‘Nelly van Doesburg, het "onmisbare, dadaïstische muziekinstrument van Europa"’

University of Groningen

‘Nelly van Doesburg, het "onmisbare, dadaïstische muziekinstrument van Europa"’ Renders, Hans

Published in: Zacht Lawijd

IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.

Document Version

Publisher's PDF, also known as Version of record

Publication date: 2020

Link to publication in University of Groningen/UMCG research database

Citation for published version (APA):

Renders, H. (2020). ‘Nelly van Doesburg, het "onmisbare, dadaïstische muziekinstrument van Europa"’. Zacht Lawijd, 19(4), 22-45.

Copyright

Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Take-down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.

Hans Renders

Nelly van Doesburg,

het 'onmisbare, dadaïstische

muziekinstrument van Europa'

Nelly van Doesburg in het atelier in Meudon [RKD -Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis]

22

Nelly van Moorsel was het zwarte schaap van de familie. Als jong meisje uit een katholieke familie was ze er met de veel oudere kunstenaar Theo van Doesburg vandoor gegaan. Ze liet zich in alle opzichten door haar nieuwe vriend vormen. Onder zijn invloed transformeerde ze ook uiterlijk tot een moderne vrouw, naar het modebeeld van Coco Chanel. Ze mat zich een hip bobkapsel aan, rookte sigaretten met een lang pijpje, deed nagellak op en droeg opzichtige kleding. 1

Van de drie echtgenotes van Van Doesburg was Nelly weliswaar de meest vrijgevochten en het meest ingevoerd in het uitdijende internationale netwerk van haar man, maar tegelijkertijd was ze tijdens haar leven met Van Doesburg vooral 'de vrouw van'. Die rol hield ze aan tot na de dood van Van Doesburg. Haar inspanningen als belangenbeharti­ ger van Van Doesburg waren vanaf het

begin van de relatie immens. Tot aar onvermoeibaar en onafgebroken in faam te bezorgen.

Anders dan Agnita Feis, Van I Nelly geen beeldend kunstenaar of d bities varen omdat ze het kunstena zag voor hun scheiding. Lena Milius, had geen enkele artistieke ambitie, 1 en na hun huwelijk ten volle in zijn sel kwam uit een familie waar kur werd op 27 juli 1899 geboren in een l ouders kregen zes kinderen, zij was werd later een redelijk bekende ard houdende Delftse School. Hij was n polemiseerde in 1919 met Van Doe chitect H.P. Berlage. De na Nelly gel ten studeren, maar schreef ook gedi verschenen onder de

titel De kinkhoorn. Nelly behaalde na vier jaar studie al op achttienjarige leeftijd haar lesbevoegdheid in pianospelen aan het Koninklijke Conserva­ torium in Den Haag. De meubelzaak van haar vader liep zo goed dat het gezin een groot huis kon kopen aan de Violenweg in Scheve­ ningen, naast de villa van de bekende archi­

tect H.P. Berlage. Deze zou Nelly ge: torium te gaan en Kees hebben aan hand te nemen.

Nelly was een ambitieus pian vatorium volgde ze nog lessen bij c Nelly achter de 1 1 IIKD - N edcrlan�

Renders

Nelly van Doesburg,

het 'onmisbare, dadaïstische

muziekinstrument van Europa'

Doesburg in het atelier in {KD -Nederlands Instituut .tgeschiedenisl

22

Nelly van Moorsel was het zwarte schaap van de familie. Als jong meisje uit een katholieke familie was ze er met de veel oudere kunstenaar Theo van Doesburg vandoor gegaan. Ze liet zich in alle opzichten door haar nieuwe vriend vormen. Onder zijn invloed transformeerde ze ook uiterlijk tot een moderne vrouw, naar het modebeeld van Coco Chanel. Ze mat zich een hip bobkapsel aan, rookte sigaretten met een lang pijpje, deed nagellak op en droeg opzichtige kleding. 1

Van de drie echtgenotes van Van Doesburg was Nelly weliswaar de meest vrijgevochten en het meest ingevoerd in het uitdijende internationale netwerk van haar man, maar tegelijkertijd was ze tijdens haar leven met Van Doesburg vooral 'de vrouw van'. Die rol hield ze aan tot na de dood van Van Doesburg. Haar inspanningen als belangenbeharti­ ger van Van Doesburg waren vanaf het

begin van de relatie immens. Tot aan haar dood op 1 oktober 197 s is zij onvermoeibaar en onafgebroken in de weer geweest om hem wereld­ faam te bezorgen.

Anders dan Agnita Feis, Van Doesburgs eerste echtgenote, was Nelly geen beeldend kunstenaar of dichter. Feis liet haar artistieke am­ bities varen omdat ze het kunstenaarschap van haar man als oorzaak zag voor hun scheiding. Lena Milius, Van Doesburgs tweede echtgenote, had geen enkele artistieke ambitie, maar steunde Van Doesburg tijdens en na hun huwelijk ten volle in zijn kunstenaarschap. Nelly van Moor­ sel kwam uit een familie waar kunst hoog stond aangeschreven. Zij werd op 27 juli 1899 geboren in een katholiek middenstandsgezin. Haar ouders kregen zes kinderen, zij was het vijfde. Haar oudste broer Kees werd later een redelijk bekende architect die gerekend wordt tot de be­ houdende Delftse School. Hij was redacteur van het R.K.. Bouwblad en polemiseerde in 1919 met Van Doesburg over de betekenis van de ar­ chitect H.P. Berlage. De na Nelly geboren jongste broer Addie zou rech­ ten studeren, maar schreef ook gedichten, die in 1927 bij A.A.M. Stols verschenen onder de

titel De kinkhoorn.

Nelly behaalde na vier jaar studie al op achttienjarige leeftijd haar lesbevoegdheid in pianospelen aan het Koninklijke Conserva­ torium in Den Haag. De meubelzaak van haar vader liep zo goed dat het gezin een groot huis kon kopen aan de Violenweg in Scheve­ ningen, naast de villa van de bekende archi­

tect H.P. Berlage. Deze zou Nelly gestimuleerd hebben naar het conserva­ torium te gaan en Kees hebben aangemoedigd de architectuurstudie ter hand te nemen.

Nelly was een ambitieus pianiste. Na haar studie aan het conser­ vatorium volgde ze nog lessen bij de componist en pianist Willem

An-Nelly achter de piano in me d'Arceuil, Parijs, 1928 IRKD - Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis]

driessen en gaf een paar openbare uitvoeringen ten beste, onder meer op 21 oktober 1918 in de Haagsche Dierentuin. Het programma tijdens deze 'crisisavond' was opgezet als katholiek antwoord op de revolutio­ naire krachten die tegen het einde van de Eerste Wereldoorlog de kop opstaken. Dat er een socialistische 'dreiging' in de lucht hing, bleek wel toen Pieter Jelles Troelstra begin november in het parlement -alhoewel tevergeefs - opriep tot een socialistische revolutie.

Door haar afkomst was Nelly in deze dagen intens met haar geloof bezig, zoals blijkt uit de vermelding van kerkbezoek, biecht en religi­ euze boektitels in haar dagboek.2 _{Dat veranderde toen ze op de kamer} van haar broer Kees over kunst begon te lezen. Aanvankelijk waren dat traditionele studies zoals Kunstbeschouwingen (1904) en Portretstudies en silhouetten (1914) van Jan Veth, maar toen ze tussen Kees' boeken ook afleveringen van het eind 1917 opgerichte maandblad De Stijl ont­ dekte, werd haar interesse evenzeer gewekt. Wie was toch die Theo van Doesburg die het blad in zijn eentje redigeerde?

Haar nieuwsgierigheid zou worden bevredigd op ro juli 19201 toen

Van Doesburg een 'causerie' hield bij de opening van de tentoonstelling van de Franse kubistische kunstenaarsvereniging La Section d'Or in de Haagsche Kunstkring. Kees nam haar ermee naartoe.

Het zaaltje was stampvol en ik moest blijven staan. Ik troostte me maar met de gedachte dat zo mijn mooie violette zomerjurk met grote strooien witte hoed en bijpassende kraag en manchetten mooier zouden uitkomen. Maar al gauw dacht ik niet meer aan mijn jurk en aan wat mijn buren ervan zouden vinden. Ik had al­ leen nog oog voor de man op het podium, die daar zonder ophou­ den, druk gebarend en op en neer lopend, aan het praten was met een stapel papieren in de hand, zonder erin te kijken. En vooral had ik alleen nog maar oor voor zijn buitengewoon warme en inne­ mende stem. Ik denk dat men dat 'coup de foudre' noemt. Ik rustte dan ook niet, voordat ik aan hem werd voorgesteld.3

De ontmoeting die inderdaad die middag plaatsvond, maakte ook op Van Doesburg een verpletterende indruk. Een dag later al stuurde hij Nelly pianomuziek toe, onder meer van Erik Satie, nam haar korte tijd later mee naar huis in Leiden, waar hij met zijn vrouw Lena woonde, en raadde haar boeken en tijdschriften aan. Tijdens de volgende paar maanden bezochten Nelly en Theo tentoonstellingen en concerten. Nelly kwam in de ban van Van Doesburg.

