worden. Dit kan door de citaten over de indicatoren uit de operationaliseringtabel, te selecteren. Daarnaast moeten ook andere citaten waarin de gestelde vragen beantwoord worden, geselecteerd worden. Het gaat hier dan om: de bekendheid, het gebruik en de mate van tevredenheid van de sportfaciliteiten; de kennis, ervaringen, en participatie van bewoners van: de veranderende bevolkingssamenstelling, de
stijgende grondprijzen, het groeiend aantal vastgoedinvesteerders en de verminderde kwaliteit en kwantiteit van de sociale huurwoningen naar aanleiding van de herstructurering van de
woningmarkt; en de participatie, inspraak, trots en het gevoel bij de opwaardering van de stad als gevolg van de Olympische Spelen.
17
Vervolgens was het mogelijk om een vergelijking te maken tussen de citaten van de verschillende respondenten. Hiervoor is het programma Atlas.ti gebruikt. Hierin kunnen concepten gecodeerd worden en citaten uit de interviews per concept gecategoriseerd worden. De concepten waarop de citaten zijn gecategoriseerd zijn af te lezen uit de kolom ‘indicatoren’ in de bovenstaande
operationaliseringtabel. Door de beweringen en opinies van bewoners per concept te categoriseren, verkrijg je overzichtelijke resultaten en kunnen deze per concept geanalyseerd kunnen worden. Deze zal vervolgens tegenover de theorie worden gezet om de hoofdvraag te beantwoorden. Er zal dan een vergelijking gemaakt worden tussen Stratford en West Ham. Voor deze vergelijking zullen de twee buurten nader toegelicht worden in de volgende paragraaf.
18
4. Casussen
4.1 Newham
Het Olympisch park is in de wijk Stratford gesitueerd. Stratford ligt in het stadsdeel Newham, net zoals West Ham. Zoals te zien is in Figuur 2 hieronder, ligt het onderzoeksgebied in het oosten van Londen. Newham kenmerkte zich tot enkele jaren geleden als een arme arbeiderswijk, waar veel fabrieken stonden. Zoals in Figuur 2 te zien is, behoorde Newham in 2000 nog tot de 10% van de meest achtergestelde gebieden van Londen, op basis van het gemiddeld inkomen. Newham bestond dan ook voornamelijk uit sociale huurwoningen, waar de arbeiders wonen. Een blok wat compleet bestaat uit sociale huurwoningen en nog steeds bestaat is de Carpenters Estate. Dit is een blok in het zuidwesten van Stratford. De helft van de in Stratford gehouden interviews, vond plaats in dit blok van sociale huurwoningen.
Figuur 2: Ligging van Newham in Londen
Bron: PropertyInvesting.net, 2000
Daarnaast is Newham een buurt waar veel immigranten wonen. Zo komt 42,2% van de bevolking van Newham oorspronkelijk van buiten Europa. Het betreft vooral immigranten uit Zuid Aziatische landen, zoals Pakistan, India en Bangladesh (Office for National Statistics, 2013).
De afgelopen jaren is de wijk Stratford geherstructureerd door de Newham Council, de gemeente. Omdat het Olympisch park in deze wijk is gerealiseerd, zou de directe omgeving ook vernieuwd moeten worden. Bij de opwaardering zijn veel oude woningen gesloopt en zijn er nieuwe
appartementen geplaatst door verschillende vastgoedinvesteerders (El Gabry, 2012). Ook op het gebied van transport is de buurt opgewaardeerd. Er is een nieuw internationaal treinstation
19 Variabele
Voorzieningen: 1. Olympisch Stadion 2. Zwembad 3. Copperbox 4. Speeltuin 5. Koffietentjes 6. Velodrome 7. Arcelor Mittal Orbit (uitkijktoren)
Toeristen, locals: Vooral veel lokale bevolking. Dit blijkt uit gesprekken met enkele beheerders.
Leeftijden: De grote meerderheid bestaat uit gezinnen met kleine kinderen.
Activiteiten: De meeste mensen zijn in of rond de speeltuin en de fontein. Kinderen spelen of rustig recreëren.
