[ NN31545.0912 ^ 912^- juni 1976
F Instituut voor C u l t u u r t e c h n i e k en W a t e r h u i s h o u d i n g Wageningen
GEOHYDROLOGISCHE I N T E R P R E T A T I E VAN HET GRONDWATERVLAK IN MIDDEN NOORD-BRABANT
J . Bon
N o t a ' s van het Instituut zijn in p r i n c i p e i n t e r n e c o m m u n i c a t i e m i d -delen, dus geen officiële p u b l i k a t i e s .
Hun inhoud v a r i e e r t s t e r k en kan zowel b e t r e k k i n g hebben op een eenvoudige w e e r g a v e van c i j f e r r e e k s e n , als op e e n c o n c l u d e r e n d e d i s c u s s i e van o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n . In de m e e s t e gevallen zullen de c o n c l u s i e s e c h t e r van voorlopige a a r d zijn, omdat het o n d e r -zoek nog niet is afgesloten.
Bepaalde n o t a ' s k o m e n niet voor v e r s p r e i d i n g buiten het Instituut in a a n m e r k i n g .
INHOUD biz. 1. INLEIDING 1 2. ALGEMEEN 2 3. GEOLOGISCH OVERZICHT 4 3 . 1 . Geologische afzettingen 5 4 . AFVOERONDERZOEK MIDDEN NOORD-BRABANT 8
5. GRONDWATER ISOHYPSENKAART 11
5 . 1 . A l g e m e e n 11 5 . 2 . Werkwijze v e r v a a r d i g i n g i s o h y p s e n k a a r t 11
5 . 3 . Richting en dichtheid van de isohypsen 12 5 . 4 . Samenhang m e t t e c t o n i s c h e s t o r i n g e n 12
5 . 5 . Vereenvoudiging i s o h y p s e n k a a r t 12 5 . 6 . Het r i c h t i n g v e r l o o p van de i s o h y p s e n 13
6. HELLINGEN VAN HET GRONDWATER VLAK 15 7. VERBAND TUSSEN DE GEOLOGISCHE OPBOUW EN HET
ISOHYPSENPATROON ENERZIJDS EN DE
STROOM-RICHTING VAN DE WATERLOPEN ANDERZIJDS 18 8. DE INVLOED VAN WINDAFZETTINGEN OP DE
STROOMRICHTING VAN BEKEN 23
SAMENVATTING 26 LITERATUUR 28 LIJST VAN FIGUREN 30
E R R A T A
Bij het onderschrift van fig. 9 behoort de kaart van fig. 10 en bij het onderschrift van fig. 10 behoort de kaart van fig. 9 (zie pag. 30).
1. INLEIDING
In het k a d e r van het geohydrologisch o n d e r z o e k van de C o ö r d i n a -t i e g r o e p Midden N o o r d - B r a b a n -t w e r d een o n d e r z o e k u i -t g e v o e r d n a a r de s a m e n h a n g t u s s e n de s t r o m i n g van grond en o p p e r v l a k t e w a t e r enerzijds en de opbouw van de o n d e r g r o n d a n d e r z i j d s . In genoemde c o ö r -d i n a t i e g r o e p w e r k e n v e r s c h i l l e n -d e -d i e n s t e n s a m e n , namelijk:
het R i j k s i n s t i t u u t voor D r i n k w a t e r v o o r z i e n i n g (RID) R i j k s w a t e r s t a a t
P r o v i n c i a l e W a t e r s t a a t van N o o r d - B r a b a n t - D i e n s t G r o n d w a t e r v e r k e n n i n g - T N O (DVG-TNO)
Het Instituut voor Cultuurtechniek en Waterhuishouding (ICW) D r i n k w a t e r m a a t s c h a p p i j e n van N o o r d w e s t B r a b a n t , B r e d a , T i l b u r g en Waalwijk
W a t e r s c h a p p e n W e s t - B r a b a n t en de D o m m e l
De bijdrage van het ICW aan het w e r k van de c o ö r d i n a t i e g r o e p bestond uit het s a m e n s t e l l e n van een h o o g t e k a a r t van het f r e a t i s c h vlak of wel i s o h y p s e n k a a r t en het u i t v o e r e n van a f v o e r m e t i n g e n . Op b a s i s h i e r v a n w e r d een onderzoek v e r r i c h t n a a r het s t r o m i n g s p a t r o o n van het o p p e r v l a k t e w a t e r en w e r d g e t r a c h t een v e r k l a r i n g te vinden van de w a a r g e n o m e n afvoeren van de beken.
Het o n d e r z o c h t e gebied omvat de t o p o g r a f i s c h e k a a r t b l a d e n 4 4 , 4 5 (alleen het gebied ten zuiden van de r i v i e r - en z e e k l e i - a f zetting en), 50, 5 1 , 56 en 57. De n u m m e r i n g van d e z e k a a r t b l a d e n s t a a t op de figuren van de k a a r t e n aangegeven.
De gebruikte g r o n d w a t e r s t a n d s g e g e v e n s w e r d e n ontleend aan het o n d e r z o e k van de C o m m i s s i e O n d e r z o e k Landbouwwaterhuishouding N e d e r l a n d (COLN), dat g e d u r e n d e de j a r e n 1951 tot 1955 w e r d u i t g e -v o e r d . Het w a a r n e m i n g s n e t -van de peilbuizen had een dichtheid -van ongeveer 1 buis p e r v i e r k a n t e k i l o m e t e r . De w a a r n e m i n g e n w e r d e n u i t s l u i t e n d u i t g e v o e r d op de c u l t u u r g r o n d e n , dus niet in steden, b o s
-sen en w o e s t e gronden. Doordat in de z o m e r op de h o g e r e gronden bij vele buizen de g r o n d w a t e r s t a n d beneden de onderkant van de buis d a a l -de, ontbraken te veel gegevens voor de v e r v a a r d i g i n g van een k a a r t voor de z o m e r t o e s t a n d en m o e s t voor dit o n d e r z o e k w o r d e n v o l s t a a n m e t een k a a r t van de gemiddelde w i n t e r s t a n d over bovengenoemde p e r i o d e .
Voor het b e s c h i k b a a r s t e l l e n van r a p p o r t e n en voor de b e l a n g s t e l -ling, adviezen en r e d a c t i o n e l e aanwijzingen, is veel dank v e r s c h u l d i g d aan d r . H . M . van Montfrans (RGD), d r . D . J . G . N o t a (afd. Geologie LH), p r o f . d r . G . C . M a a r l e v e l d (G. U . A m s t e r d a n , Stiboka), d r . M . F . van Oosten (Stiboka), d r s . A . D . P o m p e r (ICW), d r . , N . A . de R i d d e r (ILRI) en d r . E . G . Lekahena (DGV-TNO).
2. ALGEMEEN
In de h o g e r e zandgronden van N e d e r l a n d , w a a r het o n d e r z o c h t e gebied toe g e r e k e n d m o e t w o r d e n , w o r d t de v o r m van het f r e a t i s c h vlak voornamelijk bei'nvloed door de natuurlijke grondwater s t r o m i n g . Dit is v o o r a l het geval bij de beschouwing van de te b e s c h r i j v e n i s o -h y p s e n k a a r t , die is g e b a s e e r d op gegevens uit de tijd dat u i t g e b r e i d e c u l t u u r t e c h n i s c h e w e r k e n — r u i l v e r k a v e l i n g e n , d r a i n a g e , b e e k v e r -b e t e r i n g e n e . d . — nog s c h a a r s hadden p l a a t s g e v o n d e n .
Het p a t r o o n van de isohypsen geeft aanleiding tot vele v r a g e n en v e r o n d e r s t e l l i n g e n betreffende de o o r z a k e n die hebben geleid tot dit z e e r w i s s e l e n d e p a t r o o n van p l a a t s e l i j k e v e r d i c h t i n g e n en s t e r k e r i c h t i n g s v e r a n d e r i n g e n van de isohypsenlijnen.
De a l g e m e n e helling van het g r o n d w a t e r v l a k in het onderhavige gebied is over grote afstanden ongeveer gelijk aan die van de g e m i d -delde t e r r e i n h e l l i n g m e t een v e r h a n g van gemiddeld \ à 1 : 1000 in d o o r l a t e n d e zandige gronden. In m e e r fijnzandige en l e m i g e gronden die s o m s van n a t u r e een s t e r k e r e helling hebben, kan het grondwater-v e r h a n g t o e n e m e n tot 2 à 3 : 1000. Wanneer e c h t e r p l a a t s e l i j k deze grote of nog s t e r k e r e v e r h a n g e n o p t r e d e n , kunnen deze worden v e r -k l a a r d uit v e r s c h i l l e n in de opbouw van de o n d e r g r o n d . Het is v o o r a l dit l a a t s t e wat in deze publicatie aandacht zal k r i j g e n (fig. 1).
a. E e n klei of l e e m l a a g kan in de s t r o o m r i c h t i n g van het grondwater p l o t s e l i n g eindigen en o v e r g a a n in een dik pakket van goed d o o r l a tend m a t e r i a a l . Het d o o r l a t e n d v e r m o g e n (kDwaarde) n e e m t d a a r -door over k o r t e afstand t o e . De o o r z a a k van het plotseling ophou-den van een d e r g e l i j k e s t o r e n d e laag kan zijn, dat e r s p r a k e is van de g r e n s van het afzettingsgebied van de betreffende laag of dat de laag door e r o s i e of a b r a s i e is o p g e r u i m d .