Van Moorsel deed er alles aan om zijn dochter bij Van Doesburg 24

weg te houden. Aan h:i hij alle door broer Kee haard gegooid heeft. 4 _I1 den en na het avondet Nelly's zielenheil te bi, vendien nog getrouwd vader zo verschrikkelij gelse nonnenkostschoc bij de rest van de famil Van Doesburg w:i Adolf Behne en enkele daar architect Walter < tigde Bauhaus. Aan hei het Bauhaus met het v, land terug te keren. Ma ten om naar hem to1 Nederland.s Nelly we gezet: ze moest kiezen voor haar geliefde en v Na een nacht bij , nuari 1921 naar Leiden, geaarzeld. Theo huurd� ter hun huis op de Ha

Theo van I (Nelly van en aquarel [Centraal 1

L en gaf een paar openbare uitvoeringen ten beste, onder meer

ctober 1918 in de Haagsche Dierentuin. Het programma tijdens

isisavond' was opgezet als katholiek antwoord op de revolutio­ ·achten die tegen het einde van de Eerste Wereldoorlog de kop n. Dat er een socialistische 'dreiging' in de lucht hing, bleek wel :ter Jelles Troelstra begin november in het parlement -alhoewel �fs - opriep tot een socialistische revolutie.

or haar afkomst was Nelly in deze dagen intens met haar geloof oals blijkt uit de vermelding van kerkbezoek, biecht en religi­ ektitels in haar dagboek.2 _{Dat veranderde toen ze op de kamer} r broer Kees over kunst begon te lezen. Aanvankelijk waren dat 11ele studies zoals Kunstbeschouwingen (1904) en Portretstudies

metten (1914) van Jan Veth, maar toen ze tussen Kees' boeken

veringen van het eind 1917 opgerichte maandblad De Stijl ont­ rerd haar interesse evenzeer gewekt. Wie was toch die Theo van rg die het blad in zijn eentje redigeerde?

ar nieuwsgierigheid zou worden bevredigd op ro juli 1920, toen

esburg een 'causerie' hield bij de opening van de tentoonstelling :ranse kubistische kunstenaarsvereniging La Section d'Or in de 1e Kunstkring. Kees nam haar ermee naartoe.

t zaaltje was stampvol en ik moest blijven staan. Ik troostte me ar met de gedachte dat zo mijn mooie violette zomerjurk met ,te strooien witte hoed en bijpassende kraag en manchetten ,oier zouden uitkomen. Maar al gauw dacht ik niet meer aan jn jurk en aan wat mijn buren ervan zouden vinden. Ik had al­ n nog oog voor de man op het podium, die daar zonder ophou-1₁ druk gebarend en op en neer lopend, aan het praten was met L stapel papieren in de hand, zonder erin te kijken. En vooral had alleen nog maar oor voor zijn buitengewoon warme en inne­ nde stem. Ik denk dat men dat 'coup de foudre' noemt. Ik rustte 1 ook niet, voordat ik aan hem werd voorgesteld.3

noeting die inderdaad die middag plaatsvond, maakte ook op esburg een verpletterende indruk. Een dag later al stuurde hij ianomuziek toe, onder meer van Erik Satie, nam haar korte tijd ee naar huis in Leiden, waar hij met zijn vrouw Lena woonde, de haar boeken en tijdschriften aan. Tijdens de volgende paar :n bezochten Nelly en Theo tentoonstellingen en concerten. wam in de ban van Van Doesburg.

11 Moorsel deed er alles aan om zijn dochter bij Van Doesburg

24

i'

Il

"

weg te houden. Aan haar biograaf Wies van Moorsel vertelde Nelly dat hij alle door broer Kees verzamelde nummers van De Stijl in de open haard gegooid heeft.4 _{In huis mocht niet meer over kunst gepraat wor­}

den en na het avondeten moest de hele familie op de knieën om voor Nelly's zielenheil te bidden. De verhouding met een protestantse en bo­ vendien nog getrouwde bijna zeventien jaar oudere kunstenaar vond vader zo verschrikkelijk dat hij overwoog om zijn dochter naar een En­ gelse nonnenkostschool te sturen. Maar dat stuitte op te veel weerstand bij de rest van de familie.

Van Doesburg was half december op verzoek van kunstcriticus Adolf Behne en enkele anderen naar Berlijn vertrokken. Hij ontmoette daar architect Walter Gropius, de directeur van het in Weimar geves­ tigde Bauhaus. Aan het einde van die maand bracht hij een bezoek aan het Bauhaus met het voornemen om pas op 3 januari 1921 naar Neder­

land terug te keren. Maar toen hij hoorde dat Nelly uit huis wilde vluch­ ten om naar hem toe te komen, reisde hij spoorslags terug naar Nederland.s Nelly werd ondertussen door haar vader voor het blok gezet: ze moest kiezen tussen Van Doesburg of haar familie. Ze koos voor haar geliefde en verliet het ouderlijk huis.

Na een nacht bij vrienden te hebben gelogeerd reisde ze begin ja­ nuari 1921 naar Leiden, naar het echtpaar Van Doesburg. Daar werd niet

geaarzeld. Theo huurde een kamer voor haar op de Oude Rijn, vlak ach­ ter hun huis op de Haarlemmerstraat. Meteen kwam ook Van

Does-Theo van Doesburg, Vrouw voor spiegel (Nelly van Doesburg), circa 1924, potlood en aquarel op papier, 13 x 21 cm

!Centraal Musenm Utrecht!

burgs Tilburgse vriend Antony Kok in actie. Hij stuurde Nelly piano­ muziek en betaalde de huur van een piano. Van Doesburg probeerde bij de Haagsche Kunstkring 'muziekaal-litteraire voordrachten' met Nelly op het programma te krijgen, maar daar was geen belangstelling voor. Gelukkig behield ze wel een paar muziekleerlingen, zodat ze niet hele­ maal van inkomsten verstoken was. Nelly kwam elke dag bij Lena en Theo eten. Maar hoe moest het nu verder? Wilde Lena wel in een drie­ hoeksverhouding leven? Niet echt, maar ze dacht dat de situatie wel weer zou veranderen. 'Ik zie hem graag gelukkig en tevreden, met mij óf met dat jonge kind, maar de eenige die Does daarbij in de weg staat is Does zelf.'6

Van Doesburg vertrok met Nelly op I7 maart 1921 op reis, met als eindstation Weimar. In feite was het huwelijk met Lena voorbij, hoewel zij in Van Doesburgs leven bleef. De scheiding werd op 31 januari 1923 uitgesproken, maar ook daarna bleef Lena als een zorgzame moeder voor haar ex-man en zijn vriendin in de buurt.

Hoewel Nelly zelf artistieke ambities in de muziek had, zichzelf voortaan Pétro van Doesburg noemde, en via Van Doesburg kunstenaars uit heel Europa leerde kennen, bleef zij vooral 'de muze van de kunste­ naar'. Als Van Doesburg een stap naar links of naar rechts maakte, deed zij dat ook. Toen de twee geliefden na een aantal lezingen gehouden te hebben in België eind maart 1921 in Parijs waren aangekomen, kocht Van Doesburg voor haar een jurk en hoed in Stijlkleuren. De jurk was wit met zwarte blokken, de ceintuur rood, de hoed citroengeel. Hij knipte haar haar in een kort en recht model. En altijd stond ze naast hem. Als uitvoerend kunstenaar was ze een aanvulling op haar man, slechts een enkele keer trad ze zonder Theo op.

Nelly was voorbereid op een opwindend zij het niet luxe bohé­ mienleven, maar in Weimar kregen ze een prachtig onderkomen in het pension van graaf Hugo Otto Hermann Keyserlingk, gelegen aan de bloemrijke laan Am Horn.7 _{'Ik dacht een heel arm leven te moeten lei­}

den en toen kwam ik terecht in een prachtige woning met een schitte­ rend uitzicht.' Bovendien had Van Doesburg net een kleine erfenis van zijn moeder gehad, dus ook geld speelde even geen rol.8

Ze verhuisden in Weimar twee keer, half juli naar de Liszt Strage en al snel naar de ook al zo mooie Belvederer Allee in de wijk Ehringsdorf bij de architect Paul Undeutsch. Daarnaast huurde Van Doesburg vanaf half juni bij schilder baron Elmar von Eschwege Am Schanzengraben een atelier. Terwijl Theo lesgaf aan zijn Bauhauscursisten, volgde Nelly piano­ lessen en gaf in ruil daarvoor les aan de kinderen van haar lerares.

Op 22 september werden de twee uitgenodigd bij Walter Gropius 26

"'

om te praten over een opdracht van het kritische opmerkingen van Van Doesbrn de negatieve aandacht die hij er als reda de opdracht hem door de neus geboord.9

van Bauhaus ging om die reden niet do later omschrijven als 'an arrogant and wrought havoc in the Bauhaus, so I d teacher although his philosophy interes Bauhaus.110

Nelly probeerde naarstig een piano een Blüthner-vleugel voor haar deur sto gat te passen. Pas in februari 1922 kon; binnen kon. Net als eerder in Leiden be In september 1921 overwoog Van Lena. Hoe hij zich dit precies voorsteldt

Theo van Doesburg met Nelly e te Weimar, februari 1922 [nKD -Kunstgeschiedenis 1

burgse vriend Antony Kok in actie. Hij stuurde Nelly piano­ n betaalde de huur van een piano. Van Doesburg probeerde bij ::he Kunstkring 'muziekaal-litteraire voordrachten' met Nelly ogramma te krijgen, maar daar was geen belangstelling voor. ; behield ze wel een paar muziekleerlingen, zodat ze niet hele­ . inkomsten verstoken was. Nelly kwam elke dag bij Lena en n. Maar hoe moest het nu verder? Wilde Lena wel in een drie­ houding leven? Niet echt, maar ze dacht dat de situatie wel . veranderen. 'Ik zie hem graag gelukkig en tevreden, met mij lt jonge kind, maar de eenige die Does daarbij in de weg staat . elf.'6

Doesburg vertrok met Nelly op 1 7 maart 1921 op reis, met als on Weimar. In feite was het huwelijk met Lena voorbiL hoewel 1 Doesburgs leven bleef. De scheiding werd op 3 1 januari 1923 ,ken, maar ook daarna bleef Lena als een zorgzame moeder voor nan en zijn vriendin in de buurt .

wel Nelly zelf artistieke ambities in de muziek had, zichzelf Pétro van Doesburg noemde, en via Van Doesburg kunstenaars Europa leerde kennen, bleef zij vooral 'de muze van de kunste­ s Van Doesburg een stap naar links of naar rechts maakte, deed )k. Toen de twee geliefden na een aantal lezingen gehouden te

.n België eind maart 1921 in Parijs waren aangekomen, kocht sburg voor haar een jurk en hoed in Stijlkleuren. De jurk was zwarte blokken, de ceintuur rood, de hoed citroengeel. Hij

.aar haar in een kort en recht model. En altijd stond ze naast s uitvoerend kunstenaar was ze een aanvulling op haar man, :en enkele keer trad ze zonder Theo op.

ly was voorbereid op een opwindend zij het niet luxe bohé­ en, maar in Weimar kregen ze een prachtig onderkomen in het

van graaf Hugo Otto Hermann Keyserlingk, gelegen aan de 1ke laan Am Horn.7 _{'Ik dacht een heel arm leven te moeten lei­} oen kwam ik terecht in een prachtige woning met een schitte­ zicht.' Bovendien had Van Doesburg net een kleine erfenis van �der gehad, dus ook geld speelde even geen rol. 8

verhuisden in Weimar twee keer, half juli naar de Liszt StraEe �l naar de ook al zo mooie Belvederer Allee in de wijk Ehringsdorf chitect Paul Undeutsch. Daarnaast huurde Van Doesburg vanaf . bij schilder baron Elmar von Eschwege Am Schanzengraben een terwijl Theo lesgaf aan zijn Bauhauscursisten, volgde Nelly piano­ J. gaf in ruil daarvoor les aan de kinderen van haar lerares.