Drukte: Maandag: vrij rustig Donderdag (paasvakantie) : Erg druk, veel kinderen Zaterdag: Druk
Tijdstip: 12.00 16.00 12.00
aangelegd, er zijn veel bushaltes bijgekomen en er zijn nieuwe fietspaden aangelegd. Ook is er een nieuw winkelcentrum gekomen in het centrum van Stratford. Dit winkelcentrum, Westfield, is een van de grootste van Europa. Hierdoor is Stratford een nationaal knooppunt geworden dat veel toeristen aantrekt (Floria & Edwards, 2001).
West Ham is een wijk die een kilometer verder van het Olympisch park af ligt dan Stratford. Dit is te zien in Figuur 3 op de volgende pagina. Ook deze wijk ligt in het stadsdeel Newham. Men zou kunnen spreken van een vergelijkbare wijk met Stratford op het gebied van bevolking en huisvesting. West Ham bestaat vooral uit huurwoningen, met op enkele plaatsen sociale huurwoningen en
koopwoningen. Een belangrijk verschil met Stratford is dat het Olympisch Park niet in West Ham is gerealiseerd. Daarom is er weinig tot niet fysiek ingegrepen in deze wijk. Er hoefden bijvoorbeeld geen huizen te wijken voor het park. Wel is de infrastructuur ook in West Ham verbeterd, door nieuwe bus- en metroverbindingen.
4.2 Olympisch park
De eerste deelvraag luidt: welke sport- en recreatiefaciliteiten zijn er gerealiseerd voor de Spelen in het Olympisch park in Stratford en hoe worden deze gebruikt door de bevolking? Deze deelvraag kan beantwoord worden door enkele observaties en bronnenonderzoek. De verschillende faciliteiten zullen behandeld worden in deze paragraaf.
Tabel 2: Observatieschema
De bovenstaande tabel is in het vorige hoofdstuk al geïntroduceerd. Het betreft het
observatieschema van het Olympisch park. Na enkele observaties is het schema ingevuld. Uit de tabel is af te lezen dat het park, naast de wandelpaden en grasveldjes, veel verschillende faciliteiten heeft. Het Olympisch stadion staat hier centraal. Desondanks is het Olympisch stadion nog niet geopend voor de bevolking. Momenteel wordt dit stadion omgebouwd tot de nieuwe thuishaven van voetbalclub West Ham United. Deze professionele voetbalclub heeft haar stadion momenteel in de wijk West Ham. Pas in 2016 zullen zij verhuizen (The Guardian, 2014).
Het Olympisch zwembad is wel geopend voor bezoekers. Toeristen kunnen er in om het zwembad te zien. Maar er kan ook in gezwommen worden. Elke dag is er de mogelijkheid om vrij te zwemmen. Beheerders van het bad gaven in gesprekken aan dat het zwembad vooral bezocht wordt door inwoners van de directe omgeving, dus Stratford en West Ham. Dit komt doordat de bezoekers een lidmaatschap moeten hebben om gebruik te maken van het bad. Voor veel toeristen is dit teveel moeite, waardoor het voornamelijk gebruikt wordt door mensen die er regelmatig gebruik van kunnen maken. Inmiddels worden er ook zwemlessen gegeven in het Olympisch bad. Daaruit blijkt ook dat het gericht is op de lokale bevolking.
20
De zogenoemde Copperbox en de Velodrome zijn ook geopend voor publiek. De Copperbox wordt momenteel gebruikt als een sportschool, waar de buurtbewoners trainen. De Velodrome wordt gebruikt voor baanwielrennen. Beide accommodaties worden gebruikt door de bevolking en lokale sportverenigingen.
Het symbool van het Olympisch park is het Arcelor Mittal Orbit, de uitkijktoren van het park. Dit is de toren waar tijdens de Spelen, het Olympisch vuur brandde. Nu is het een uitkijktoren waar je met een lift naar boven kunt gaan. Deze toren wordt ook wel bezocht door toeristen. Maar de
meerderheid van de bezoekers komt uit Londen. Dit gaven enkele beheerders van de toren aan in korte interviews.