b . In gebieden w a a r t e c t o n i s c h e bewegingen zijn o p g e t r e d e n kunnen v e r s c h i j n s e l e n v o o r k o m e n die door VISSER {1948) en WIGGERS (1951) W ij s t - v e r s c h i j n s e l e n zijn genoemd. Deze v e r s c h i j n s e l e n zijn voor het e e r s t door ERNST en DE RIDDER (I960) in detail b e s t u d e e r d . D e r g e l i j k e v e r s c h i j n s e l e n w o r d e n langs de P e e l r a n d -b r e u k veelvuldig w a a r g e n o m e n (WORKING P A R T Y , 1968; LOKKER, 195 3; BON, 1972). De o o r z a a k m o e t w o r d e n gezocht in het feit dat tengevolge van t e c t o n i s c h e bewegingen k l e i n e , aanvankelijk h o r i z o n -t a a l afgeze-t-te k l e i l a a g j e s , boven de p l a a -t s van de b r e u k in de v a s -t e o n d e r g r o n d , die zich in het d a a r o p liggende l o s s e m a t e r i a a l v o o r t -zet ( s t o r i n g of flexuur), schuin of zelfs v e r t i k a a l k o m e n te s t a a n . Deze o o r s p r o n k e l i j k los van e l k a a r aanwezige k l e i l a a g j e s , die van zo b e p e r k t e a a r d kunnen zijn dat ze p r a k t i s c h geen invloed op de g r o n d w a t e r s t r o m i n g hebben, w o r d e n op de p l a a t s van de s t o r i n g s zone v e r
s m e e r d . Zij v o r m e n dan s o m s een v e r t i k a l e l e e m b a n d in de o n d e r -grond (fig. l b ) . E e n d e r g e l i j k e l e e m l a a g v e r o o r z a a k t aan de boven-zijde van de s t o r i n g s z o n e opstuwing van het g r o n d w a t e r w a a r d o o r een groot h o o g t e v e r s c h i l in het g r o n d w a t e r v l a k aan w e e r s z i j d e van de s t o r i n g s z o n e w o r d t w a a r g e n o m e n . Het r e s u l t a a t i s , dat aan de
s t r o o m o p w a a r t s e zijde van de s t o r i n g s l i j n natte gronden w o r d e n w a a r g e n o m e n indien boven de v e r s m e e r d e zone een dunne laag dekzand is afgezet, t e r w i j l aan de a n d e r e kant van de lijn v e r d r o
ging kan o p t r e d e n . Deze natte gronden w o r d e n in oost N o o r d B r a -bant en L i m b u r g w ij s t - g r o n d e n genoemd en d r a g e n dikwijls a l s veldnaam e e u w s e l s . De g r e n s t u s s e n beide s t r o k e n loopt als een s c h e r p e lijn door het v e l d .
Het uit de d i e p e r e o n d e r g r o n d opgestuwde g r o n d w a t e r dat f e r r o houdend i s , komt bij de s t o r i n g s z o n e m e t zuurstof in a a n r a k i n g , w a a r -door r o e s t b r u i n e f e r r i - v e r b i n d i n g e n o n t s t a a n . In open leidingen, die
een d e r g e l i j k e s t o r i n g s z o n e p a s s e r e n is dit r o e s t i g e w a t e r dikwijls te zien.
In het g r o o t s t e deel van N e d e r l a n d is de laag los s e d i m e n t op de v a s t e o n d e r g r o n d d e r m a t e dik, dat v e r a n d e r i n g e n in het g r o n d w a t e r -v e r h a n g , afgezien -van m e n s e l i j k e in-vloeden, u i t s l u i t e n d m e t de on-d e r (a) b e s c h r e v e n ver s c h i j n s e l e n kunnen w o r on-d e n v e r k l a a r on-d . In Mion-don-den B r a b a n t i s de dikte van d e z e l a a g van dien a a r d , dat n a a s t de onder
(a) b e s c h r e v e n v e r s c h i j n s e l e n , ook die welke onder (b) w e r d e n b e s c h r e -ven kunnen w o r d e n v e r w a c h t . De langs deze weg v a s t g e s t e l d e t e c t o n i s c h e s t o r i n g e n kunnen als uitgangspunt dienen bij v e r d e r m e e r g e d e t a i l l e e r d geologisch o n d e r z o e k .
In de w i n t e r , bij hoge grondwater s t a n d e n , z u l l e n m e e s t a l in het v o o r -beeld (a) ondanks de g r o t e r e d o o r l a t e n d h e i d b e n e d e n s t r o o m s toch h o g e r e
g r o n d w a t e r s t a n d e n v o o r k o m e n , als gevolg van de g r o t e r e w i n t e r n e e r -slag en veel k l e i n e r v e r h a n g . H i e r d o o r wordt het h o o g t e v e r s c h i l v r i j k l e i n . Op een i s o h y p s e n k a a r t van de w i n t e r w a t e r s t a n d e n m e t lijnen van 1 m e t e r h o o g t e v e r s c h i l , komen deze v e r s c h i l l e n nauwelijks tot uiting in t e g e n s t e l l i n g tot het voorbeeld (b). Aangezien s l e c h t s de w i n -t e r k a a r -t w e r d g e m a a k -t , is de kans groo-t, da-t bij he-t v o o r k o m e n van deze s t e i l e v e r h a n g e n s t o r i n g e n h i e r v a n de o o r z a a k kunnen zijn.
3 . GEOLOGISCH OVERZICHT
A l v o r e n s na te gaan of e r een v e r b a n d b e s t a a t t u s s e n de hydrologie en de geologie, wordt e e r s t e e n k o r t o v e r z i c h t gegeven van de geolo-gische afzettingen en de tectoniek die in het o n d e r z o e k s g e b i e d heeft plaatsgevonden en tot heden v o o r t d u u r t .
Zo w e r d in 1932 bij Uden nog een a a r d s c h o k g e c o n s t a t e e r d . R e -cente hoogtemetingen hebben v a s t g e s t e l d dat het a a r d o p p e r v l a k t u s s e n G e m e r t en D e u r n e aan een geleidelijke daling onderhevig i s . Een o v e r
-z i c h t s k a a r t van N e d e r l a n d (fig. 2) geeft e e n beeld van de v e r b r o k k e l i n g in de ondergrond door h e t o p t r e d e n van s t o r i n g e n (GAGLIARDI en ZAGWIJN, 1973). Om een indruk te k r i j g e n hoe m e n zich deze v e r brokkeling m o e t v o o r s t e l l e n , is door genoemde a u t e u r s een d w a r s p r o -fiel van de d i e p e r e o n d e r g r o n d w e e r g e g e v e n (fig. 3). Dit d w a r s p r o f i e l
loopt van Veldhoven ( k r t b l . 51 W) o o s t w a a r t s n a a r de P e e l h o r s t . De ligging van dit profiel s t a a t figuur 14 a l s r a a i C C ' a a n g e g e v e n .
3 . 1 . G e o l o g i s c h e a f z e t t i n g e n
Het w e e r g e v e n van g e d e t a i l l e e r d e afzettingen van het o n d e r z o c h t e gebied volgens de nieuwste inzichten is niet te v e r w e z e n l i j k e n , omdat s l e c h t s het k a a r t b l a d 51 O is v e r s c h e n e n (BISSCHOPS, 1973).
In 1956 w e r d door PANNEKOEK een o v e r z i c h t s k a a r t van de p l e i s -tocene afzettingen g e p u b l i c e e r d , die thans w e e r is a c h t e r h a a l d door de nieuwe uitgave van de Geologische O v e r z i c h t s k a a r t e n van N e d e r land (RGD, 1975). E e n vereenvoudigde w e e r g a v e van deze k a a r t b e treffende het o n d e r z o e k s g e b i e d is h i e r in figuur 4 w e e r g e g e v e n , w a a r -in tevens de v o o r n a a m s t e p l a a t s e n en w a t e r l o p e n s t a a n a a n g e g e v e n .
Om zich te o r i ë n t e r e n in de volgorde van de geologische afzettin-gen, is de s t r a t i g r a f i e van het p l e i s t o c e e n in een t a b e l opgenomen (fig. 5), zoals die in de nieuwste toelichting bij de nieuwe geologische k a a r t e n is w e e r g e g e v e n . H i e r m e d e is uit figuur 4 op te m a k e n , dat de oudste afzettingen in het w e s t e l i j k k a a r t d e e l aan, of dicht b i j , het op-p e r v l a k liggen. Het zijn de afzettingen uit het Tiglien en het K e d i c h e m . Aan de bovenzijde b e s t a a n deze lagen uit dikke pakketten z w a r e tot zandige k l e i e n . Na de publicatie van PANNEKOEK, w a a r b i j geen jon-g e r e afzettinjon-gen deze oude jon-gronden zouden bedekken, hebben l a t e r e o n d e r z o e k e r s aangetoond, dat in het dal van de M a r k wel j o n g e r e s e d i -m e n t e n a a n de oppervlakte liggen (VAN DORSSER, 1956). De B e l g i s c h e o n d e r z o e k e r DE PLOEY (1961) deelde m e d e dat in de A n t w e r p s e N o o r -d e r Kempen jong glaciale afzettingen v o o r k o m e n , -die zich z e k e r op N e d e r l a n d s gebied in grote oppervlakten zullen v o o r t z e t t e n . FABER (1972) gaf a l s t o e n a m e van de afvoer (in l / s e c . ha) van de M a r k en de W e e r r i j s van zuid n a a r noord, het wegduiken van de oude f o r m a t i e s onder de j o n g e r e . H i e r d o o r w o r d t de d r a i n e r e n d e w e r k i n g van de r i -v i e r e n in s t r o o m a f w a a r t s e r i c h t i n g -v e r s t e r k t . VAN OOSTEN (1967) vond in het bekken van B r e d a m e e r d e r e dikke zand- en l o s s l a g e n die in j o n g e r e g l a c i a l e tijden zijn o n t s t a a n . Op de nieuwste geologische o v e r z i c h t s k a a r t e n staan deze jonge p l e i s t o c e n e afzettingen dan ook
De o o s t g r e n s van het s t r o o m g e b i e d van de M a r k w o r d t g e v o r m d door door een hoge u i t l o p e r van het Massief van B r a b a n t (fig. 2), welke loopt vanaf de B e l g i s c h e g r e n s over B a a r l e N a s s a u ( k r t b l . 50 O) via G i l z e -r i j e n n a a -r Made in n o o -r d w e s t e l i j k e -r i c h t i n g (fig. 11). Ten tijde van de d a a r o p volgende afzettingen van de f o r m a t i e van S t e r k s e l , die door de Rijn en de Maas w e r d e n gedeponeerd, w a r e n de h o o g t e v e r s c h i l l e n in de C e n t r a l e Slenk ten oosten van de B a a r l e N a s s a u - r u g nog niet g r o o t . Wel m o e t deze rug tijdens de afzettingen van S t e r k s e l als e e n w a t e r
-scheiding hebben gefungeerd, w a a r d o o r d e z e afzettingen oostelijk van de toen aanwezige w a t e r s c h e i d i n g w e r d e n g e d e p o n e e r d .