22 september werden de twee uitgenodigd bij Walter Gropius 26

om te praten over een opdracht van het stadstheater in Jena. Door de kritische opmerkingen van Van Doesburg over Bauhaus en Gropius en de negatieve aandacht die hij er als redacteur in De Stijl aan gaf, werd de opdracht hem door de neus geboord.9 _{Ook zijn benoeming als docent}

van Bauhaus ging om die reden niet door. Gropius zou Van Doesburg later omschrijven als 'an arrogant and narrow man. He would have wrought havoc in the Bauhaus, so I <lid not want to have him as a teacher although his philosophy interested me and many others in the Bauhaus.1 1 0

Nelly probeerde naarstig een piano te huren. Dat lukte, maar toen een Blüthner-vleugel voor haar deur stond, bleek die niet door het trap­ gat te passen. Pas in februari 1922 kon ze een piano huren die wel naar binnen kon. Net als eerder in Leiden betaalde Kok de huur.

In september 1921 overwoog Van Doesburg terug te keren naar Lena. Hoe hij zich dit precies voorstelde, liet hij in het midden. Uit een

Theo van Doesburg met Nelly en Harry Scheibe in atelier te Weimar, februari 1922 lnKD -Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis]

aankondiging van een gezamenlijk optreden met Nelly op 1 december voor de Vlaamse Studiekring in Brussel lieten ze zich als echtpaar affi­ cheren, hoewel zij pas in 1 928 zouden trouwen. 'Mevrouw van Doesburg van Moorsel aan het klavier zal moderne Hollandsche composities ten gehoore brengen in verband met den geest der door haar man behandelde kunstrichting.' Na deze avonden vonden nog gezamenlijke optredens in Gent en Antwerpen plaats.

We n e n

Van Doesburg bracht inderdaad de kerstdagen van 1 9 2 1 door in Leiden, bij Lena. Nelly vertrok naar Wenen, om na te denken hoe het nu verder moest met de relatie met Van Doesburg. Ze logeerde bij de familie van Hilda Kunz. Gelukkig kon ze zich onderdompelen in de moderne mu­ ziekwereld dankzij haar contact met Alma Mahler. 'Die inviteert me veel en ik tref daar altijd interessante lui. Ze neemt me mee naar con­ certen.'1 1 Alma Mahler was van 1 9 1 5 tot 1 920 met Gropius getrouwd geweest, al had ze vanaf november 1 9 1 7 een affaire met schrijver Frans Werfel gehad.1 2 _{Ook onderhield Nelly in Wenen contact met Joseph} Hauer, componist van atonale muziek. 13

Van Doesburg had nog steeds een ménage à trois voor ogen. Waarom kwam Lena niet in Weimar wonen? De tegenovergestelde ka­ rakters van Lena en Nelly zouden in zijn ogen juist kunnen bijdragen aan een gelukkig samenleven, maar daar was Lena te nuchter voor. Nadat ze begrepen had dat Van Doesburg niet kon kiezen, hakte zij zelf de knoop door. Een scheiding werd onherroepelijk. Nelly en Theo ver­ trokken weer naar Duitsland. Ze hervatten daar ook hun gezamenlijke optredens. Onder de titel 'Der Wille zum Stil' gaf Van Doesburg eind maart en begin april, met Nelly aan de piano, lezingen in Jena, Weimar en Berlijn.

In 1 922 ging het echtpaar Van Doesburg steeds vaker om met da­ daïsten, zoals Raoul Hausmann. Eind mei hadden ze met hem een op­ treden tijdens het Internationale Kunstenaarscongres van 29 tot 3 1 mei in Düsseldorf. Terwijl Hausmann zijn act 'dans met stoel' opvoerde, begon Nelly - waarschijnlijk was het geheel naar de dadaïstische mores een spontane actie -hem te begeleiden op de piano. Nelly, die onder­ tussen door iedereen Pétro werd genoemd, kon het goed vinden met Hans Arp en Tristan Tzara, die laatste schreef zelfs een klankgedicht voor haar. 14 28 An Pétro - madame Madame Madme Madamame - Madamame - -e mudame madame madame - madame madame - madame

Van Doesburg associeerde zich steeds na te denken over een manifestatie in Tzara die Nelly en Theo al uit Parijs maar ook Kurt Schwitters en Hans A:

Weimar was 'grandioos', zo tekende speelde toen waarschijnlijk voor het et bestie' (Drie dierenmarsen) van de Ita Ze had hem in Wenen ontmoet. Na d

Congres van constructivisten en dadaïsten, 1 V.l.n.r.: Kurt Schwitters, Hans Arp, Max en 1

Nelly van Doesburg, Cornelis van Eesteren,' en Alexa Röhl, Werner Graeif [ R K D -Nederla

liging van een gezamenlijk optreden met Nelly op 1 december Vlaamse Studiekring in Brussel lieten ze zich als echtpaar affi-1oewel zij pas in 1928 zouden trouwen. 'Mevrouw van Doesburg )rsel aan het klavier zal moderne Hollandsche composities ten brengen in verband met den geest der door haar man behandelde hting.' Na deze avonden vonden nog gezamenlijke optredens in

Antwerpen plaats. We n e n

�sburg bracht inderdaad de kerstdagen van 1921 door in Leiden, . Nelly vertrok naar Wenen, om na te denken hoe het nu verder :iet de relatie met Van Doesburg. Ze logeerde bij de familie van unz. Gelukkig kon ze zich onderdompelen in de moderne mu­ ·eld dankzij haar contact met Alma Mahler. 'Die inviteert me ik tref daar altijd interessante lui. Ze neemt me mee naar con-1 con-1 Alma Mahler was van 1915 tot 1920 met Gropius getrouwd :, al had ze vanaf november 1917 een affaire met schrijver Frans gehad. 12 _{Ook onderhield Nelly in Wenen contact met Joseph}

componist van atonale muziek.1 3

n Doesburg had nog steeds een ménage à trois voor ogen. 1 kwam Lena niet in Weimar wonen? De tegenovergestelde ka­ van Lena en Nelly zouden in zijn ogen juist kunnen bijdragen 1 gelukkig samenleven, maar daar was. Lena te nuchter voor. :e begrepen had dat Van Doesburg niet kon kiezen, hakte zij zelf lp door. Een scheiding werd onherroepelijk. Nelly en Theo ver-1 weer naar Duitsland. Ze hervatten daar ook hun gezamenlijke

ns. Onder de titel 'Der Wille zum Stil' gaf Van Doesburg eind :n begin april, met Nelly aan de piano, lezingen in Jena, Weimar ijn.

1922 ging het echtpaar Van Doesburg steeds vaker om met da­ ' zoals Raoul Hausmann. Eind mei hadden ze met hem een op­ tijdens het Internationale Kunstenaarscongres van 29 tot 31 mei seldorf. Terwijl Hausmann zijn act 'dans met stoel' opvoerde, \J"elly - waarschijnlijk was het geheel naar de dadaïstische mores mtane actie -hem te begeleiden op de piano. Nelly, die onder­

door iedereen Pétro werd genoemd, kon het goed vinden met �rp en Tristan Tzara, die laatste schreef zelfs een klankgedicht tar. 14 28 An Pétro - madame Madame Madme Madamame - Madamame - -e mudame madame madame - madame madame - madame

Van Doesburg associeerde zich steeds meer met het dadaïsme en begon na te denken over een manifestatie in hun woonplaats Weimar. Tristan Tzara die Nelly en Theo al uit Parijs kenden, kwam naar Duitsland, maar ook Kurt Schwitters en Hans Arp wilden meedoen. De avond in Weimar was 'grandioos', zo tekende Nelly in haar memoires op. Zij speelde toen waarschijnlijk voor het eerst de geestige 'Tre marcie per le bestie' (Drie dierenmarsen) van de Italiaanse componist Vittorio Rieti. Ze had hem in Wenen ontmoet. Na deze try-out werd het programma

Congres van constructivisten en dadaïsten, Weimar, september 1922. V.l .n.r.: Kurt Schw itters, Hans Arp, M a x en Lotte B u chartz, Hans Richter, Nelly van Doesburg, Cornel is van Eesteren, Theo van Doesburg, Karl Peter en Alcxa Röhl, Werner GraeH [RKD -Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis[

ook in Jena en Hannover gespeeld. In Weimar werd Nelly door de da­ daïsten 'met algemeene stemmen tot het onmisbare, dadaïstische mu­ ziekinstrument van Europa uitgeroepen' .1 5 _{In Hannover speelde ze} pianomuziek van Jacob van Domselaer bij Hausmanns act met de stoel. Van Domselaer had weliswaar afstand genomen van De Stijl, maar tot 1918 probeerde hij de ideeën van Mondriaan in muziek om te zetten. 16 Hij vertegenwoordigde voor Nelly het beste in de moderne muziek. 'Van alles wat ik hoor van moderne muziek gaat er toch niets boven v. Domselaer. Dat is zoo af', schreef zij op 7 maart 1922 aan Kok. Twee jaar later zou haar oordeel over het beste in de moderne muziek overi­ gens wijzigen, toen ze in Parijs 'Sonate voor viool en piano nr. 21 _{van de}

Amerikaanse componist Georges Antheil had gehoord: "t Beste wat ik tot nog toe van moderne muziek hoorde. Er is echter nog niets van hem uitgegeven. Hij heeft ons bij zich geïnviteerd en hij zal ons dan verschil­ lende piano composities van hem voorspelen.'1 7 _{Dat bezoek vond in­} derdaad plaats, in zijn appartement in rue l'Odéon, boven de beroemde boekwinkel Shakespeare & Company van Sylvia Beach.