Ook heeft het park enkele speeltuinen. Die worden verreweg het meest gebruikt en zijn verspreid over het gehele gebied. Deze worden veel gebruikt, omdat de meerderheid van de bezoekers bestaat uit gezinnen met kleine kinderen. Dit was een opvallend aspect tijdens de observaties. Het publiek concentreert zich voornamelijk in of rondom de speeltuinen. Dit is doordeweeks en ook in het weekend het geval.
Uit de observaties en gesprekken met beheerders, blijkt dat het Olympisch park voornamelijk gebruikt wordt door de lokale bevolking. Verwacht wordt dat de respondenten dus ook bekend zijn met het park en dat het over het algemeen positief wordt beoordeeld. Daarnaast wordt verwacht dat het verschil in de beoordeling tussen Stratford en West Ham relatief klein is. Dit omdat beide
21
Figuur 3: Locaties van de gehouden interviews
22
5. Resultaten en Analyse
Zoals eerder gezegd zijn er in beide wijken 22 interviews afgenomen. De gegevens van de respondenten zijn terug te vinden in Bijlage 1. Deze zullen gebruikt worden in de analyse van de resultaten. De analyse zal worden opgebouwd aan de hand van het conceptueel schema. Vervolgens zullen de resultaten tegenover de theorie gezet worden en Stratford en West Ham vergeleken worden. Hierbij zal het gevoel bij de Olympische Spelen van de bewoners van Stratford en West Ham worden beschreven. Daarna zullen de voordelen van de nieuwe recreatie- en sportvoorzieningen en de nadelen van de herstructurering van de woningmarkt behandeld worden. Tot slot wordt het effect van de Olympische Spelen op de aangegeven waardering onder de bewoners beschreven.
5.1 Gevoel bij de Olympische Spelen
5.1.1 Stratford
De respondenten in Stratford hebben niet allemaal hetzelfde gevoel bij het evenement in het
algemeen. De helft vindt het altijd leuk als de Olympische Spelen gaande zijn en volgt het graag. Fred is hier een voorbeeld van: “Amazing, I love sports so I always follow it!” De andere helft van de respondenten is niet erg geïnteresseerd in de Spelen en geeft aan dat zij er niet veel mee heeft, zoals Elisabeth: “I do follow it sometimes, but nothing special, I'm not that interested in the Olympic Games”.
Ondanks dat niet iedereen iets speciaals heeft met de Olympische Spelen is de grote meerderheid wel trots op de organisatie van de Spelen in Londen. Veel respondenten zijn erg enthousiast over dit feit: “Really, really, really good! We should host it again!” (Iris). Ook Ada is zeer positief: “That gives me a good feeling. It’s always great to be the host. Than you can try to make something nicely for others and you also don’t have to go to any other place, people come to you”. Dit komt ten eerste omdat zij trots zijn op hun eigen stad en Londen zien als de beste stad voor een dergelijk evenement. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het volgende citaat van Fred: “I'm proud of it. Of course, because London is the best city in the world, so it is the best host city”. Ook in het geval dat de respondent dus niets heeft met de Olympische Spelen is de persoon vaak toch trots op de organisatie van het evenement door Londen. Dit gevoel zal ook vaak veroorzaakt worden door het feit dat de organisatie positieve veranderingen teweeg heeft gebracht, zoals de nieuwe transportvoorzieningen. Voor Karin is dit inderdaad de reden om haarzelf positief te uiten over de Spelen: “I'm proud of it, it did bring us lots of good things”. Ook Cathlyn spreekt van voordelen van de Spelen voor de bewoners van Stratford: “Super. De buzz was amazing and it was very safe in that period. Everywhere police and stuff. It was very special!”.
Er kan worden gesteld dat het evenement in Londen positief gewaardeerd wordt in Stratford. Maar wat opvalt, is dat geen van de respondenten aangeeft dat er lokale initiatieven hebben
plaatsgevonden tijdens de Olympische Spelen. Geen van allen geeft aan dat zij iets hebben
georganiseerd, vrijwilliger zijn geweest, of aan een activiteit hebben deelgenomen. Ada geeft aan dat zij juist wat meer betrokken had willen worden vanuit de gemeente: “No, I expected that we,
residents, would get tickets for the games, because they were pretty expensive. We didn't get them. Others did”. Hierover was Ada teleurgesteld, maar verder vond zij de organisatie zoals gezegd erg positief. Maar wel blijkt hieruit dat de lokale participatie, tegen de verwachting in, minimaal is geweest. Vanuit de overheid, maar ook vanuit de bevolking gericht.