De oostelijke b e g r e n z i n g van de f o r m a t i e van S t e r k s e l , zoals die op de nieuwste k a a r t e n s t a a t aangegeven, ligt ongeveer op de lijn Made Os t e r h o u t Dongen R i e l B a a r schot Ve s sum We s t e r h o v e n B e l -gische g r e n s (fig. 4).
Door l a t e r e dalingen in de C e n t r a l e Slenk, s o m s g e p a a r d gaande m e t het ontstaan van s t o r i n g e n en h o o g t e v e r s c h i l l e n bij de s t o r i n g s -zonen w e r d dit S t e r k s e l m a t e r i a a l in deze s t r o o k niet m e e r bedekt door j o n g e r e f l u v i o - p e r i g l a c i a l e afzettingen van de f o r m a t i e van T w e n t e . Deze afzettingen zijn afkomstig van v e r s p o e l d m a t e r i a a l dat t e r p l a a t s e aanwezig was en w e r d v e r m e n g d m e t door de wind a a n g e voerd s e d i m e n t . Slechts een v r i j dunne laag dekzand uit de l a a t g l a c i a a l dekt het m a t e r i a a l van de f o r m a t i e van S t e r k s e l af. De b e g r e n -zing t u s s e n de afzettingen van S t e r k s e l en die van Twente ligt t u s s e n S t e e n s e l ( k r t b l . 51 W) en V a l k e n s w a a r d ( k r t b l . 51 O) v r i j s c h e r p langs een bekende s t o r i n g . Ten oosten van deze g r e n s is de daling in de C e n t r a l e Slenk v e r m o e d e l i j k g r o t e r geweest dan ten w e s t e n e r v a n , w a a r d o o r mogelijk deze s t o r i n g is ontstaan (fig. 4 ) . H i e r b i j m o e t e n toen duidelijke h o o g t e v e r s c h i l l e n zijn o p g e t r e d e n .
Voordat de M a a s , door de toen r i j z e n d e P e e l h o r s t , zich n a a r het oosten in het huidige M a a s d a l had t e r u g g e t r o k k e n , w e r d nog m a t e r i a a l van de f o r m a t i e van Veghel langs en op de P e e l h o r s t afgezet v o o r d a t de f o r m a t i e van Twente w e r d g e v o r m d . In l a t e r e tijden w e r d e n afzettingen van de f o r m a t i e van Twente op die van Veghel p l a a t s e l i j k g e d e p o n e e r d . De s e d i m e n t a t i e in de C e n t r a l e Slenk, zij het m e t lokale i n -t e r r u p -t i e s , is -to-t heden v o o r -t g e z e -t .
Slechts jonge s t o r i n g e n hebben op het relief invloed uitgeoefend en die l a t e r gedeeltelijk door dekzand w e r d e n afgedekt. Toch zijn langs
de P e e l r a n d nog vele s t e i l r a n d e n z i c h t b a a r gebleven evenals bij de Rijen s t o r i n g ten zuiden van Gilze ( k r t b l . 50 O).
Uit figuur 4 blijkt dat de jongste afzettingen van het p l e i s t o c e e n over bijna het hele c e n t r a l e gebied van de Slenk zijn afgezet. D o o r d a t de s e d i m e n t a t i e de dalingen in het t e r r e i n konden bijhouden, w e r d e n in het midden van de C e n t r a l e Slenk de dikste afzettingen aangetroffen. Dit blijkt o . a . uit het d w a r s p r o f i e l B B ' dat door B i s s c h o p s is w e e r -gegeven (fig. 6a). Het is gelegen t u s s e n Eindhoven en Handel op de P e e l h o r s t . Het geeft een d o o r s n e d e van het oostelijk deel van de C e n -t r a l e Slenk. De afze-t-tingen onder Eindhoven (midden C e n -t r a l e Slenk) zijn aanzienlijk dikker dan bij G e m e r t (rand van de P e e l h o r s t ) . De ligging van dit profiel s t a a t op figuur 14 aangegeven en ligt vlakbij het d w a r s p r o f i e l C C ' . De in dit profiel aangegeven breuken zijn d u i -delijk h e r k e n b a a r aan de v e r s c h u i v i n g e n van de lagen ten opzichte van e l k a a r .
Ook in het wat n o o r d e l i j k e r gelegen d w a r s p r o f i e l AA' van de RGD (ÊLig.6) g e l e g e n t u s s e n S c h i j n d e l en Zeeland ( k r t b l . 45W, 450) zijn de v e r
-schuivingen van de lagen t e r w e e r s z i j d e van de s t o r i n g e n z i c h t b a a r , evenals de t o e n a m e in dikte n a a r de l a a g s t e d e l e n . De ligging van dit profiel is ook in figuur 14 aangegeven. Het afvoerpatroon dat is w e e r gegeven in de b i j k a a r t 3 behor ende bij de Geologische K a a r t van N e -d e r l a n -d 51 Oost a l s -de bovenkant van -de f o r m a t i e van V e g h e l / S t e r k s e l is dan ook niet het o o r s p r o n k e l i j k e afvoerpatroon g e w e e s t , m a a r het gevolg van de o n r e g e l m a t i g e dalingen van deze f o r m a t i e s in de C e n t r a -le S-lenk. De s t e r k e daling van de top van deze f o r m a t i e s bij Eindhoven en ten n o o r d w e s t e n e r v a n komen dan ook duidelijk tot uiting.
Door de p l a a t s e l i j k e r i v i e r - en windafzettingen sinds het E l s t e r i e n zijn de d a t e r i n g e n van de v e r s c h i l l e n d e lagen langs de w e s t z i j d e van de P e e l h o r s t m o e i l i j k te bepalen. H i e r d o o r zijn de afwisselende zandige en l e m i g e lagen in één g r o e p s a m e n g e v a t a l s de 'Nuenen' g r o e p . Soms hebben de l e e m l a g e n een grote v e r b r e i d i n g zoals in het geologisch d w a r s p r o f i e l B B ' s t a a t aangegeven. Tijdens de afzettingen in de Slenk hebben nog dalingen m e t t u s s e n p o s e n p l a a t s g e v o n d e n die de s e d i m e n -tatie en de grondwaterbeweging hebben befnvloed. Een en a n d e r blijkt uit de scheefstelling van de l e e m l a g e n en het afbreken e r v a n door de
van deze opvullingen blijken uit het v e r l o o p van het g r o n d w a t e r v l a k , dat dan tot z e e r kleine v e r h a n g e n aanleiding geeft.
Hoewel het hele gebied p r a k t i s c h m e t dekzand is bedekt, w o r d t de g r o n d w a t e r s t r o m i n g h i e r d o o r weinig beïnvloed, omdat de d o o r l a -tendheid van het dekzand r e d e l i j k is te n o e m e n .
Doordat in de l a a t s t e j a r e n m e e r d e r e gegevens betreffende de s t o r i n g e n bekend zijn geworden, zoals door het s e i s m i s c h onderzoek van de N A M en door boringen van de RGD, d r i n k w a t e r l e i d i n g m a a t -schappijen en van de b o o r f i r m a s is de lokatie van deze s t o r i n g e n in
r a p p o r t e n van de RGD vastgelegd (RGD, 1973, k r t b l . 4 5 ; MONTFRANS, 1974; BISSCHOPS, 1973, k r t b l . 51 O).
4 . AFVOERONDERZOEK MIDDEN NOORD-BRABANT
In N o o r d - B r a b a n t heeft v e e l a f v o e r o n d e r z o e k plaatsgevonden o . a . door de R i j k s w a t e r s c h a p , W a t e r s c h a p p e n , C u l t u u r m a a t s c h a p p i j e n , de C u l t u u r t e c h n i s c h e Dienst en het ICW. In de m e e s t e gevallen w e r d . bij grote s t r o o m g e b i e d e n b e n e d e n s t r o o m s de afvoer g e m e t e n en b e r e -kend tot afvoeren p e r eenheid van o p p e r v l a k t e ( l / s e c . h a ) m e t het doel voor een bepaalde frequentie van v o o r k o m e n , bijvoorbeeld 1 of 10 m a a l p e r j a a r , de afvoer v a s t te s t e l l e n . Met deze gegevens kunnen b e r e k e n i n g e n w o r d e n opgezet om de afmetingen van de leidingen, k u n s t w e r k e n en de o n t w a t e r i n g s d i e p t e te bepalen, ten behoeve van b e e k r e g u l a t i e s en de belangen van de landbouw.
Door een s t r o o m g e b i e d op te s p l i t s e n in m e e r d e r e k l e i n e r e delen, kan m e n bepalen hoeveel w a t e r onder bepaalde omstandigheden uit de afzonderlijke k l e i n e r e s t r o o m g e b i e d e n a f s t r o o m t . Dit kan nuttig zijn voor de b e r e k e n i n g e n van de afmetingen en diepten van de s e c u n d a i r e leidingen.