De optredens in Weimar en Hannover bevielen zo goed dat het plan ontstond voor een tournee in Nederland. Het initiatief kwam van Vil­ mos Huszár, die bij Van Doesburg en Nelly in Weimar op bezoek was. Kurt Schwitters werd er ook bij gevraagd. Nelly speelde op deze Dada­ veldtocht composities van Van Domselaer, Hauer, Rieti en Satie Zij me­ moreerde in de jaren zestig dat op de eerste avond voorafgaand aan de Dada-veldtocht in de Haagsche Kunstkring op 2 7 december 1922 haar vroegere buurman Berlage aanwezig was. 'Geweldig, die dochter van u', zou hij tegen haar vader gezegd hebben. Nelly vond het zelf ook gewel­ dig. Maar vader Van Moorsel vond het verschrikkelijk dat zijn dochter zich met Van Doesburg en de andere dadaïsten inliet en werd daarom woedend om het compliment van Berlage. Ze speelde Vittorio Rieti's 'Marcia nuziale per un coccodrillo', 'Marcia funebre per un uccellino' en de 'Marcia militare per le formiche', gevolgd door stukken van Satie en Stravinsky. De eerste Dada-avond vond plaats op IO januari 1923₁ ook in de Haagsche Kunstkring.

Natuurlijk werd tijdens de veldtocht ook een bezoek aan Lena ge­ bracht. Geen makkelijk bezoek. Toen het stel in december 1922 aan de deur bij Lena stond had zij haar man een jaar lang niet gezien. Behalve dat Lena 'niet goed het moppige' van de dada-soirées kon inzien, was het duidelijk dat hun huwelijk voorbij was. Van Doesburg logeerde bij Huszár en Nelly bij Rie Wirtz, een oude conservatoriumvriendin.

Voor de toen 23-jarige Nelly was de situatie niet eenvoudig. Ze was immers van huis weggelopen. Toen ze begin januari samen met Van

30

Doesburg en Schwitters door de Haagse de overkant haar zus lopen. Ze liep op h haar te komen bezoeken. Dat wilde ze w en woonde niet meer thuis. Nelly steld andere familieleden aanwezig zouden zi nenkwam, waren haar ouders en een bn er ook. En deze pater Van Moorsel riep '

' I k b e n n u voorg o ed b i j

Lena had haar keuze gemaakt en dat zag den later ook in.

Ik ben nu voorgoed bij Nelly. De vei Lena is ideaal. Open en zuiver. Of Lena houd, miste ik toch te veel da dige overgave, die het huwelijk is. waar, zóó als het nu is. Lena gaat in laatste brieven waren zoo hartelijk Of Lena de situatie ook zo bezag, is twij

In april reisden Van Doesburg en Nt de onenigheid met Gropius en andere Ba flatie waardoor het leven er wel erg duu niet terug naar Weimar maar naar Parijs zorgde Nelly als Pétro van Doesburg een dansinstituut van Lili Green in Den H� van onder meer Van Domselaer, Joseph ! de Nederlandse componist Daniël Ruym van de Haagsche Kunstkring. Op het pre drukt om abonnee van De Stijl te wordt van het jaar nog even terug naar Weima het Landesmuseum een overzichtstent voortaan hun domicilie. Aanvankelijk er ze bij Mondriaan in rue du Départ. Hoe\.\ ton had leren dansen, was Nelly niet do of ze moet het ongemak van Mondriaan ben gevoeld. Zoals die keer dat hij een w du Luxembourg. Nelly wilde hem verge, wezen. Later schreef Mondriaan daaro, Nelly

ena en Hannover gespeeld. In Weimar werd Nelly door de da­ 'met algemeene stemmen tot het onmisbare, dadaïstische mu­ trument van Europa uitgeroepen'. 1 5 _{In Hannover speelde ze} uziek van Jacob van Domselaer bij Hausmanns act met de stoel. mselaer had weliswaar afstand genomen van De Stijl, maar tot obeerde hij de ideeën van Mondriaan in muziek om te zetten. 1 6 :egenwoordigde voor Nelly het beste in de moderne muziek. es wat ik hoor van moderne muziek gaat er toch niets boven v. .aer. Dat is zoo af\ schreef zij op 7 maart 1922 aan Kok. Twee :r zou haar oordeel over het beste in de moderne muziek overi­ jzigen, toen ze in Parijs 'Sonate voor viool en piano nr. 21 _{van de}

aanse componist Georges Antheil had gehoord: "t Beste wat ik toe van moderne muziek hoorde. Er is echter nog niets van hem ven. Hij heeft ons bij zich geïnviteerd en hij zal ons dan verschil­ iano composities van hem voorspelen.'1 7 _{Dat bezoek vond in­} l plaats, in zijn appartement in rue l'Odéon, boven de beroemde nkel Shakespeare & Company van Sylvia Beach.

. optredens in Weimar en Hannover bevielen zo goed dat het plan 1d voor een tournee in Nederland. Het initiatief kwam van Vil-1szár, die bij Van Doesburg en Nelly in Weimar op bezoek was. hwitters werd er ook bij gevraagd. Nelly speelde op deze Dada­ ht composities van Van Domselaer, Hauer, Rieti en Satie Zij me­ de in de jaren zestig dat op de eerste avond voorafgaand aan de eldtocht in de Haagsche Kunstkring op 2 7 december 1922 haar e buurman Berlage aanwezig was. 'Geweldig, die dochter van u', tegen haar vader gezegd hebben. Nelly vond het zelf ook gewel-1ar vader Van Moorsel vond het verschrikkelijk dat zijn dochter et Van Doesburg en de andere dadaïsten inliet en werd daarom 1d om het compliment van Berlage. Ze speelde Vittorio Rieti's 1 nuziale per un coccodrillo', 'Marcia funebre per un uccellino' vlarcia militare per le formiche', gevolgd door stukken van Satie vinsky. De eerste Dada-avond vond plaats op r o januari 1923, de Haagsche Kunstkring.

1tuurlijk werd tijdens de veldtocht ook een bezoek aan Lena ge­ Geen makkelijk bezoek. Toen het stel in december 1922 aan de j Lena stond had zij haar man een jaar lang niet gezien. Behalve ia 'niet goed het moppige' van de dada-soirées kon inzien, was <lelijk dat hun huwelijk voorbij was. Van Doesburg logeerde bij · en Nelly bij Rie Wirtz, een oude conservatoriumvriendin. ,or de toen 23-jarige Nelly was de situatie niet eenvoudig. Ze was s van huis weggelopen. Toen ze begin januari samen met Van

30

Doesburg en Schwitters door de Haagse Vlamingstraat liep, zag ze aan de overkant haar zus lopen. Ze liep op haar af en werd uitgenodigd om haar te komen bezoeken. Dat wilde ze wel, want haar zus was getrouwd en woonde niet meer thuis. Nelly stelde wel als voorwaarde dat geen andere familieleden aanwezig zouden zijn. Maar toen ze 's avonds bin­ nenkwam, waren haar ouders en een broer, die priester was geworden, er ook. En deze pater Van Moorsel riep 'Ze is van de duivel bezeten!'1 8

' I k ben nu voorgoed bij N e l ly'

Lena had haar keuze gemaakt en dat zag Van Doesburg een paar maan­ den later ook in.

Ik ben nu voorgoed bij Nelly. De verstandhouding tusschen ons en Lena is ideaal. Open en zuiver. Ofschoon ik altijd nog veel van Lena houd, miste ik toch te veel dat volkomen een zijn, die volle­ dige overgave, die het huwelijk is. Daarom is het beter en meer waar, zóó als het nu is. Lena gaat in alles wat ons betreft op en haar laatste brieven waren zoo hartelijk als 't maar zijn kon. 19

Of Lena de situatie ook zo bezag, is twijfelachtig.