23
5.1.2 West Ham
In West Ham is het gevoel bij de Olympische Spelen in het algemeen niet positiever dan in Stratford. De meeste respondenten hebben niet veel met de Spelen en kijken het bijvoorbeeld niet op televisie. De enige uitzondering hierop is respondent Bobby. Zij is heel enthousiast over de Olympische Spelen en heeft deze tijdens de Britse editie in Londen dan ook vaak bezocht: “Very nice. I went like seven times to the Olympic games. It was really good”.
Net als in Stratford waren de meeste mensen tevreden met de organisatie van de Spelen door Londen. Sommigen gaven aan trots te zijn op Londen, zoals Jonathan: “Fantastic. London is quite exciting. You can’t be bored here. So it’s a good city!” en Kevin: “It was great. I can understand that they picked London, because everything is well organized”. Ook Kylie was vereerd dat de Spelen in haar buurt zijn gehouden, dit kwam onverwachts, maar ze is er erg tevreden mee: “I think it’s great. I always thought that they were organized in nice places like Brazil or Spain. I would never think that they would be held in here, in Stratford. Because this place is not that cool as people think it is”. In West Ham lijkt het aantal lokale initiatieven groter te zijn dan in Stratford. Omdat de steekproef klein is, is dit moeilijk vast te stellen, maar respondenten uit West Ham gaven vaker aan dat zij iets hebben ondernomen met de buurt tijdens de Olympische Spelen. Zo weet Kevin dat er veel jonge vrijwilligers uit West Ham kwamen: “I know that they needed a lot of volunteers, so a lot of, mostly young people, helped in the organization”. Ook Sophie stelt dat veel mensen uit de buurt als
vrijwilliger aan de slag zijn gegaan en er daarnaast ook enkele feesten in de buurt zijn georganiseerd: “Well there were a few street parties. And a lot of people volunteered, it was an opportunity to do what they wanted to do”. Daarnaast blijkt uit de interviews dat de gemeente enkele schermen in de buurt heeft geplaatst, zodat de lokale bevolking de Spelen gezamenlijk kon volgen: “I liked that. I watched in on big screens in the Stratford park. We went there all the time. But we couldn’t go to the Games itself. That was to expensive. I suppose that they could have given discounts to the locals, but they didn’t” (Sophie). Dit betekent dat de gemeente toch met initiatieven is gekomen om de
bewoners mee te laten genieten van de organisatie van de Spelen. Hierdoor is de uiteindelijke participatie van de bewoners van West Ham relatief groot geweest.
5. 2 Recreatie- en sportvoorzieningen
In het vorige hoofdstuk is reeds beschreven uit welke faciliteiten het Olympisch park bestaat en op welke manier deze gebruikt worden. Ook het soort publiek van het park is hierbij omschreven. De nieuwe faciliteiten zijn naar verwachting het grote voordeel van de organisatie van de Spelen in Stratford voor de bevolking. In deze sectie wordt dit onderzocht en geanalyseerd hoe de bewoners het park beoordelen.
5.2.1 Stratford
Bijna alle inwoners van Stratford zijn bekend met het Olympisch park. De grote meerderheid is er minstens één keer geweest. Onder de respondenten is er nog weinig gebruik gemaakt van de faciliteiten in het park. De respondenten geven dat zij het vaak bezichtigd hebben, maar alleen bij één of meerdere wandelingen door het park: I didn't use the facilities already. Just went there for a walk” (Cathlyn). Maar de reacties over het park zijn erg positief. Zo geeft Ada aan: “It is a nice park, We can be proud of it”. Ook Nathalie is zeer positief: “It's unbelievable, very lovely!” Er kan worden gesteld dat de bewoners van Stratford trots zijn op het feit dat hun buurt dit grote park huisvest en tevreden zijn met het resultaat. Ondanks dat niet veel bewoners gebruik hebben gemaakt van de
24
faciliteiten, geven zij wel aan dat zij het belangrijk vinden dat deze toegankelijk zijn voor de lokale bevolking. Zij zijn dan ook tevreden met het feit dat deze faciliteiten geopend zijn: “….I heard that the swimming pool is now opened for the community, that’s how it should be” (Nathalie).