M a a r ook voor de geologie en het g r o n d w a t e r b e h e e r is door v e r gelijkend onderzoek van deze opgedeelde s t r o o m g e b i e d e n de a f v o e r b e paling b e l a n g r i j k . In wegzijgingsgebieden kan globaal b e r e k e n d w o r -den hoeveel w a t e r n a a r de o n d e r g r o n d verdwijnt, of in kwelgebie-den mogelijk b r u i k b a a r g r o n d w a t e r kan w o r d e n onttrokken, om eventuele w a t e r o v e r l a s t te v e r m i n d e r e n .
D e r g e l i j k e a f v o e r m e t i n g e n w e r d e n v e r r i c h t langs de P e e l h o r s t BON, 1972 en 1974) en in M i d d e n - B r a b a n t (BON, 1975; MOEN en BON, 1973). Uit deze onderzoekingen is gebleken dat op z e e r veel p l a a t s e n wegzijging aan de lage zijde van bekende s t o r i n g e n o p t r e e d t en dat d e r g e l i j k e v e r s c h i j n s e l e n ook v o o r k o m e n op p l a a t s e n w a a r s t o r i n g e n w o r d e n v e r m o e d , m a a r nog niet w e r d e n aangetoond.
Het v e r s c h i j n s e l van het plotseling o p t r e d e n van s t e r k r o e s t h o u -dend w a t e r in s o m m i g e plekken in een beek kan eveneens duiden op de aanwezigheid van een s t o r i n g , v o o r a l w a n n e e r in die beekpanden k l e i -n e r e afvoere-n w o r d e -n g e m e t e -n da-n op het bove-nligge-nde pa-nd w a a r i -n geen r o e s t o p t r e e d t . De o o r z a a k van dit r o e s t h o u d e n d e w a t e r w e r d r e e d s in hoofdstuk 2 u i t e e n g e z e t .
Het a f v o e r o n d e r z o e k M i d d e n - B r a b a n t heeft plaatsgevonden vanaf de z o m e r 1974 tot de z o m e r 1975. Z e e r veel m e e t p u n t e n w e r d e n i n g e r i c h t en op veel p l a a t s e n kon wegzijging w o r d e n v a s t g e s t e l d of v e r o n d e r s t e l d . In figuur 7 zijn niet a l l e e n de m e e t p u n t e n aangegeven, doch ook de
p l a a t s e n van kwel en wegzijging.
Door het intekenen van de bekende s t o r i n g e n blijkt de ligging van de k w e l en wegzijgingsgebieden r e d e l i j k m e t de s t o r i n g s l i j n e n te c o r r e s -p o n d e r e n . Het is r e d e l i j k om aan te n e m e n , dat o-p -p l a a t s e n w a a r deze v e r s c h i j n s e l e n zich ook voordoen, deze ook s a m e n h a n g e n m e t t e c t o -n i s c h e s t o r i -n g e -n .
Wat de afvoeren betreft, kan in dit o n d e r z o e k w o r d e n v e r m e l d , dat bij de Zandley ten noorden van Udenhout (44 O) op het beneden-s t r o o m beneden-s e m e e t p u n t 1 (fig. 7) 0 , 4 3 l / beneden-s e c . ha w e r d g e m e t e n a l beneden-s hoogbeneden-ste w a a r d e en bij de twee bovens.troomse m e e t p u n t e n 2 en 3 t e z a m e n 0, 88 l / s e c . ha w e r d afgevoerd, inclusief de v r i j grote afvoer van de z u i v e r i n g s i n s t a l l a t i e van T i l b u r g - N o o r d . V e r m o e d wordt dat boven-s t r o o m boven-s van het m e e t p u n t 1 een boven-s t o r i n g aanwezig iboven-s die zich mogelijk n a a r het zuiden langs M o e r g e s t e l v o o r t z e t en in v e r b i n d i n g s t a a t m e t een w a a r g e n o m e n s t o r i n g bij M i d d e l - B e e r s (51 W). Ook bij de Kleine B e e r z e ten zuiden van O o s t e l - B e e r s , w o r d t een s t e r k e wegzijging aangetoond in het beekpand b o v e n s t r o o m s de m e e t p u n t e n 23 en 24. Vele m a l e n w e r d in dat pand een negatieve afvoer of wegzijging b e r e k e n d w a n n e e r de afvoer van het b o v e n s t r o o m s e meetpunt 25 w o r d t a f g e t r o k -ken van die van de punten 23 en 24 t e z a m e n .
Langs de grote s t o r i n g s l i j n , welke vanaf Goirle(50 O) n a a r het zuidoosten loopt, en ten noorden van V e s s e m (51 W), w o r d t wegzijging w a a r g e n o m e n in de P o p p e l s e Ley bij m e e t p u n t 3, kwel ten zuiden van H i l v a r e n b e e k (50 O) aan de hoge zijde van de s t o r i n g bij de m e e t p u n t e n 9 en 10 m e t r e l a t i e f hoge afvoeren van 0, 52 en 0 , 4 1 l / s e c . h a . M e e r oostelijk van V e s s e m w e r d in de Kleine B e e r z e bij meetpunt 27 w e g -zijging g e c o n s t a t e e r d . De m a x i m u m g e m e t e n afvoer b e d r o e g d a a r s l e c h t s 0 , 2 1 l / s e c . h a .
Bij de veldverkenning w e r d g e c o n s t a t e e r d dat over de stuw 18 in de G r o t e B e e r z e bij C a s t e r e n (51 W) bijna twee m a a l zoveel w a t e r w e r d afgevoerd als bij stuw 16 ten zuidwesten van M i d d e l - B e e r s.
L a n g s de Rijen s t o r i n g w e r d op m e e t p u n t 4 bij Gilze (50 O) geen g r o t e r e afvoer g e m e t e n dan 0, 1 l / s e c . h a . In dit wegzijgingsgebied stond de beek dan ook z e e r lang d r o o g . O p m e r k e l i j k is ook het v e r -s c h i j n -s e l dat in p e r i o d e n m e t weinig n e e r -s l a g , m e n in de beek panden kan aantreffen die droog s t a a n of geen w a t e r over de stuwen afvoeren, t e r w i j l in de a a n g r e n z e n d e panden wel afvoer o p t r a d . In de w a t e r g a n g die aan de hoge zijde van een s t o r i n g nog w a t e r krijgt a a n g e v o e r d v e r l i e s t dit w a t e r aan de benedenzijde door de slootbodem in de ond e r g r o n ond . F i g u u r 8 l a a t h i e r v a n een v o o r b e e l ond zien ondat w e r ond w a a r g e -n o m e -n bij de P e e l r a -n d b r e u k bij N i s t e l r o d e (45 O), te-n -n o o r d w e s t e -n van Uden.
Uit de ligging van de op een k a a r t ingetekende kwel en wegzij -gingsgebieden, die dikwijls bij v e r s c h i l l e n d e n a a s t e l k a a r gelegen beken v o o r k o m e n , kan een aanwijzing w o r d e n gevonden voor de a a n wezigheid van v e r m o e d e l i j k e s t o r i n g e n . V e r d e r e aanwijzingen h i e r -voor kunnen zijn: het plotseling v o o r k o m e n van r o e s t h o u d e n d w a t e r , h o o g t e v e r s c h i l l e n in het t e r r e i n , grote h o o g t e v e r s c h i l l e n in het grondw a t e r in dicht bij e l k a a r gelegen drinkputten voor het v e e , grondw i j s t v e r
s c h i j n s e l e n , of het p l o t s e l i n g v o o r k o m e n van grof grind in de b e e k -bodem en in de taluds in s t r o o m o p w a a r t s l e i d i n g e n terwijl beneden-s t r o o m beneden-s beneden-s l e c h t beneden-s fijn zand wordt gevonden.
5. GRONDWATER -ISOHYPSENKAART
5 . 1 . A l g e m e e n
Om een duidelijk inzicht te k r i j g e n van de g r o n d w a t e r s t r o m i n g en de fluctuatie van het grondwater t u s s e n de z o m e r - en w i n t e r p e r i o d e dient m e n te kunnen beschikken over een tweetal i s o h y p s e n k a a r t e n . Men gebruikt in dat geval k a a r t e n van de hoogste (winter) en de d i e p -ste (zomer) g r o n d w a t e r s t a n d e n . D a a r gedurende het o n d e r z o e k te weinig w a a r n e m i n g s p u n t e n aanwezig w a r e n , w a a r v a n de hoogteligging bekend w a s , w e r d besloten om van de o u d e r e g r o nd w a t e r stands g e g e -v e n s , welke in de j a r e n 1951-1955 door de C o m m i s s i e O n d e r z o e k Landbouwhuishoudkunde N e d e r l a n d (COLN) w e r d e n v e r z a m e l d , de g e m i d delde w i n t e r i s o h y p s e n k a a r t te m a k e n , zoals in de inleiding w e r d v e r -m e l d .
O p g e m e r k t dient te w o r d e n dat in de zandgebieden h e t s t r o m i n g s beeld van de w i n t e r of z o m e r p e r i o d e in wezen bijna gelijk blijft. A l -leen de hoogte van het g r o n d w a t e r v l a k ligt in de winter o n g e v e e r 0, 5 tot 1 m e t e r h o g e r .
5.2. W e r k w i jze v e r v a a r d i g i n g i s o h y p s e n k a a r t
Voor het m a k e n van de i s o h y p s e n k a a r t w e r d u i t g e g a a n van de w a -t e r l o p e n k a a r -t , w a a r i n de w a a r n e m i n g s p u n -t e n w o r d e n inge-tekend m e -t de bijbehorende w a t e r h o o g t e t . o . v . N A P . Aan de hand van deze hoog-t e c i j f e r s w o r d e n lijnen van gelijke hooghoog-te (isohypsen) gehoog-tekend, m e hoog-t inachtneming van de t e r r e i n s i t u a t i e s die zich op de topografische k a a r t e n voordoen (fig. 9). Op deze k a a r t , die de gemiddelde hoogte van het g r o n d w a t e r v l a k in de winter weergeeft, komt het afvoerpatroon duidelijk tot uiting.