In april reisden Van Doesburg en Nelly weer naar Duitsland. Door de onenigheid met Gropius en andere Bauhaus-docenten en door de in­ flatie waardoor het leven er wel erg duur werd, gingen ze in mei 1923 niet terug naar Weimar maar naar Parijs. Kort daarvoor, op 4 april ver­ zorgde Nelly als Pétro van Doesburg een 'Moderne Klavieravond' in het dansinstituut van Lili Green in Den Haag. Ze vertolkte daar muziek van onder meer Van Domselaer, Joseph Hauer, Francis Poulenc en van de Nederlandse componist Daniël Ruyneman. Die laatste kende ze nog van de Haagsche Kunstkring. Op het programma stond een oproep ge­ drukt om abonnee van De Stijl te worden.20 _{Ze keerden aan het einde}

van het jaar nog even terug naar Weimar omdat Van Doesburg daar in het Landesmuseum een overzichtstentoonstelling kreeg. Parijs was voortaan hun domicilie. Aanvankelijk en ook later in dat jaar logeerden ze bij Mondriaan in rue du Départ. Hoewel Mondriaan haar de charles­ ton had leren dansen, was Nelly niet dol op hem. Het kan niet anders of ze moet het ongemak van Mondriaan ten aanzien van vrouwen heb­ ben gevoeld. Zoals die keer dat hij een wandeling ging maken in Jardin du Luxembourg. Nelly wilde hem vergezellen, maar dat werd bot afge­ wezen. Later schreef Mondriaan daarover aan Van Doesburg: 'ik

doelde niets anders dan dat 't voor mij die geheel zonder vrouw ben met een vrouw zoo samen te zijn (in eer en deugd) niet leuk is. Me dunkt dit moesten jelui toch be­ grijpen.'21 Nee, dat be­ grepen Nelly en Theo niet. In haar memoi­ res gaf ze hem dan ook een sneer door te vermelden dat hij he­ lemaal niet de asceet was waarvoor hij ge­ houden werd: zijn slaapkamer hing vol met pin-upgirls.22

In Parijs leerde Nelly de gefortuneerde baronesse Hélène d'Oet­ tingen kennen, die als schilder het pseudo­ niem François Angi­ boult voerde. Onder nog twee andere namen publiceerde ze gedich­ ten en romans. In 1923, deed zij Nelly het aanbod om bij haar thuis aan de boulevard Raspail piano te studeren. Nelly maakte tot januari 1 924 gebruik van dit aanbod. Oettingen ontwierp minstens twee avantgardistische kleurige kostuums voor Nelly.23

In Parijs probeerden Van Doesburg en Nelly weer samen op te tre­ den. Hun vriend Tristan Tzara had op 6 juli en 7 juli 1 92 3 een Dada­ soirée georganiseerd in het Théatre Michel. Pétro van Doesburg zou volgens het programma pianomuziek van Van Domselaer en Rieti spe­ len.24 Of ze dat ook werkelijk gedaan heeft, is niet zeker maar wel waar­ schijnlijk.25 Volgens een geschreven ooggetuigenverslag van Theo van Nell y v an Doesburg in een gewaad van H é lène d'Oettingen,

P arijs, 1 923 IRKD - Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis!

32

Doesburg brak het tumult pas los toer Nelly stond vier programmaonderdel avond mondde uit in een ruzie tussen Aragon, André Breton en Paul Éluard stuk _{Le Coeur} à _Gaz van Tzara te ven Breton brak zelfs de arm van de dicb moest eraan te pas komen om een ein plande tweede dag van deze manifestat deze avond en het handgemeen bes1 dada.26 Nelly was erbij en deze keer m1 Doesburg.

Solo-optredens van Nelly werder ële opdrachtgevers hoorden dat ze een als pianiste in de Apachen-bar te spe zoals een Roemeense violist geen bet menlijk optreden toen hij hoorde dat :

D

I

..

Voorzijde Die Dame, met foto v an N e ll y va, door M an R ay, j anuari 1 925 j HKD - Nederlan voor Kunstgeschiedenis]

doelde niets anders dan dat 't voor mij die geheel zonder vrouw ben met een vrouw zoo samen te zijn (in eer en deugd) niet leuk is. Me dunkt dit moesten jelui toch be­ grijpen. '21 Nee, dat be­ grepen Nelly en Theo niet. In haar memoi­ res gaf ze hem dan ook een sneer door te vermelden dat hij he­ lemaal niet de asceet was waarvoor hij ge­ houden werd: zijn slaapkamer hing vol met pin-upgirls.22

In Parijs leerde Nelly de gefortuneerde baronesse Hélène d'Oet­ tingen kennen, die als schilder het pseudo­ niem François Angi­ boult voerde. Onder nog twee andere namen publiceerde ze gedich­

'.Omans. In 1 9231 deed zij Nelly het aanbod om bij haar thuis aan de

rrd Raspail piano te studeren. Nelly maakte tot januari 1 924 gebruik

. aanbod. Oettingen ontwierp minstens twee avantgardistische e kostuums voor Nelly.23

Parijs probeerden Van Doesburg en Nelly weer samen op te tre­ un vriend Tristan Tzara had op 6 juli en 7 juli 1 92 3 een Dada­

georganiseerd in het Théatre Michel. Pétro van Doesburg zou , het programma pianomuziek van Van Domselaer en Rieti spe­ >f ze dat ook werkelijk gedaan heeft, is niet zeker maar wel waar­ ijk.25 Volgens een geschreven ooggetuigenverslag van Theo van

in een gewaad van Hélènc d'Oettingen, ·ederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis!

32

Doesburg brak het tumult pas los toen het toneelstuk van Tzara begon. Nelly stond vier programmaonderdelen eerder op het programma. De avond mondde uit in een ruzie tussen dadaïsten en surrealisten. Louis Aragon, André Breton en Paul Éluard waren gekomen om het toneel­ stuk Le Coeur à Gaz van Tzara te verstoren. Het ging er heftig aan toe. Breton brak zelfs de arm van de dichter Pierre de Massot. De politie moest eraan te pas komen om een einde aan de chaos te maken. De ge­ plande tweede dag van deze manifestatie werd afgelast. Algemeen wordt deze avond en het handgemeen beschouwd als de zwanenzang van dada.26 Nelly was erbij en deze keer met een eigen optreden, zonder Van

Doesburg.

Solo-optredens van Nelly werden vaak bemoeilijkt zodra potenti­ ële opdrachtgevers hoorden dat ze een vaste relatie had. Een aanbod om als pianiste in de Apachen-bar te spelen ging om die reden niet door, zoals een Roemeense violist geen belangstelling meer had in een geza­ menlijk optreden toen hij hoorde dat Nelly 'getrouwd' was. 'Je begrijpt

D I .E

..

n

_

...

Voorzijde Die Dame, met foto van Ne l ly van Doesburg door Man Ray, januari 1925 [nKo -Nederlands Instituut voor Kunstge schiedenis !

wel', zo schreef ze aan

Kok, 'dat het vooral voor een vrouw héél moeilijk is om er fat­ soenlijk in te komen.'

Toch was het leven in Parijs voor Nelly een openbaring. Ze maakte kennis met de mode voor de mo­ derne vrouw van Coco Chanel en werd gefo­ tografeerd door Man Ray. Op beide foto's

uit 1 92 5 kijkt ze zelf­

verzekerd in de lens, de eerste licht ironisch en de andere streng en met een samengekne­ pen mond met achter

haar een meer dan le­ vensgrote schaduw, als

in een film noir.27 Die laatste foto sierde de

cover van het blad Die

Dame, ter aankondiging van een artikel over 'Moderne Frauentypen aus

verschiedene Ländern' waarin ook aandacht werd besteed aan het be­ kende Parijse schildersmodel Kiki, de Britse society-dame Diana Man­

ners en het Italiaanse mode-icoon Luisa Casati.28 _{In hetzelfde jaar liet}

ze zich ook naakt fotograferen, door Hannah Höch en door Theo van Doesburg.29 _{Preuts was ze sowieso niet, zo blijkt uit een brief van Theo}

aan Van Eesteren. 'Nelly die goeie ziel is al twee weken bezig om hals­ brekende toeren te maken, ten einde armen en beenen zóó te kunnen bewegen dat ze als "danseres" bekwaam is (gedresseerd! ) om in 'n zoov­ eelste-rangsch cabaret alles te kunnen toonen, behalve haar geslachts­ deel.'

Het stel verhuisde naar avenue Schneider in Clamart op 1 februari 1924. Met een prachtig atelier en ruimte voor een piano, slechts een halfuurtje reizen van Parijs verwijderd, konden ze in hun woning ook gasten ontvangen. Kok, Lena, Mondriaan, Hannah Höch, Tzara, Schwit­ ters en Arp kwamen er geregeld over de vloer, net als Victor Gourevich, een bekende Liszt-vertolker. Nelly was een tijdje zijn assistent. De Ita­ liaanse futurist Filippo Marinetti hield op zaterdag 17 mei 1924 een le­ zing aan de Sorbonne. Nelly

van Moorsel schreef daarover vier dagen later enthousiast aan Kok: 'Na afloop lezing waren we (Does, Piet [Mon­ driaan], Wils en ik) met Ma­ rinetti en nog eenige futuristen tot 's nachts 3 ½ uur te zamen. [ ... ] Je begrijpt dat we héél wat met hem ge­ boomd hebben. Héél interes­ sant. Zóó iets maakt men toch niet in Holland mee

hè.'3□

In september 1924 lukte het Nelly een engagement als danseres te krijgen in een operette. Ze werkte in een theater in Montmartre zoge­ naamd als Russin onder de naam Sonia Pétrowska, vol­ gens eigen zeggen drie avonden lang een groot succes. Ook

34

)

Muziekkamertje van Nelly van Doesburg in Clamart, vermoedelijk 1926 [ RKD - Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis]

danste ze voor hetzelfde operettegezelsch: Er werden haar ook optredens in Algiers gesteld, maar die zegde ze af omdat ze ni den wilde zijn. Of wilde Van Doesburg he res beweerde Nelly dat ze ophield als d inmiddels diverse schilderijen had verkc situatie aanzienlijk zou zijn verbeterd. f poosje uit te rusten en een reis naar Itali overigens pas in de zomer van 1926 plaat ders? Wilde Nelly in 1948₁ in haar men Van Doesburg jaloers was terwijl het juiE

Stefi Ki e s l e r

Er kwam een logee op de avenue Schnei relatie tussen Theo en Nelly zou zorgen: � had Nelly al geschreven dat er een 'schö1 ren.32 _{Nelly werkte tot 1 s september eE}

week als danseres, zo ongeveer tot op de < een drie weken durende logeerpartij van Doesburg bericht erover aan Lena, die hi noemt, op 18 september. 'Stefi, Kieslers woond, doch is voor eenige dagen geled( (daar ze bij ons meer liefde dan bij haar m gehaald. Het is een slappe stumper die de haar als ondergeschikt behandelt.'3" Len hebben. Was het Nelly die Friedrich Kiei dat zijn vrouw in Clamart, bij Van Does man ondervond'?