De respondenten geven dus aan zelf niet veel gebruik te maken van de faciliteiten in het park, maar wel tevreden te zijn. Vaak hebben zij het park bezocht en heeft het een goede indruk achtergelaten. Maar een andere reden waarom veel respondenten het park positief waarderen, is het feit dat hun kinderen of kleinkinderen positief zijn over het park. Enkele respondenten geven namelijk aan dat zij het een goede speelplaats vinden voor kinderen. Ada is hier heel duidelijk over: “Those are very satisfying. It is well monitored and a good place for children to play”. Ook Elisabeth is erg positief over het Olympisch park, wat een gevolg is van het feit dat haar kinderen het leuk vinden om in het park te zijn: “Our kids use the playground very often, they really like it”. Het feit dat al bleek uit de observaties, dat vooral kinderen in het park te vinden zijn, blijkt dus ook uit de interviews. Het park wordt zeer positief beoordeeld en vooral kinderen zijn regelmatige gebruikers. Vooral de speeltuin wordt gebruikt, maar uit de interviews blijkt ook dat andere faciliteiten worden gebruikt door de bevolking: “My grandkids do. They are going there themselves with their bikes to play. My
granddaughter is planning to have swimming lessons there soon!” (Ada). Het feit dat het nieuwe park positief gewaardeerd wordt, is te linken aan het stuk over publieke ruimten in het theoretisch
hoofdstuk. Van Eijk en Schreuders (2011) stelden daarin namelijk dat goede publieke ruimten leiden tot meer onderlinge vertrouwdheid en bekendheid in de buurt, waardoor de buurt prettiger ervaren wordt door de bewoners. Uit de interviews blijkt dat de mensen het park inderdaad zien als een plaats die buurt prettiger maakt.
Ook mensen van buiten Stratford zijn tevreden met het park. Dit blijkt uit het feit dat enkele
respondenten aangeven dat de opwaardering van de buurt en het nieuwe Olympisch park een reden zijn geweest om hier te komen wonen. Een citaat waaruit dit blijkt is afkomstig van Elisabeth: “Yes. It’s a nice park. It was also a reason to move to this area”. Het beeld van de buurt is verbeterd door de opwaardering van de fysieke ruimte. Hierdoor is Stratford aantrekkelijker geworden voor mensen van buitenaf. Dit is terug te koppelen naar het artikel van Inroy (2000), waaruit werd geconcludeerd dat de publieke ruimten van een buurt van belang zijn voor het beeld naar de buitenwereld en de aantrekkelijkheid van de buurt.
5.2.2. West Ham
Naar verwachting zouden er weinig verschillen zijn tussen de interviews in Stratford en West Ham. Maar na de analyse blijkt dat er toch veel verschillen zijn met betrekking tot de bekendheid en waardering van het Olympisch park. Het blijkt dat de grote meerderheid van de respondenten uit West Ham niet bekend is met het Olympisch park. Iedereen heeft er van gehoord, maar acht van de elf respondenten hebben het nog nooit gezien. De overige drie respondenten zijn er slechts eenmaal geweest. Dit is een significant verschil met de respondenten uit Stratford waar bijna iedereen in het park is geweest en zeer positief reageerde.