5 . 3 . R i c h t i n g e n d i c h t h e i d v a n d e i s o h y p s e n
Op vele p l a a t s e n w o r d e n v e r d i c h t i n g e n van de isohypsenlijnen w a a r g e n o m e n , die niet s t e e d s langs r i v i e r e n liggen en welke niet
s t e e d s uit p r o c e s s e n bij het oppervlak zijn te v e r k l a r e n . E e n en a n -d e r wettigt -de ge-dachte -dat t e n m i n s t e op een a a n t a l p l a a t s e n in Mi-d-den- MiddenB r a b a n t s t e r k e v e r a n d e r i n g e n in de opbouw van de o n d e r g r o n d o p t r e -den. Het zijn v e r s c h i j n s e l e n die s t e r k doen denken a a n die welke langs de P e e l h o r s t o p t r e d e n (WORKING P A R T Y , 1968; BON, 1972) en d a a r c o r r e s p o n d e r e n m e t s t o r i n g e n .
Aan de hand van deze isohypsenlijnen konden v e r m o e d e l i j k e s t o -r i n g s l i j n e n op de k a a -r t w o -r d e n ingetekend en wel a a n de hoge zijde van de overgang van een zwak v e r h a n g van het g r o n d w a t e r n a a r een s t e r k v e r h a n g , zoals in figuur 1 c w e r d a a n g e g e v e n .
In het veld is e c h t e r een eventuele v e r a n d e r i n g in de opbouw van de o n d e r g r o n d ondanks een dikke laag dekzand en glooiende t e r r e i n -helling op vele p l a a t s e n binnen een m a r g e van 100 m te bepalen uit de grond water stands v e r s c h i l l e n in drinkputten voor het v e e .
5 . 4 . S a m e n h a n g m e t t e c t o n i s c h e s t o r i n g e n
Worden v e r v o l g e n s de bekende s t o r i n g e n op de i s o h y p s e n k a a r t i n getekend, dan blijken op veel p l a a t s e n de op de i s o h y p s e n k a a r t w a a r -genomen afwijkingen in het g r o n d w a t e r p a t r o o n dicht bij de bekende s t o r i n g e n te liggen of e r m e e s a m e n te vallen (fig. 10). Gewezen kan w o r d e n op de s t e r k e v e r h a n g e n in het g r o n d w a t e r langs de P e e l h o r s t , bij de R i j e n - s t o r i n g bij G i l z e , bij de H e e r l e r h e i d e - s t o r i n g ten zuiden van H i l v a r e n b e e k - V e s s e m - E e r s e l , de F e l d b i s s , een s t o r i n g van W i n t e l r e - V a l k e n s w a a r d (51 W, 57 W) ten w e s t e n van A a r l e en l a n g s de D o m m e l .
5.5. V e r e e n v o u d i g i n g i s o h y p s e n k a a r t
Teneinde de hoofdrichting van het i s o h y p s e n p a t r o o n wat te v e r duidelijken w e r d e n in figuur 11 s l e c h t s de i s o h y p s e n m e t 5 m h o o g t e -v e r s c h i l wat g e s c h e m a t i s e e r d in k a a r t g e b r a c h t , m e t weglating -van kleine afwijkingen in het p a t r o o n . Wel w e r d e n op de k a a r t de grondwater-t r e c h grondwater-t e r s van deze 5 m isohypsen ingegrondwater-tekend, die bij de beekdalen
v o o r k o m e n . Uit de lengte van deze t r e c h t e r s kan e e n indruk w o r d e n v e r k r e g e n van de min of m e e r opgevulde d r a i n a g e g e u l e n die de beken in de o n d e r g r o n d hebben u i t g e s c h u u r d .
De vereenvoudigde i s o h y p s e n k a a r t l a a t duidelijk de twee w a t e r -scheidingen zien die de C e n t r a l e Slenk i n s l u i t e n . In het oosten ligt de P e e l h o r s t en in het w e s t e n ligt een hoge r u g , komend uit het M a s sief van B r a b a n t die in hoofdstuk 3 de B a a r l e N a s s a u r u g w o r d t g e -n o e m d . La-ngs de westfla-nk va-n deze r u g wordt ee-n opvalle-nde la-nge s t e i l e helling van het g r o n d w a t e r v l a k aangetroffen. Het v e r h a n g h i e r -van n a a r de M a r k b e d r a a g t gemiddeld 1 , 5 : 1000. T e n w e s t e n -van de M a r k b e d r a a g t het g r o n d w a t e r v e r h a n g s l e c h t s 0, 5 : 1000, dus d r i e m a a l zo klein.
5 . 6 . H e t r i c h t i n g v e r l o o p v a n d e i s o h y p s e n
In figuur 11 is te zien dat vanaf de B a a r l e N a s s a u - r u g de 35 en 30 m isohypsenlijnen langs de g r e n s in zuidoostelijke r i c h t i n g afbuigen en in de omgeving van W e e r t (57 O), n o o r d w a a r t s n a a r de P e e l h o r s t t e r u g l o p e n . De 25 en 20 m isohypsenlijnen op de k a a r t b l a d e n 50 O, 51 W en 51 O, volgen vanaf de B a a r l e N a s s a u r u g een m e e r o o s t e -lijke r i c h t i n g , m a a r buigen ten zuidwesten van Eindhoven t u s s e n W i n t e l r e en W e s t e r h o v e n beide s c h e r p n a a r het zuidoosten o m . Bij de D o m m e l w o r d t de r i c h t i n g van deze lijnen w e e r oostelijk en buigen bij de P e e l h o r s t n a a r het n o o r d e n om. Deze S - v o r m i g e ombuigingen van de i s o h y p s e n bij de genoemde p l a a t s e n houden v e r b a n d m e t een aangetoonde geologische s t o r i n g , de F e l d b i s s g e n o e m d . H i e r u i t blijkt dat de tectoniek in dat gebied een r o l heeft gespeeld in de g r o n d w a t e r -s t r o o m (fig. 14).
De 15 m isohypsenlijn volgt vanaf de B a a r l e N a s s a u r u g een v r i j -wel oostelijke r i c h t i n g tot de P e e l h o r s t om a l d a a r ook s c h e r p n a a r het noorden om te buigen. Bij Eindhoven wordt de afstand t u s s e n de 15 en 20 m isohypsenlijnen bijna twee m a a l zo groot als in het w e s -telijke g e d e e l t e , het v e r h a n g in het g r o n d w a t e r wordt bij Eindhoven z e e r klein en b e d r a a g t d a a r ongeveer 0 , 1 : 1000. H i e r d o o r lijkt het e r op of bij Eindhoven e e n groot dalingsbekken m e t s e d i m e n t is o p g e -vuld. In figuur 6a, v o o r s t e l l e n d de geologische d w a r s r a a i B B ' , is dit aan de t o e n e m e n d e dikte van het Nuenen-pakket van oost n a a r w e s t duidelijk w a a r n e e m b a a r .
Het v e r h a n g op de oostflank van de B a a r l e N a s s a u - r u g
t u s s e n de 30 en 15 m i s o h y p s e n , t u s s e n de p l a a t s e n R e u s e l (56 O) en D i e s s e n (51 W), v r i j r e g e l m a t i g en b e d r a a g t gemiddeld 0 , 2 5 : 1000. De 10 m isohypsenlijn loopt niet p a r a l l e l m e t die van de 15 m lijn.
Bij T i l b u r g w o r d t een g r o t e s c h e r p e uitstulping in n o o r d e l i j k e r i c h t i n g w a a r g e n o m e n en m e e r n a a r het oosten een k l e i n e r e bij St. O e d e n r o d e
(51 W, 51 O). H i e r d o o r lijkt het, of het noordelijke deel van de C e n -t r a l e Slenk in d r i e delen is v e r d e e l d . Een klein s-tuk lig-t -t u s s e n Gilze en T i l b u r g m e t als afvoerende r i v i e r de Donge. Het a n d e r e kleine deel ligt in het oosten t u s s e n de P e e l h o r s t en St. O e d e n r o d e , m e t a l s hoofd-afwatering de A a . In dit deel van de Slenk n e e m t de dikte van de afzettingen van oost n a a r w e s t t o e , zoals lijkt uit het geologisch d w a r s p r o -fiel AA' in figuur 6b.
Het g r o t e r e m i d d e n g e d e e l t e t u s s e n de p l a a t s e n M o e r g e s t e l (51 W) en St. Oedenrode v o r m t een b r e d e l a a g t e , die aan de zuidzijde, even ten noorden van het W i l h e l m i n a k a n a a l wordt b e g r e n s d door een t r e d e in het l a n d s c h a p . Deze b e g r e n z i n g s t a a t op de oude geologische k a a r t e n aangegeven als de grens t u s s e n het 'midden t e r r a s ' en het 'laag t e r r a s ' . E v e n a l s bij het bekken van Eindhoven b e s t a a t de mogelijkheid dat ook deze d r i e l a a g t e n door t e c t o n i s c h e invloed zijn o n t s t a a n en n a d e r h a n d m e t e r o s i e m a t e r i a a l w e r d e n opgevuld.
Aan de w e s t z i j d e van de B a a r l e N a s s a u r u g buigen alle i s o h y p s e n -lijnen vanaf de w a t e r s c h e i d i n g bijna evenwijdig aan e l k a a r s c h e r p n a a r het zuidwesten om n a a r het dal van de M a r k . De 5 m isohypsenlijn buigt bij de M a r k ten zuiden van B r e d a w e e r s c h e r p n a a r het n o o r d -w e s t e n t e r u g . Langs de r i v i e r e n de M a r k , W e e r r i j s e n B i j l o o p zijn
z e e r lange g r o n d w a t e r t r e c h t e r s w a a r te n e m e n . L a n g d u r e n d e e r o s i e m o e t d a a r hebben p l a a t s g e v o n d e n , die het bekken van B r e d a m o e t e n hebben opgevuld tot een bijna vlak gebied, gezien de g r o t e afstand t u s s e n de 0 m en de 5 m i s o h y p s e n . Op de nieuwste geologische k a a r t blijken deze e r o s i e g e u l e n evenals het bekken van B r e d a opgevuld te zijn m e t de j o n g e r e afzettingen van Twente (fig. 4).