Van Doesburg pakte dat liefde geve echtgenoot deugde Kiesler niet, maar ool den tijd, zo schreef hij aan 'Liebe Steffa'. F digde alles waar Van Doesburg een glo Haltung war rein Snobistischer Natur, R{

SERS, der nur dort hin geht wo es an beg

Nelly gekrenkt und es <larf Sie nicht wm me[i]nem Geist ABMONTIERT HABE! '34

Van Doesburg haalde er van alles bij:

Ier, Kiesler had zijn betekenis verloren, deze woede was natuurlijk de onbereikb

ter aankondiging van een artikel over 'Moderne Frauentypen aus iedene Ländern' waarin ook aandacht werd besteed aan het be­ Parijse schildersmodel Kiki, de Britse society-dame Diana Man-1 het Italiaanse mode-icoon Luisa Casati.28 In hetzelfde jaar liet t ook naakt fotograferen, door Hannah Höch en door Theo van 1rg.29 Preuts was ze sowieso niet, zo blijkt uit een brief van Theo n Eesteren. 'Nelly die goeie ziel is al twee weken bezig om hals­ .de toeren te maken, ten einde armen en beenen zóó te kunnen :n dat ze als "danseres" bekwaam is (gedresseerd! ) om in 'n zoov­ rangsch cabaret alles te kunnen toonen, behalve haar geslachts-et stel verhuisde naar avenue Schneider in Clamart op 1 februari Met een prachtig atelier en ruimte voor een piano, slechts een rtje reizen van Parijs verwijderd, konden ze in hun woning ook ontvangen. Kok, Lena, Mondriaan, Hannah Höch, Tzara, Schwit­ . Arp kwamen er geregeld over de vloer, net als Victor Gourevich, kende Liszt-vertolker. Nelly was een tijdje zijn assistent. De Ita­ : futurist Filippo Marinetti hield op zaterdag 17 mei 1924 een le­ an de Sorbonne. Nelly

oorsel schreef daarover agen later enthousiast ok: 'Na afloop lezing we (Does, Piet [Mon­ ], Wils en ik) met Ma­

i en nog eenige sten tot 's nachts 3 ½ zamen. [ ... ] Je begrijpt

! héél wat met hem ge­

j hebben. Héél interes­ Zóó iets maakt men niet in Holland mee 1 september 1924 lukte Jelly een engagement nseres te krijgen in een tte. Ze werkte in een !r in Montmartre zoge­ d als Russin onder de

Sonia Pétrowska, vol­ :igen zeggen drie avonden

een groot succes. Ook 34

Muziekkamertje van Nelly van Doesburg in Clamart, vermoedelijk 1926 [RKD -Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis]

danste ze voor hetzelfde operettegezelschap in het Noord-Franse Laon.31 Er werden haar ook optredens in Algiers en Tunis in het vooruitzicht gesteld, maar die zegde ze af omdat ze niet van Van Doesburg geschei­ den wilde zijn. Of wilde Van Doesburg het niet hebben? In haar memoi­ res beweerde Nelly dat ze ophield als danseres omdat Van Doesburg inmiddels diverse schilderijen had verkocht, waardoor hun financiële situatie aanzienlijk zou zijn verbeterd. Hierdoor waren ze in staat een poosje uit te rusten en een reis naar Italië te ondernemen. Een reis die overigens pas in de zomer van 1926 plaatsvond. Of speelde hier iets an­ ders? Wilde Nelly in 1948, in haar memoires, de indruk wekken dat Van Doesburg jaloers was terwijl het juist andersom was?

Stefi K i e s l e r

Er kwam een logee op de avenue Schneider die voor veel onrust in de relatie tussen Theo en Nelly zou zorgen: Stefi Kiesler. Aan Van Eesteren had Nelly al geschreven dat er een 'schöne Wienerin' was komen loge­ ren.32 Nelly werkte tot 15 september een paar dagen en avonden per week als danseres, zo ongeveer tot op de dag dat er een einde kwam aan een drie weken durende logeerpartij van Stefi Kiesler in Clamart. Van Doesburg bericht erover aan Lena, die hij voor de gelegenheid 'Hartie' noemt, op 1 8 september. 'Stefi, Kieslers vrouw, heeft 3 weken hier ge­ woond, doch is voor eenige dagen geleden door haar man, uit jaloesie (daar ze bij ons meer liefde dan bij haar man ondervond) kompleet weg­ gehaald. Het is een slappe stumper die doodsbang voor haar man is, die haar als ondergeschikt behandelt.'33 Lena zal er het hare van gedacht hebben. Was het Nelly die Friedrich Kiesler op de hoogte had gebracht dat zijn vrouw in Clamart, bij Van Doesburg, 'meer liefde dan bij haar man ondervond'?

Van Doesburg pakte dat liefde geven grondig aan. Niet alleen als echtgenoot deugde Kiesler niet, maar ook als kunstenaar was hij verle­ den tijd, zo schreef hij aan 'Liebe Steffa'. Friedrich Kiesler vertegenwoor­ digde alles waar Van Doesburg een gloeiende hekel aan had: 'Seine Haltung war rein Snobistischer Natur, Reinkultur des Deutschen PROT­ SERS, der nur dort hin geht wo es an bequemste ist. Am meiste hat er Nelly gekrenkt und es <larf Sie nicht wundern, dasz ich Herr Kiesler in me[i]nem Geist ABM0NTIERT HABE!'34

Van Doesburg haalde er van alles bij: Nelly was gekrenkt door Kies­ ler, Kiesler had zijn betekenis verloren, maar de werkelijke reden van deze woede was natuurlijk de onbereikbaarheid van Stefi. Hij was

liefd, jaloers en radeloos. Nelly en Theo hadden het Weense echtpaar Friedrich en Stefi Kiesler, haar meisjesnaam was Stefanie Frischer, in 1 92 3 in Berlijn ontmoet en raakten be­ vriend.35

Nelly wist dat Van Does­ burg snel verliefd kon worden. Zij had het aan den lijve on­ dervonden. Tijdens de logeer­ partij had Stefi Theo verteld over haar huwelijksproblemen en was de liefde tussen hen tweeën ontbrand. Nadat Stefi het huis in Clamart verlaten had -en weer met haar man in een Parijs' hotel woonde -maakte Van Doesburg heime­ lijke afspraakjes met zijn 'kleine Muse' en stuurde haar een serie liefdesbrieven. 'Meine Gefühle für dich sind immer stärker, mein Engel, immer schöner, immer klarer. Ich warte nur bis wir im un­ sere schöne, heimliche Liebe uns ganz geben können.' Hij bekent haar dat het tussen hem en Nelly ook niet meer zo goed gaat. 'Gestern wenn ich eine kleine Krach mit Nelly hätte', was het hem dui­ delijk geworden dat Nelly 'glaubt nicht mehr so stark in mir'.36

Een maand later schreef Van Doesburg: 'Stefi, wie schön war es gestern und wie gerne möchte ich dich jetzt wieder ganz nah bei mir haben. Es wird eine enorme Leere für mir bedeuten wenn du nach Ame­ rika fährst.'37 _{De Kieslers zouden inderdaad kort daarna, in januari 1 926,}

naar Amerika vertrekken. Van Doesburg was teleurgesteld omdat hij zich 'ein wunderbares und ganz starkes Leben' met Stefi had

voorge-Stefi Kiesler, 1925. Foto Otti von Wassilko [Austrian Frederick and Lillian Kiesler Private Foundation!

36

steld. Met andere woorden: hij wilde Nelly verlaten en verder gaan met Stefi. 'Hélas, es hat nicht so sollen sein.'38

Na haar vertrek naar New York bor­ duurde Stefi Kiesler een kussenovertrek naar een ontwerp van Van Doesburg. De compositie ervan is gelijk aan die van het schilderij Contra-compositie VIII.

Onder zijn invloed maakte ze vier zoge­ naamde 'Dactyloplastiquen' of 'Typo­ plastiken', onder de pseudoniemen Pietro Saga en Pietro de Saga. Deze met typemachine gefabriceerde kunstwerken werden in De Stijl en in Hans Richters

avantgarde-tijdschrift G afgedrukt.39 _Na

haar emigratie werkte Stefi in New York in de Public Library en heeft zich nooit meer als kunstenaar gepresenteerd. Nelly en elkaar tot 1 960 zo nu en dan vriendschappel 'Love and kisses' en minstens één keer hee ontmoet, kort na de Tweede Wereldoorlog.

Met het musiceren van Nelly was het Ze gaf op 1 4 maart 1 926 een recital in 1 Schwitters. Op die avond droeg Schwitters v voor. De gezamenlijke optredens met Van Potsdam heeft Nelly nooit meer opgetrede de jaren vijftig piano spelen.