De respondenten die wel in het park zijn geweest, beoordelen het zeer positief. Zo zegt Jonathan: “Looks nice. A beautiful place. A lot of experiences. It's cool”. Ook in het geval men er niet is geweest, zijn de verhalen die zij gehoord hebben vaak positief. Sophie is zelf nog niet in park geweest, maar heeft er positieve berichten over gehoord: “They say that it is nice. You can play, people can walk. Even at night-time, the security is very good”. Deze positieve verhalen zullen er misschien voor
25
kunnen zorgen dat de respondenten die er nog niet geweest zijn, op den duur ook gebruik zullen maken van het nieuwe park. Dit geeft Kylie dan ook aan: “I'm definitely going to use it in the future!”. Kylie vindt ook dat het Olympisch park erg belangrijk is voor de buurt, omdat het voor meer
erkenning zorgt en de buurt beter op de kaart komt te staan: “It's good that Stratford can attract tourists now. People come from a lot of different places. From London but also from the UK. That’s good to see. Stratford was always like a local place….It's a place where people can reunite. We have a lot of parks, but those aren't very good. So we needed a park like the Olympic park”. Kylie refereert hier dus naar het imago van de buurt Stratford. Dit imago is in haar ogen verbeterd door de organisatie van de Olympische Spelen.
Meer personen geven aan dat het park een goede toevoeging aan de buurt is. Ook Bobby . Zij zegt: “Really good. Before there was nothing there. And now it’s really nice. You can relax. It’s a good addition to Stratford”. De bewoners zijn dus, ondanks hun weinige bezoeken, positief over de waarde van het park. Zij vinden dat de buurt zich hiermee heeft ontwikkeld en een beter imago heeft
gekregen.
5.3 Herstructurering woningmarkt
Naast de opwaardering van de buurt en de daarbij komende voordelen zoals de nieuwe
recreatiefaciliteiten, is er ook een groot nadeel aan de opwaardering van Stratford. Het specifieke probleem, verdringing van de lokale bevolking, is uitgelicht in het theoretisch hoofdstuk. In deze paragraaf komt de boordeling van de bewoners van dit probleem aan bod. Omdat de verhuisde bewoners niet te achterhalen zijn, zijn de bewoners die er nog wonen geïnterviewd. Deze zijn gevraagd naar aspecten als veranderende bevolkingssamenstelling, verhuizingen, leegstaande woningen en stijgende huizenprijzen.
5.3.1 Stratford
Dat er sprake is van een verandering in de woningmarkt wordt erkend door de inwoners van Stratford. Hen valt op dat veel oude flats leeg komen te staan. Dit komt ten eerste omdat de prijzen zijn gestegen en de bewoners het niet meer konden betalen. Omdat veel oude flats gesloopt zouden worden, hebben veel inwoners onder dwang hun huis moeten verlaten. Dit wordt verdringing genoemd. De oude woningen moeten wijken voor nieuwe appartementen of andere voorzieningen. Zoals gezegd heeft Stratford met de Carpenters Estate een heel blok van sociale huurwoningen. Hier staan veel oude, goedkope woningen. Vooral op deze locatie zullen gebouwen gesloopt worden. Dit geven de bewoners van de Carpenters Estate ook aan. Zo zegt Nathalie: “Yes, people had to leave their flats, now some flats are empty. They want to get rid of the Carpenters Estate, to build a University”. Veel bewoners hebben hun flat moeten verlaten. De directe verdringing van de
bevolking wordt dus duidelijk herkend door de respondenten. Maar de huidige bewoners geven aan dat zij de leegstand niet negatief beoordelen. Velen geven aan dat de buurt hierdoor rustig wordt: “Well I don’t mind the empty buildings..”, zegt Cathlyn. Maar toch zijn ze bang dat ook zij hun woning moeten verlaten: “….. but I'm afraid that I also have to move out and I don’t want that!” of “I'm gonna do everything to make sure I can keep living in this house”, aldus Ada. Deze citaten van de respondenten geven duidelijk weer dat zij geen problemen hebben met de veranderingen in de woningmarkt in de Carpenters Estate, zolang zij zelf niet hoeven te verhuizen. Hier zijn de meeste respondenten niet bang voor. Dit komt omdat zij al een tijdje niets hebben gehoord van een
eventueel wijken voor de bouw. Zolang zij niets weten, zijn de respondenten niet bang dat zij moeten verhuizen.