De 10 m i s o h y p s e m a a k t bij de M a r k geen s c h e r p e bocht n a a r het n o o r d w e s t e n , zoals de 5m lijn, doch s l e c h t s een geringe uitstulping n a a r het zuiden, m a a r buigt bij de w e s t o e v e r v e r d e r n a a r het zuidwesten af, om bij de W e e r r i j s n a a r het n o o r d w e s t e n t e r u g te buigen. Uit deze v e r n a a r het zuidwesten ombuiging van de 10 m lijn o n t s t a a t het v e r -m o e d e n , dat het oudste e r o s i e c e n t r u -m langs de W e e r r i j s heeft gelegen.
N a d e r h a n d heeft de e r o s i e m e e r invloed uitgeoefend langs de M a r k , d a a r het zuidelijkste punt van de 5 m i s o h y p s e niet m e e r m e t een flauwe bocht bij de W e e r r i j s ligt, m a a r bij de M a r k .
Op de nieuwste geologische k a a r t is ook te zien, dat aan de o o s t -zijde van de M a r k s l e c h t s een s m a l l e s t r o o k jong s e d i m e n t is afgezet, in t e g e n s t e l l i n g tot aan de w e s t z i j d e .
6. HELLINGEN VAN HET GRONDWATERVLAK
Aan de hand van de i s o h y p s e n k a a r t (fig. 9), zijn enkele d w a r s r a a i e n getekend, om een indruk te k r i j g e n van de helling van de g e m i d -delde w i n t e r g r o n d w a t e r s t a n d i n h e t t e r r e i n . De ligging van deze r a a i e n is aangegeven in figuur 1 1 . In figuur 12 s t a a t een tweetal r a a i e n getekend van het g r o n d w a t e r v l a k in het w e s t e l i j k deel van het o n d e r z o e k s g e b i e d . V e r m e l d m o e t w o r d e n dat bij g e b r e k aan voldoende h o o g t e k a a r t e n , het m a a i v e l d niet is ingetekend doch uitsluitend de g r o n d w a t e r s p i e g e l van de gemiddelde g r o n d w a t e r s t a n d .
R a a i 1 - l a
Deze r a a i geeft een indruk van de g r o n d w a t e r h e l l i n g in het t e r r e i n t u s s e n de beken van W e e r r i j s en de Bijloop n a a r B r e d a en v a n d a a r in zuidoostelijke r i c h t i n g n a a r Alphen (50 O). In deze r a a i komt duidelijk het v e r s c h i l in helling tot uiting aan w e e r s z i j d e van de M a r k . In het westelijke deel zijn duidelijk een d r i e t a l knikken in het g r o n d w a t e r v l a k w a a r te n e m e n . Of deze knikken een gevolg zijn van p e r i o d e s m e t v e r -hoogde e r o s i e is niet u i t g e m a a k t . Het valt wel op dat de v r i j vlakke
gedeelten in de g r o n d w a t e r s p i e g e l t e r p l a a t s e van R i j s b e r g e n (50 W) en bij Ulvenhout (50 W) ongeveer op gelijke hoogte liggen. Het d a l v o r m i g e gedeelte bij B r e d a , w a a r de W e e r r i j s en de M a r k s a m e n k o m e n , is diep ontwaterd en w a a r s c h i j n l i j k m e t goed doorlatend m a t e r i a a l o p g e -vuld.
Westelijk van Alphen wekken p l a a t s e l i j k z e e r s t e i l e v e r h a n g e n in het g r o n d w a t e r v l a k , s t e r k het v e r m o e d e n , dat deze door t e c t o n i s c h e w e r k i n g zijn o n t s t a a n . Dit v e r h a n g is t e r p l a a t s e even s t e r k als dat bij
de R i j e n - s t o r i n g bij Gilze en zoals die bij r a a i 2 - 2a s t a a t ingetekend.
R a a i 2 - 2a
Deze r a a i is getrokken vanaf B r e d a over G i l z e T i l b u r g M o e r g e s -tel tot ten oosten van de B e e r z e . Bij Bavel (50 W) in het w e s t e n , wordt ook een vlak gedeelte in het g r o n d w a t e r n i v e a u aangetroffen dat op ge-lijke hoogte ligt a l s dat bij Ulvenhout. Ook h i e r daalt het grondwater
s t e r k afinaar het dal van de M a r k . T u s s e n Bavel en Gilze k o m e n enkele s t e r k e v e r h a n g e n voor die even groot zijn als die aan de oostzijde van de w a t e r s c h e i d i n g , w a a r de R i j e n - s t o r i n g w e r d v a s t g e s t e l d . V e r d e r o o s t w a a r t s lijkt het e r op dat bij de Hultense Ley een v o o r t r e d e van de R i j e n s t o r i n g aanwezig i s . In het veld i s d a a r een duidelijk h o o g t e -v e r s c h i l w a a r n e e m b a a r . T u s s e n de Hultense Ley en T i l b u r g ligt een uit-g e s p r o k e n l a a uit-g t e . V e r d e r oostelijk wordt bij M o e r uit-g e s t e l een s t e r k v e r h a n g in het g r o n d w a t e r v l a k g e c o n s t a t e e r d , dat doet v e r m o e d e n door een s t o r i n g te zijn v e r o o r z a a k t .
In het oostelijk deel van figuur 11 is een d r i e t a l r a a i e n van het g r o n d w a t e r v l a k aangegeven die in figuur 13 s t a a t afgebeeld.
R a a i 3 - 3a
Deze r a a i van B e r g e i j k n a a r Vught vertoont in het g r o n d w a t e r v l a k enkele knikpunten op p l a a t s e n w a a r s t o r i n g e n zijn aangetoond. Deze s t o r i n g e n zijn de H e e r l e r h e i d e - s t o r i n g , een s t o r i n g die een verbinding v o r m t t u s s e n de H e e r l e r h e i d e s t o r i n g m e t de F e l d b i s s en een a a n g e -toonde s t o r i n g bij M i d d e l - B e e r s . V e r m o e d e l i j k s t a a t deze s t o r i n g in zuidelijke r i c h t i n g in verbinding m e t de F e l d b i s s en in noordelijke r i c h t i n g loopt de s t o r i n g v e r m o e d e l i j k langs M o e r g e s t e l .
In het g r o n d w a t e r v l a k komt de in het t e r r e i n z i c h t b a r e t r e d e ook tot uiting. De invloed van de grote oude stuif rug vanaf de B e l g i s c h e g r e n s langs B e s t , Son n a a r Boerdonk (51 O), ook wel de Midden B r a -bant r u g genoemd (fig. 11), w o r d t in het g r o n d w a t e r v e r l o o p t u s s e n de 20 m en 25 m i s o h y p s e n niet t e r u g gevonden. Als r e d e n kan h i e r v o o r w o r d e n opgegeven dat d a a r juist de twee e e r s t g e n o e m d e s t o r i n g e n
v •
liggen (zie fig. 14), w a a r t e g e n de stuifrug is opgewaaid en g e d e e l t e -lijk o v e r h e e n gewaaid i s . In figuur 11 is ook te zien dat t u s s e n de
R e u s e l en de G r o t e B e e r z e , zand van de Midden B r a b a n t r u g j u i s t t e g e n de bekende s t o r i n g e n ligt.
Aan de benedenzijde van deze b r e u k e n duikt de f o r m a t i e van S t e r k -sel onder de j o n g e r e afzettingen (fig. 4 ) . De beken uit de hoger gelegen gronden hebben door het o n t s t a a n van h o o g t e v e r s c h i l l e n door de t e c t o -niek, p u i n w a a i e r s van e r o s i e m a t e r i a a l afgezet, dat in l a t e r e d r o g e tijden is gaan u i t s t u i v e n , w a a r d o o r de l a n g g e r e k t e Midden B r a b a n t r u g kon o n t s t a a n .
R a a i 4 - 4a
Ook in r a a i 4 w o r d e n duidelijke knikken in het g r o nd w a t e r vlak w a a r g e n o m e n . Deze liggen ten zuidwesten van B e r g e i j k (57 W), bij B e r g e i j k zelf en t e n n o o r d w e s t e n van Riethoven (57 W). Het knikpunt bij B e r g e i j k s t a a t in v e r b a n d m e t de d a a r aangetoonde H e e r l e r h e i d e -s t o r i n g en h e t knikpunt bij Riethoven m e t de F e l d b i -s -s . De v o r m van het g r o n d w a t e r v l a k doet e c h t e r v e r m o e d e n dat de ligging van deze s t o r i n g m e e r zuidwestelijk bij Riethoven zelf ligt. Het s t e r k e g r o n d w a t e r v e r h a n g ten zuidwesten van B e r g e i j k doet eveneens s t e r k v e r -m o e d e n dat d a a r een s t o r i n g aanwezig i s .
E e n v r i j j u i s t e p l a a t s b e p a l i n g van een s t o r i n g aan de hand van g r o n d w a t e r v l a k in een d w a r s p r o f i e l , w e r d u i t e e n g e z e t in de b e s c h r i j ving van r a a i 4 bij Riethoven. In figuur 6b s t a a t een geologisch p r o fiel afgebeeld, gelegen t u s s e n Schijndel en Z e e l a n d , w a a r b i j de P e e l r a n d b r e u k w o r d t g e k r u i s d . In dit profiel is het g r o n d w a t e r v l a k g e t e -kend van 2 8 - 8 - 1 9 7 1 , zoals dat door LEKEHENA en NELISSE (1974) w e r d v e r v a a r d i g d in de G r o n d w a t e r k a a r t van N e d e r l a n d , blad 45 O en 45 W. Uit het v e r l o o p van dit g r o n d w a t e r v l a k blijkt, dat het g r o n d w a -t e r op de P e e l h o r s -t in he-t d r o g e j a a r 1971 -to-t de o u d e r e f o r m a -t i e was gedaald. Ook in dit g r o n d w a t e r v l a k komen duidelijk knikken of s t e r k e v e r h a n g e n tot uiting. Vooral de knik even ten w e s t e n van de boring 45 G - 64 doet s t e r k v e r m o e d e n , dat a l d a a r de P e e l r a n d b r e u k aanwezig m o e t zijn en niet 500 m w e s t e l i j k e r , zoals door de RGD w e r d a a n g e -geven. Het v e r h a n g b e d r a a g t bij de P e e l r a n d b r e u k r u i m 5 m over 1000 m , m a a r vlak bij de b r e u k is dit v e r h a n g vele m a l e n g r o t e r .