C u p e ra

Van Doesburg was Nelly's leermeester in e artistieke zoektocht. Nelly heeft er nooit o onder invloed van Van Doesburg aan de sl onder de schuilnaam Cupera. Pas na haa daarvoor zichtbaar in haar nalatenschap. A king van Van Doesburgs naam Küpper

-Theo van Docsbur Doesburg en Fried van de Kieslers, n [RKD - Nederlands

liefd, jaloers en radeloos. Nelly en Theo hadden het Weense echtpaar Friedrich en Stefi Kiesler, haar meisjesnaam was Stefanie Frischer, in 1 9 2 3 in

Berlijn ontmoet en raakten be­ vriend.35

Nelly wist dat Van Does­ burg snel verliefd kon worden. Zij had het aan den lijve on­ dervonden. Tijdens de logeer­ partij had Stefi Theo verteld over haar huwelijksproblemen en was de liefde tussen hen tweeën ontbrand. Nadat Stefi het huis in Clamart verlaten had - en weer met haar man in een Parijs' hotel woonde

-maakte Van Doesburg heime­ lijke afspraakjes met zijn 'kleine Muse' en stuurde haar een serie liefdesbrieven. 'Meine Gefühle für dich sind immer stärker, mein Engel, immer schöner, immer klarer. Ich warte nur bis wir im un­ sere schöne, heimliche Liebe uns ganz geben können.' Hij t haar dat het tussen hem en Nelly ook niet meer zo goed gaat. rn wenn ich eine kleine Krach mit Nelly hätte', was het hem dui­ geworden dat Nelly 'glaubt nicht mehr so stark in mir'.36 en maand later schreef Van Doesburg: 'Stefi, wie schön war es n und wie gerne möchte ich dich jetzt wieder ganz nah bei mir . Es wird eine enorme Leere für mir bedeuten wenn du nach Ame­ hrst.'37 De Kieslers zouden inderdaad kort daarna, in januari 1 926, ,merika vertrekken. Van Doesburg was teleurgesteld omdat hij :in wunderbares und ganz starkes Leben' met Stefi had

voorge-Stcfi Kicsler, 1925. Foto Otti von Wassilko !Austrian Frederick and Lillian Kiesler Private Foundation]

36

steld. Met andere woorden: hij wilde Nelly verlaten en verder gaan met Stefi. 'Hélas, es hat nicht so sollen sein.'38

Na haar vertrek naar New York bor­ duurde Stefi Kiesler een kussenovertrek naar een ontwerp van Van Doesburg. De compositie ervan is gelijk aan die van het schilderij Contra-compositie vnr. Onder zijn invloed maakte ze vier zoge­ naamde 'Dactyloplastiquen' of 'Typo­ plastiken', onder de pseudoniemen Pietro Saga en Pietro de Saga. Deze met typemachine gefabriceerde kunstwerken werden in De Stijl en in Hans Richters avantgarde-tijdschrift G afgedrukt.39 Na haar emigratie werkte Stefi in New York in de Public Library en heeft zich nooit

meer als kunstenaar gepresenteerd. Nelly en het echtpaar Kiesler bleven elkaar tot 1 960 zo nu en dan vriendschappelijke brieven schrijven, met

'Love and kisses' en minstens één keer heeft Nelly Stefi in New York ontmoet, kort na de Tweede Wereldoorlog.

Met het musiceren van Nelly was het in 1 926 goeddeels gedaan. Ze gaf op 1 4 maart 1 926 een recital in Potsdam, samen met Kurt Schwitters. Op die avond droeg Schwitters voor het eerst zijn 'Ursonate' voor. De gezamenlijke optredens met Van Doesburg hielden op en na Potsdam heeft Nelly nooit meer opgetreden, al bleef ze nog wel tot in de jaren vijftig piano spelen.

C u p e ra

Van Doesburg was Nelly's leermeester in een nieuwe richting van haar artistieke zoektocht. Nelly heeft er nooit over gesproken, maar zij ging onder invloed van Van Doesburg aan de slag als beeldend kunstenaar, onder de schuilnaam Cupera. Pas na haar dood werden de bewijzen daarvoor zichtbaar in haar nalatenschap. Als Cupera -de vervrouwelij­ king van Van Doesburgs naam Küpper -debuteerde zij als beeldend

Theo van Doesburg, Stefi Kiesler, Hans Arp, Nelly van Doesburg en Friedrich Kiesler in het appartement van de Kieslers, rue Froidevaux, Parijs, septem ber 1930 lnKD - Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis!

kunstenaar op de eind 1929/begin 1930 in Amsterdam (Stedelijk Mu­ seum) en Den Haag (Pulchri Studio) mede door haar zelf georganiseerde Expositions Sélectes d'Art Contemporain (ESAC). De expositie werd aan­ gekondigd in onder meer de Haagsche Courant, met een afbeelding van een schilderij van Nelly, al stond dat er niet bij: 'schilderij op de ten­ toonstelling jonge Franse schilders - in Pulchri Studio, georganiseerd door mevrouw Petra van Doesburg'.40

Naast bekende kunstenaars als Mondriaan, Van Doesburg, Picasso, Miró en Severini, was inderdaad ook werk van jonge kunstenaars te zien onder de vijfentwintig deelnemende schilders. Een daarvan was P. Cu­ pera, van wie uiteraard niemand ooit had gehoord. Eerst had Van Does­ burg Stefi Kiesler tot het kunstenaarschap gebracht, ook al bleef dat beperkt. Nu was Nelly aan de beurt. Zo fungeerden beide vrouwen als satellieten in Van Doesburgs kosmos, schreef Van Moorsel in haar bio­ grafie. Op de tentoonstelling waren van Cupera te zien: L'Interiem, Na­

ture, Morte en Portrait.4 1 _{In een schetsboek aanwezig in het Van}

Doesburg Archief staan twaalf tekeningen van citroenen die waarschijn­ lijk ook van Nelly's hand zijn.

Twee schilderijen van haar zijn bewaard, door Van Doesburg post­ kubistisch genoemd.42 _{Haar bescheiden oeuvre is in 1929 en 1930 ge­} schilderd, daarna hield het op. Haar biograaf noemt nog als titels van

Cupera, Le petit pot blanc, 1929, olieverf op doek,

27 x 35 cm (Foto Pieter Boerma) (Particuliere collectie! 38

schilderijen Le petit pot blanc ( 1929 ), ook melos, dat zij onder haar pseudoniem Pétro < Pétro van Doesburg werd in de catalogus, vouwblad, opgevoerd als organisator.

In het weekblad Wereldkroniek verse] van Cupera en van Nelly, staande voor de van Van Doesburg. De bijschriften waren r wij willen méé met stroom van nieuwe maken onze jongeren ons dit!' en 'Nog tw primitivisme teruggeévolueerde "kunst" Doesburg die de tentoonstelling in het Stee Dat Nelly als tentoonstellingsmaker deeld, heeft ongetwijfeld te maken met de r burg als brutale vlerk die nooit een bla anonieme bespreking van de tentoonstelli sche Courant sloot dan ook af met:

Onze landgenoot Van Doesburg, de i zijn plaats naast Mondriaan in. Het k waardeering voor den arbeid, die da: formuleeringen van de inzichten, de scheuten van den heer Van Doesbur meegegeven, niet wat strenger van ge rig, enkelvoudig en goedkoop zijn.45 In weerwil Van Doesburgs bemoeienis r Agnita Peis, Stefi Kiesler en Nelly van Do dat vrouwen niet geschikt waren voor he· boekaantekening van ro april 1928 betoc zenlijks" tot stand kunnen brengen, niet nooit "oorsprong" of "begin" zijn maar Vrouwen waren volgens hem door hun s geschikt voor uitvoerende kunsten, zoal Nelly's vader was in 1924 overledt waarmee later een atelierwoning in Meu het geld kocht Nelly eerst een bouwpe1 om dit samen met Arp en zijn vrouw So1 voor een door Van Doesburg ontworpe door en het echtpaar Arp nam het bouw1 hun eigen huis. Nelly's erfdeel was f 16. staven C 266.7 5 6 zou zijn. Daarvan koe

�naar op de eind 1929/begin 1930 in Amsterdam (Stedelijk Mu­ en Den Haag (Pulchri Studio) mede door haar zelf georganiseerde itions Sélectes d'Art Contemporain (ESAC) . De expositie werd aan­ digd in onder meer de Haagsche Courant, met een afbeelding van :hilderij van Nelly, al stond dat er niet bij: 'schilderij op de ten­ :elling jonge Franse schilders - in Pulchri Studio, georganiseerd nevrouw Petra van Doesburg'.40

Jaast bekende kunstenaars als Mondriaan, Van Doesburg, Picasso, �n Severini, was inderdaad ook werk van jonge kunstenaars te zien de vijfentwintig deelnemende schilders. Een daarvan was P. Cu­ van wie uiteraard niemand ooit had gehoord. Eerst had Van Does-,tefi Kiesler tot het kunstenaarschap gebracht, ook al bleef dat kt. Nu was Nelly aan de beurt. Zo fungeerden beide vrouwen als ieten in Van Doesburgs kosmos, schreef Van Moorsel in haar bio­ . Op de tentoonstelling waren van Cupera te zien: L'Interieur, Na­

Morte en Portrait.4 1 _{In een schetsboek aanwezig in het Van}

mrg Archief staan twaalf tekeningen van citroenen die waarschijn­ )k van Nelly's hand zijn.

"wee schilderijen van haar zijn bewaard, door Van Doesburg post­ tisch genoemd.42 _{Haar bescheiden oeuvre is in 1929 en 1930 ge­} lerd, daarna hield het op. Haar biograaf noemt nog als titels van

ot blanc, 1 929, olieverf op doek, 'icter Boerma) !Particuliere collectie!

38

schilderijen Le petit pot blanc (1929)1 ook een aquarel Nature-morte­

melos, dat zij onder haar pseudoniem Pétro Cupera in 1929 schilderde.43

Pétro van Doesburg werd in de catalogus, in feite niet meer dan een vouwblad, opgevoerd als organisator.