26
Wel is er een belangrijk verschil tussen deze respondenten uit de Carpenters Estate, die in sociale huurwoningen wonen en respondenten die in een ander blok met koop- of huurwoningen wonen. In Figuur 3 is deze buurt meer ten Noorden van het Olympisch park gelegen. Zo geeft Karin, een bewoner van een koopwoning, aan dat zij de veranderingen als positief ervaart: “Wel it’s good for the environment. It becomes more of a family area. And it's still a relative cheap area”. Volgens deze respondent is de buurt zich op een positieve manier aan het ontwikkelen. Er komen meer gezinnen in de buurt wonen: “Yes, ther're a lot of changes. That’s why we moved to this place. The council estate is being removed and replaced by private housing, it’s very good”(Karin). Elisabeth: “I actually moved in, because it has become a really nice neighbourhood”. De verandering in de woningmarkt, dus de omslag naar private woningen, wordt dus positiever ervaren door de bewoners van koopwoningen, waar vooral de middenklasse woont. Deze groep is aan het groeien. Ook één van de respondenten valt dit op: “The percent of professional middleclass is rising, and that’s very good for us people” (Karin). Omdat deze geen interesse hebben in sociale huurwoningen, zullen zij het verdwijnen van deze woningen niet erg vinden. De gentrification van de buurt komt hierin duidelijk naar voren. Zoals gezegd bestaat gentrification uit de vervanging van de arbeidersklasse door de middenklasse in een bepaalde buurt (Cortie & van der Ven, 1981). Dit is dus ook gaande in West Ham. Door de
opgewaardeerde buurt, is deze aantrekkelijker voor de middenklasse en vervangen deze langzaam de lokale bevolking.
Naast het feit dat veel bewoners zijn vertrokken en er meer middenklasse gezinnen in de buurt zijn komen wonen, worden er geen andere grote veranderingen in de bevolkingssamenstelling ervaren. Over het algemeen kan gesteld worden dat de verwachte negatieve gevolgen van de stedelijke vernieuwing van Stratford, niet als zeer negatief worden ervaren.
Wat opvalt in de afgenomen interviews is een overeenkomst tussen alle respondenten, dat kan worden samengevat in een citaat van Karin: “the transport facilities are fantastic! Stratford has become a very good hub, and the new mall is great!”. De grote meerderheid van de respondenten gaf aan dat zij zeer tevreden zijn met de veranderingen met betrekking op transportfaciliteiten en winkelvoorzieningen. Zo zijn er fietspaden aangelegd, veel extra bushaltes bijgekomen, een nieuw internationaal treinstation gebouwd en is er een groot nieuw winkelcentrum gebouwd. Dit zijn grote praktische veranderingen die zeer positief worden ervaren door veel bewoners. Bewoners stellen dat het Stratford aantrekkelijker heeft gemaakt, vooral het winkelcentrum: “Westfield attracts a lot of people” (Nathalie). Uit dit feit blijkt dat de opwaardering van de publieke ruimte, zoals het
winkelcentrum, zeer positieve gevolgen hebben voor stadsvernieuwing, zoals in het theoretisch hoofdstuk is gesteld.
Ook is gevraagd naar hun mening van de bewoners over de mate van bevolkingsparticipatie in het stedelijk beleid. Hieruit blijkt dat de bewoners van Stratford niet of nauwelijks inspraak hebben op dit beleid. Zo geeft Ada aan dat zij niets in te brengen hebben: “No, we can't give our opinion, well not enough” . Ook geven enkelen aan dat zij meer inspraak zouden willen hebben: No there isn't. I think it's a good idea that there comes more participation. More activities for the community will also help in my opinion” (Maureen). De reden van de ontbrekende participatie kan liggen aan het beleid van de stad, maar ook aan de respondenten zelf. Of er geen enkele participatie is, is niet te stellen aan de hand van de 11 interviews, omdat de steekproef klein is. Maar wat wel blijkt uit de interviews, is het feit dat de bewoners niet van mening zijn dat zij veel te weinig inspraak hebben, ondanks dat deze inspraak ontbreekt. De bewoners hebben er kennelijk vrede mee dat de besluiten alleen door
27
de Newham Council worden genomen. Dit gaat in tegen de verwachtingen. Door de New Deal for Communities in Londen, zou de lokale bevolking veel participeren in het beleid (Inroy, 2000). Vooral voor de opwaardering van publieke ruimten, zou naar verwachting veel samenwerking ontstaan tussen de overheid en de bevolking. Maar uit de afgenomen interviews blijkt dat dit niet het geval is.