R a a i 5 - 5a
Deze r a a i geeft een d o o r s n e d e van het g r o n d w a t e r v l a k aan in de zuidoosthoek van N o o r d - B r a b a n t . In t e g e n s t e l l i n g m e t de v o r i g e r a a i e n loopt h i e r de s t r o o m r i c h t i n g van het g r o n d w a t e r zoveel mogelijk loodr e c h t op de loodr a a i loodr i c h t i n g . H i e loodr d o o loodr komen de opbollingen van het g loodr o n d -w a t e r t u s s e n de beken duidelijker tot u i t i n g . Dit -w o r d t nog v e r s t e r k t door de l e m i g e lagen op de s m a l l e p l a t e a u s t u s s e n de beken en de goed d r a i n e r e n d e m e t e r o s i e m a t e r i a a l opgevulde b e e k d a l e n . De r a a i ligt vanaf de B e l g i s c h e g r e n s , via R e u s e l (57 W ) - D u i s e l n a a r S t e e n s e l (51 W). Vanaf deze p l a a t s buigt de r a a i r i c h t i n g n a a r het zuidoosten om, e v e n -wijdig m e t de 25 m i s o h y p s e in de r i c h t i n g Veldhoven (57 W). Vandaar
gaat het w e e r in oostelijke r i c h t i n g en eindigt ten oosten van de S t r i j p e r A a . Het valt in de figuur 13 op, dat bij vele beken in r a a i 5 de a a n
-liggende gronden a - s y m e t r i s c h zijn o n t w a t e r d . W a a r s c h i j n l i j k kan dit v e r s c h i j n s e l in verband w o r d e n g e b r a c h t m e t p l a a t s gehad hebbende t e r r e i n d a l i n g e n , al den niet g e p a a r d gaande m e t s t o r i n g e n of flexuren in de C e n t r a l e Slenk. Deze a - s y m e t r i e is duidelijk z i c h t b a a r bij R e u s e l , Grote B e e r z e , de Run en de S t r i j p e r Aa (bovenloop van de Kleine D o m -m e l ) . Aan de l i n k e r o e v e r wordt een g r o t e r v e r h a n g aangetroffen dan aan de r e c h t e r o e v e r . Veelal ligt het g r o n d w a t e r v l a k op het linker p l a -teau ook hoger dan op het r e c h t e r p l a t e a u .
VERBAND TUSSEN DE GEOLOGISCHE OPBOUW EN HET ISO-HYPSENPATROON ENERZIJDS EN DE STROOMRICHTING VAN DE W A T E R L O P E N ANDERZIJDS
Langs de r a n d e n van het dalingsgebied van de C e n t r a l e Slenk is een s t e l s e l b r e u k e n of flexuren o n t s t a a n . Aan de P e e l h o r s t z i j d e zijn de s t o r i n g e n s o m s z i c h t b a a r a l s s t e i l k a n t e n en t a l l o z e h o o g t e v e r s c h i l -len in het t e r r e i n . Aan de w e s t z i j d e van de C e n t r a l e S-lenk zijn deze v e r s c h i j n s e l e n veel m i n d e r duidelijk d o o r d a t de s t o r i n g s t r a p p e n door een dikke laag dekzand aan het oog zijn onttrokken en de onderlinge afstanden van de s t o r i n g e n g r o t e r zijn dan aan de o o s t z i j d e .
-invloedt, vooral bij s t o r i n g s z o n e s . Onder a n d e r e kan zich dit uiten in de v e r a n d e r i n g van de s t r o o m r i c h t i n g van de beken (BON, 1972). Nadat een beek een s t o r i n g vrijwel l o o d r e c h t heeft g e p a s s e e r d , vervolgt
deze zijn loop aan de lage zijde veelal evenwijdig m e t het s t o r i n g s v l a k w a a r d o o r een h a a k s e bocht o n t s t a a t . Na een z e k e r e afstand buigt de beek zich w e e r van de s t o r i n g af. De beekloop v o r m t als het w a r e een S-bocht.
Veel van deze h a a k s e bochten zijn in figuur 9 te zien, al dan niet in combinatie m e t een v e r d i c h t i n g van de i s o h y p s e n l i j n e n . Enkele voorbeelden van deze h a a k s e bochten w o r d e n h i e r n a behandeld.
T e n tijde van de afzettingen m e t grofzandig m a t e r i a a l door de Rijn en de M a a s , in het begin van het P l e i s t o c e e n , w a r e n de hoogte-v e r s c h i l l e n niet g r o o t . De a l g e m e n e s t r o o m r i c h t i n g was toen
zuidoost-- n o o r d w e s t . Door dalingen in de C e n t r a l e Slenk en de rijzing van de P e e l h o r s t , w e r d de s t r o o m r i c h t i n g van de o v e r g e b l e v e n beekjes v e r -a n d e r d . Zij v e r l e g d e n hun lopen n -a -a r de l -a -a g s t e delen, w -a -a r d o o r de o o r s p r o n k e l i j k e z u i d o o s t - n o o r d w e s t r i c h t i n g w e r d gewijzigd in een noordelijke of noordwestelijke r i c h t i n g al n a a r gelang de g e v o r m d e t e r r e i n h e l l i n g ten opzichte van de ligging van het b r o n g e b i e d .
Bij de beschouwing van de b r e u k e n k a a r t (fig. 14) blijkt dat de F e l d b i s s ten w e s t e n en zuidwesten van Eindhoven over enige afstand en evenwijdig aan de 20 en 25 m isohypsenlijnen loopt. H i e r u i t kan w o r d e n v a s t g e s t e l d dat deze b r e u k invloed heeft op zowel de r i c h t i n g van de beken, als op de r i c h t i n g van de g r o n d w a t e r s t r o m i n g . T u s s e n W i n t e l r e en W e s t e r h o v e n buigen de 20 m en 25 m i s o h y p s e n beide n a a r het zuidoosten om, d o o r d a t het t e r r e i n ten zuiden van Eindhoven v e r m o e d e l i j k s n e l l e r is gedaald dan bij S t e e n s e l (51 W). De T o n g e r e e p , de D o m m e l en de B r u g g e n r i j t , die b o v e n s t r o o m s een z u i d w e s t n o o r d -oost r i c h t i n g hebben, v e r a n d e r e n na de p a s s a g e van de F e l d b i s s hun r i c h t i n g in een m e e r n o o r d e l i j k e .
Op z e e r veel a n d e r e p l a a t s e n w o r d e n d e r g e l i j k e r i c h t i n g s v e r a n -d e r i n g e n aangetroffen, -die evenals bij -de F e l -d b i s s gepaar-d gaan m e t v e r d i c h t i n g e n van de i s o h y p s e n l i j n e n . Zo zijn de Sbochten bij de H e e r -l e r h e i d e - s t o r i n g in figuur 10 aan te treffen bij de K-leine B e e r z e t u s s e n Hogeloon en V e s s e m ( 5 1 W), bij de G r o t e B e e r z e en bij de R e u s e l ten zuiden van B a a r s c h o t (51 W).
In het w e s t e l i j k e deel van de C e n t r a l e Slenk ziet m e n de S-bochten in de bovenlopen van de Oude Ley bij R i e l (50 O), bij de H u l t e n s e Ley en de G r o t e L e y na de p a s s a g e van de R i j e n - s t o r i n g t e n zuidoosten van G i l z e .
Op t a l van a n d e r e p l a a t s e n , w a a r geen bekende b r e u k e n zijn a a n -getoond, w o r d e n eveneens ombuigingen van de s t r o o m r i c h t i n g in beken aangetroffen, zoals bij de Aa bij E r p (45 O), de D o m m e l bij St. Oeden-r o d e en Boxtel, de R e u s e l bij M o e Oeden-r g e s t e l , de Nieuwe Ley oostelijk van T i l b u r g en op vele a n d e r e p l a a t s e n . Of h i e r s t e e d s s p r a k e is van s t o
-r i n g e n of s t e -r k e t e -r -r e i n d a l i n g e n die deze -r i c h t i n g s v e -r a n d e -r i n g e n hebben v e r o o r z a a k t , is niet bekend.
Situatie bij de Aa
De ombuiging van de Aa bij E r p n a a r het w e s t e n i s v e r m o e d e l i j k een gevolg van een p l a a t s e l i j k e t e r r e i n d a l i n g in de omgeving van Veghel (45 O) die d a a r een slenk deed o n t s t a a n . T u s s e n V o r s t e n b o s c h (45 O) en Schijndel zijn breuken g e c o n s t a t e e r d (fig. 10 en 14), die een slenk i n s l u i t e n . Deze s t o r i n g e n s t a a n in het geologische d w a r s p r o f i e l AA' in figuur 6b a a n g e g e v e n . Wanneer deze b r e u k e n n a a r het zuidwesten w o r d e n v e r l e n g d , komen ze ten zuiden van E r p s a m e n . R e e d s in 1972 v e r m o e d d e Bon op grond van het i s o h y p s e n b e e l d , dat een slenk of t e r r e i n d a l i n g deze r i c h t i n g s v e r a n d e r i n g van de Aa tot gevolg m o e t h e b -ben gehad. Toen w a r e n deze b r e u k e n nog niet bekend. Ze w e r d e n pas b e s c h r e v e n in een r a p p o r t van de RGD in 1973.