In het weekblad Wereldkroniek verschenen foto's van L'interieur van Cupera en van Nelly, staande voor de Compositions simultanées van Van Doesburg. De bijschriften waren niet bepaald vleiend: 'Zeker, wij willen méé met stroom van nieuwe ideeën. Maar hoe moeilijk maken onze jongeren ons dit!' en 'Nog twee proeven van tot infantiel primitivisme teruggeévolueerde "kunst'" van 'Mevrouw Petra van Doesburg die de tentoonstelling in het Stedelijk Museum aanrichtte.'44

Dat Nelly als tentoonstellingsmaker zo neerbuigend werd beoor­ deeld, heeft ongetwijfeld te maken met de reputatie van Theo van Does­ burg als brutale vlerk die nooit een blad voor de mond nam. Een anonieme bespreking van de tentoonstelling in de Nieuwe Rotterdam­ sche Courant sloot dan ook af met:

Onze landgenoot Van Doesburg, de ijverige woordvoerder, neemt zijn plaats naast Mondriaan in. Het kan ons slechts spijten, bij alle waardeering voor den arbeid, die daarmee verricht wordt, dat de formuleeringen van de inzichten, de opwekkingen en de schimp­ scheuten van den heer Van Doesburg, die ter begeleiding worden meegegeven, niet wat strenger van geest en wat minder grofrumoe­ rig, enkelvoudig en goedkoop zijn.45

In weerwil Van Doesburgs bemoeienis met het kunstenaarschap van Agnita Feis, Stefi Kiesler en Nelly van Doesburg was hij ervan overtuigd dat vrouwen niet geschikt waren voor het kunstenaarschap. In een dag­ boekaantekening van I O april 1928 betoogt hij 'dat vrouwen niets "we­ zenlijks" tot stand kunnen brengen, niet in de "diepte" kunnen dalen, nooit "oorsprong" of "begin" zijn maar altijd "afgeleide" of "einde".' Vrouwen waren volgens hem door hun sekse en seksueel gedrag alleen geschikt voor uitvoerende kunsten, zoals toneel of dans.46

Nelly's vader was in 1924 overleden en liet haar een erfenis na, waarmee later een atelierwoning in Meudon gebouwd kon worden. Van het geld kocht Nelly eerst een bouwperceel in Clamart, het plan was om dit samen met Arp en zijn vrouw Sophie Taeuber-Arp te bebouwen, voor een door Van Doesburg ontworpen dubbelatelier. Dat ging niet door en het echtpaar Arp nam het bouwperceel in 1927 over en bouwde hun eigen huis. Nelly's erfdeel was f 16.015 , 06 wat naar huidige maat­ staven C 266.7 5 6 zou zijn. Daarvan kocht ze grond in het nabijgelegen

Meudon-Val-Fleury. Ze begonnen daar een door Van Doesburg ontwor­ pen pand te bouwen. Van Doesburg liet testamentair vastleggen, op 6 fe­ bruari 1 928, dat hij alles aan Nelly naliet in geval van overlijden. Op 24 november van dat jaar trouwde het stel, op huwelijkse voorwaarden. Op 1 3 juni het jaar erop liet Van Doesburg zich dopen tot katholiek. Misschien was die 'bekering' toen nog ingegeven door opportunisme, bijvoorbeeld om Nelly's familie te paaien hen geld te lenen voor de bouw in Meudon. Nelly is haar geloof later steeds serieuzer gaan nemen.

Toen Van Doesburg halverwege 1 930 ernstig ziek werd, waren Kok

en Lena stand by. Lena uitte haar zorgen in oktober van dat jaar aan Kok:

Dat duurt nu al maanden en hoewel Nel zich tot dusver buitenge­ woon dapper gehouden heeft en voor alle drukte en narigheid al­ leen stond, kreeg ik gisteren zoo'n wanhoopige brief van haar, dat ik het liefst er direct heen zou gaan om ze wat op te beuren. Ik stuur ze natuurlijk zooveel geld als ik missen kan, maar nu het zoo lang duurt, gaat hij zich zoo bezorgd maken dat er telkens hevige benauwdheden op volgen.47

Een week later vertrok de 4 1 -jarige Lena naar Parijs. Van 1 tot 4 novem­ ber 1 930 zocht ze Van Doesburg en Nelly op in rue d'Arceuil. Het ate­ lier dat het echtpaar daar nog bewoonde lekte en was stoffig. Vooral stof was slecht voor de astmatische bronchitis van Van Doesburg. Daarom verbleef Theo bij de Arps terwijl Nelly de verhuizing voorbereidde. Hun buurman, de beeldhouwer Charles Despiau en vader van de later be­ kende filmster Jean-Paul Belmondo, hielp mee.48 _{Pas in december van} dat jaar konden ze verhuizen naar Meudon.

40

Nelly van Doesburg in Davos, 1 93 1 l nKD -Neder lands Instituut voor Kunstgeschiedenis]

D o o d v a n e e n

Begin januari ging het nog steed daarom begin maart 1 9 3 1 naar Daar arriveerde Lena op 9 maa domme, knappe, sterke malle twee dagen tevoren volkomen c den. In een brief aan Kok legde z uit waarom ze dan toch naar r:: gegaan om voorgoed afscheid Vé zoo heel erg gelukkig heeft ge11 met de vraag om over te komen was hij toen al dood maar dat d1 op 7 maart 1 9 3 1 in Da vos om tv later werd hij gecremeerd. Nel] over de bergen van Davos. In ze1 naar waar hij vandaan kwam. Z tak van de oorspronkelijk Zwit Graubünden, de streek om Da, leefd, Lena ongeveer acht jaar, l rol in zijn leven had gespeeld. geworden. 'Je kunt wel zeggen, 1 werk. 't Was helemaal het karal dan ook maar ineens dood.'5 1

Na de dood van Van Doesb1 ouderlijk huis aan de Violenweg familie waren weer wat hersteld doordat moeder Van Moorsel ha Meudon stuurde om Nelly bij tt De verhoudingen tussen N< steld, maar zelfs na de dood van l te spreken. Zoals ze aan de Viol don kon blijven wonen, maar z: Dat deed ze natuurlijk niet. Ze gi Boulboule en Dada op haar wacl Met danl< aan s;oerd van Faass,

Jn-Val-Fleury. Ze begonnen

=n

fe-1928, dat hij alles aan Nelly in geval van overlijden. Op 24 1ber van dat jaar trouwde het p huwelijkse voorwaarden. Op i het jaar erop liet Van Doesburg open tot katholiek. Misschien e 'bekering' toen nog ingegeven ,pportunisme, bijvoorbeeld om s familie te paaien hen geld te voor de bouw in Meudon. Nelly r geloof later steeds serieuzer temen.

'oen Van Doesburg halverwege 1930 ernstig ziek werd, waren Kok ia stand by. Lena uitte haar zorgen in oktober van dat jaar aan Kok: >at duurt nu al maanden en hoewel Nel zich tot dusver buitenge­ 'OOn dapper gehouden heeft en voor alle drukte en narigheid al­ :en stond, kreeg ik gisteren zoo'n wanhoopige brief van haar, dat c het liefst er direct heen zou gaan om ze wat op te beuren. Ik :uur ze natuurlijk zooveel geld als ik missen kan, maar nu het zoo mg duurt, gaat hij zich zoo bezorgd maken dat er telkens hevige enauwdheden op volgen.47

eek later vertrok de 4 1 -jarige Lena naar Parijs. Van 1 tot 4 novem-30 zocht ze Van Doesburg en Nelly op in rue d'Arceuil. Het ate­ t het echtpaar daar nog bewoonde lekte en was stoffig. Vooral stof echt voor de astmatische bronchitis van Van Doesburg. Daarom ef Theo bij de Arps terwijl Nelly de verhuizing voorbereidde. Hun 1an, de beeldhouwer Charles Despiau en vader van de later

be-filmster Jean-Paul Belmondo, hielp mee.48 _{Pas in december van}

ir konden ze verhuizen naar Meudon.

40

Nelly van Doesburg in Davos, 193 1 IRKD -Nederlands Instituut voor Kuns tgcsch iedcnis]

Dood v a n e e n h a rtstochte l i j ke j o n g e n

Begin januari ging het nog steeds niet goed met Van Doesburg. Hij werd daarom begin maart 193 1 naar een sanatorium in Davos overgebracht. Daar arriveerde Lena op 9 maart. Van Doesburg, haar 'eigen heerlijke domme, knappe, sterke malle, blonde, hartstochtelijke jongen' was twee dagen tevoren volkomen onverwachts aan een hartaanval overle­ den. In een brief aan Kok legde ze op even bondige als ontroerende wijze uit waarom ze dan toch naar Davos afgereisd was: 'Ik ben er naar toe gegaan om voorgoed afscheid van Does te nemen, én omdat Nelly hem zoo heel erg gelukkig heeft gemaakt.'49 _{Nelly had Lena getelegrafeerd} met de vraag om over te komen omdat Van Doesburg 'ziek' was, in feite was hij toen al dood maar dat durfde ze niet te zeggen. Van Doesburg is op 7 maart 1 93 1 in Davos om twee uur 's nachts overleden. Twee dagen later werd hij gecremeerd. Nelly en Lena strooiden samen zijn as uit over de bergen van Davos. In zekere zin was Van Doesburg teruggekeerd naar waar hij vandaan kwam. Zijn moeder stamde van de Nederlandse tak van de oorspronkelijk Zwitserse familie Margadant, afkomstig uit Graubünden, de streek om Davos.50 _{Nelly had tien jaar met hem ge­} leefd, Lena ongeveer acht jaar, hoewel ze daarna ook nadrukkelijk een rol in zijn leven had gespeeld. Van Doesburg was zevenenveertig jaar geworden. 'Je kunt wel zeggen, het is jong, maar het was middenin zijn werk. 't Was helemaal het karakter van Doesburg, hij was levendig en dan ook maar ineens dood.'5 1

Na de dood van Van Doesburg woonde Nelly twee maanden in het ouderlijk huis aan de Violen weg in Den Haag. De verhoudingen met de familie waren weer wat hersteld, nu vader dood was. Dat bleek ook wel doordat moeder Van Moorsel haar huishoudster Hermine Giefing naar Meudon stuurde om Nelly bij te staan.

De verhoudingen tussen Nelly en haar familie waren dan wel her­ steld, maar zelfs na de dood van haar man werd zij geacht niet over hem te spreken. Zoals ze aan de Violenweg ook vonden dat ze niet in Meu­ don kon blijven wonen, maar zich weer in Den Haag moest vestigen. Dat deed ze natuurlijk niet. Ze ging terug naar Meudon, waar de hondjes Boulboule en Dada op haar wachtten.

Met dan]< aan Sioerd van Faassen