5.1.2 West Ham
Volgens de literatuur is er niet fysiek ingegrepen in West Ham voor de Olympische Spelen (Watt, 2013). West Ham ligt iets verder van het Olympisch park en hierdoor hebben veranderingen naar verwachting minder effect op dit gebied. Uit de interviews blijkt ook dat de inwoners van West Ham weinig tot geen last hebben van de veranderingen in de woningmarkt. De meerderheid zegt dat er helemaal geen verandering te zien is in de omgeving. Sommigen geven te kennen dat er wel
veranderingen zijn, maar dat deze verderop te vinden zijn, in Stratford dus. In West Ham is er weinig veranderd. De enkelen die wel veranderingen zien, zien dit niet als bijzonder negatief. Zo stelt Jonathan: “There has not changed anything in this area, no. I know that a lot of old houses have been replaced by new apartments , but that’s more around the park…. It is how it is. I can understand that if a neighbourhood is renewed , the old houses have to come down”. Deze persoon vindt het dus begrijpelijk dat de buurt vernieuwd wordt en dat mensen hierdoor moeten verhuizen. Het wordt niet als negatief ervaren. Maar het grote verschil met Stratford is dat de meeste inwoners van West Ham geen negatieve veranderingen in de huizenmarkt opmerken, waar dat in Stratford wel aan de hand is.
In Stratford hebben mensen moeten verhuizen omdat de oude woningen zijn gesloopt. In West Ham zijn er geen woningen gesloopt. Naar verwachting zijn er daarom niet veel mensen weggetrokken uit West Ham. Dit blijkt ook uit de afgenomen interviews. Volgens de respondenten zijn er geen mensen verhuisd naar andere gebieden, maar zijn er juist veel mensen komen wonen. West Ham is, net als Stratford, aantrekkelijker geworden. Hierdoor zijn veel nieuwe, grotere gezinnen naar de wijk toe gekomen. Opvallend is dat de stijging van het aantal inwoners bij de meeste respondenten als negatief wordt ervaren: “No, not moved out. But there are a lot of people who moved to this neighbourhood. Now it's a very crowded place! To rushed, I like more quiet places” (Lorna).
Respondenten vinden het te druk worden in de wijk. Zij vonden het vroeger een rustige wijk, maar inmiddels is het drukker geworden. Ook het volgende citaat geeft dit duidelijk weer: “More people. I think there are to many people. If I go to Stratford, I don’t see anyone I know. Things aren’t like they used to be. If you say good morning nobody says it back” (Lara). Het feit dat de bevolkingsomvang zo erg is gegroeid in West Ham, zou verklaard kunnen worden door de verhuizingen vanuit Stratford. Zoals gezegd heeft verdringing ook invloed op de omliggende buurten. In dit geval zouden veel inwoners uit Stratford naar West Ham zijn vetrokken, waardoor de bevolkingsdruk in deze buurt is gestegen. Volgens de respondenten komen vooral veel immigranten in de wijk wonen. Ook dit feit wordt vaak negatief ervaren: “Yes, a lot of immigrants are moving to this neighbourhood. You can't speak here English anymore!” en “The immigrants are causing a bad environment. Now everybody is using drugs and at night people are being stabbed. It has gotten worse after the Olympic Games”, zo stelt Edith. Het blijkt dat de inwoners van West Ham niet blij zijn met de veranderingen van de buurt. Zij zien de buurt langzaamaan veranderen tot een drukke immigrantenbuurt. Dit zou kunnen leiden tot verdringing onder druk (Marcuse, 1986). Want als de oorspronkelijke inwoners van West Ham zich niet meer thuis voelen in de buurt, zullen zij vertrekken naar een andere omgeving. De respondenten gaven niet aan dat zij eraan denken om de buurt te verlaten, maar wel dat deze