Dat deze ombuiging van de Aa niet v e r o o r z a a k t w o r d t door de Mid-den B r a b a n t rug zoals toen in 1972 w e r d g e s u g g e r e e r d , blijkt dat de Aa pas na 3 à 4 km ten noorden van het uiteinde van deze r u g n a a r het w e s t e n ombuigt.
V e r m o e d e l i j k heeft zich bij de D o m m e l bij St. O e d e n r o d e dezelfde s i t u a t i e v o o r g e d a a n . De r i v i e r buigt na ongeveer 3 km ten n o o r d e n van de stuifrug n a a r het n o o r d w e s t e n o m .
Situatie bij de R e u s e l
V e r m o e d e l i j k w o r d e n de ombuigingen van de R e u s e l bij M o e r g e s -tel en van de Nieuwe Ley ten oosten van T i l b u r g , v e r o o r z a a k t door
Sterke dalingen in de omgeving van Oisterwijk(50 W). Doordat bij M o e r g e s t e l niet alleen een duidelijke t e r r e i n t r e d e z i c h t b a a r is van enkele m e t e r s , doch ook het grondwater een groot v e r v a l v e r t o o n t , doen deze v e r s c h i j n s e l e n s t e r k v e r m o e d e n dat ten w e s t e n van de R e u -sel een s t o r i n g aanwezig i s .
V e r d e r e s t e r k e aanwijzingen voor deze s t o r i n g zijn de v e r s c h u i -vingen van de isohypsenlijnen van ongeveer 1, 5 à 2 km bij de R e u s e l (fig. 15). De isohypsenlijnen van de 9, 10 en 11 m die de R e u s e l vanuit het oosten n a d e r e n , v e r l a t e n de w e s t o e v e r pas 1, 5 à 2 m n o o r -d e l i j k e r .
A n d e r e aanwijzingen voor d e s t o r i n g is een aangetoonde s t o r i n g die in zuidelijke r i c h t i n g bij Middel B e e r s ligt(fig. 14).
In noordelijke r i c h t i n g wordt bij de Zandley, ten n o o r d e n van Udenhout (44 O) s t e r k e wegzijging aangetoond (hoofdstuk 4 ) .
Situatie bij de Donge
Het dal van de boven Donge ligt h y d r o l o g i s c h gezien in een l a a g t e die aan de w e s t z i j d e wordt b e g r e n s d door de R i j e n - s t o r i n g en aan de oostzijde door de hoge gronden van T i l b u r g . De 10 m isohypsenlijn m a a k t om T i l b u r g een s c h e r p e en lange u i t s t u l p i n g . De Oude Ley s t r o o m t in de bovenloop op o n g e v e e r 1, 5 km afstand evenwijdig m e t de P o p p e l s e L e y , doch buigt bij Riel plotseling n a a r het n o o r d w e s t e n o m . Ook h i e r r i j s t het v e r m o e d e n dat ten gevolge van een s t e r k e t e r r e i n d a l i n g d e z e o m -buiging is v e r o o r z a a k t . Deze daling heeft v e r m o e d e l i j k plaatsgevonden in de omgeving van Dongen, t u s s e n de R i j e n - s t o r i n g en de hoge gronden van T i l b u r g . V e r m o e d e l i j k i s ook aan de oostzijde van het Dongebekken een s t o r i n g o n t s t a a n , gezien de s t e r k e g r o n d w a t e r v e r h a n g e n ten w e s t e n van Loon op Zand (44 O). De gehele s i t u a t i e lijkt z e e r veel op die bij de Aa bij E r p .
Rondom T i l b u r g zijn v e r s c h e i d e n e s t o r i n g e n s e i s m i s c h v a s t g e s t e l d (fig. 14), die h o r s t e n en slenken te zien geven. H i e r komt e c h t e r de
r e l a t i e m e t het i s o h y p s e n b e e l d a n d e r s n a a r v o r e n a l s in de e e r d e r b e s p r o k e n gebieden. In het Dongebekken komt uit geologische en t e c t o -n i s c h e m e t i -n g e -n ee-n h o r s t -n a a r v o r e -n . Te v e r w a c h t e -n zou zij-n, dat h i e r net als e l d e r s h o g e r e g r o n d w a t e r s t a n d e n zouden w o r d e n g e m e t e n . Dit is e c h t e r niet het geval. Gezien de afzettingen op de geologische
k a a r t (fig. 4), m o e t ten tijde van de afzettingen van Twente een a a n -zienlijk h o o g t e v e r s c h i l geweest zijn langs een b r e u k v l a k vanaf Riel n a a r het n o o r d w e s t e n . De h e d e n d a a g s e s i t u a t i e l a a t een h e e l a n d e r beeld zien n a m e l i j k m e t een hoogte bij T i l b u r g en een bekken bij het Dongedal. T y p e r e n d i s , dat wel j o n g e r e f o r m a t i e s zijn afgezet bij de Grote Ley aan de voet van de R i j e n - s t o r i n g , m a a r niet langs de Oude Ley s t r o o m a f w a a r t s van R i e l . H i e r u i t w o r d t v e r o n d e r s t e l d dat een daling van het Donge bekken heeft plaatsgevonden w a a r b i j de v r o e g e r e h o o g t e v e r s c h i l l e n zijn v e r d w e n e n en w a a r d o o r de Oude Ley vanaf R i e l n a a r het l a a g s t e gedeelte van het bekken kon s t r o m e n .
In h o e v e r r e de t e g e n s t r i j d i g h e i d die in Noord B r a b a n t nog niet w e r d w a a r g e n o m e n is op te l o s s e n , is niet bekend. N a d e r o n d e r z o e k is gewenst.
De geologische k a a r t e n l a t e n zien dat ten n o o r d e n van Gilze de afzettingen van de f o r m a t i e van S t e r k s e l nu ten w e s t e n van de huidige w a t e r s c h e i d i n g w o r d e n aangetroffen. Aangenomen m a g w o r d e n dat d e z e afzettingen o o r s p r o n k e l i j k beneden de toen aanwezige w a t e r s c h e i dingen w e r d e n afgezet. Dit zou inhouden dat het gebied w a a r o o r s p r o n k e lijk de w a t e r s c h e i d i n g l a g , n a d e r h a n d is gedaald, en n a a r het n o o r d w e s t e n is gekanteld. Bij Made en O o s t e r h o u t (44 W) zijn s t o r i n g e n g e -c o n s t a t e e r d , die ongeveer op de s-cheiding van de afzettingen van S t e r k s e l en K e d i c h e m liggen. V e r m o e d e l i j k is door d e z e daling van de noordwestflank van de B a a r l e N a s s a u - r u g , de R i j e n - s t o r i n g o n t s t a a n . Ten zuiden van Gilze is deze s t o r i n g nog duidelijk in het t e r r e i n z i c h t -b a a r en niet afgedekt door dekzand. O p g e m e r k t m a g w o r d e n dat in de omgeving van O o s t e r h o u t en Made de afzettingen van S t e r k s e l onder een dunne laag dekzand liggen en niet onder r i v i e r k l e i . Tijdens de dekzand-afzettingen lag de omgeving bij O o s t e r h o u t w a a r s c h i j n l i j k te hoog
om door de r i v i e r k l e i te w o r d e n o v e r d e k t . T h a n s liggen de kleien van O o s t e r h o u t op dezelfde hoogte a l s de zanden ten n o o r d w e s t e n van O o s t e r h o u t .
De v e r m o e d e l i j k e daling van de n o o r d w e s t flank van de B a a r l e N a s s a u r u g zou ook kunnen w o r d e n opgemaakt uit de s c h e r p e t e r u g -buiging van de i s o h y p s e n aan de w e s t flank van genoemde r u g . Vooral de g r o t e opvulling van het bekken van B r e d a m e t jonge s e d i m e n t e n , doet v e r m o e d e n , dat in dit bekken de o n d e r g r o n d s t e r k e r is gedaald
dan langs de oostflank van de M a r k . VAN OOSTEN (1964) beschrijft in de toelichting van de b o d e m k a a r t 50 w e s t , dat bij P r i n c e n h a g e de Kedichem klei op ongeveer 20 m beneden het m a a i v e l d ligt, m e t d a a r -boven zand en l o s s l a g e n , t e r w i j l 5 km zuidelijker bij R i j s b e r g e n (50 W) deze klei 2 à 3 m onder j o n g e r e afzettingen l i g t . Dit grote h o o g t e v e r s c h i l van de bovenkant van de klei geeft een s t e r k e indicatie in de v e r -o n d e r s t e l l i n g dat p l a a t s e l i j k s t e r k e dalingen zijn -o p g e t r e d e n . Deze zouden e r toe geleid hebben d a t s t e r k e e r o s i e in de dalen van de M a r k , W e e r r i j s en Bijloop hebben p l a a t s g e h a d en het bekken van B r e d a h e b -ben opgevuld. In de i s o h y p s e n k a a r t komen de e r o s i e d a l e n tot uiting in de lange g r o n d w a t e r t r e c h t e r s .
Uit de vele boringen is gebleken, dat in de hele C e n t r a l e Slenk p l a a t s e l i j k s t e r k e dalingen hebben p l a a t s g e v o n d e n , die de loop van de beken hebben beïnvloed. Deze beken w e r d e n opgevuld m e t s e d i m e n -ten als zand en l e e m l a g e n afkomstig van door e r o s i e u i t g e s c h u u r d e dalen b o v e n s t r o o m s . Soms kunnen door de dalingen t e r r e i n t r e d e n zijn ont-s t a a n die niet of weinig zijn g e ë r o d e e r d en w a a r t e g e n ont-s o m ont-s zand w e r d opgewaaid. Zo ligt ten noorden van het W i l h e l m i n a k a n a a l , in de o m g e -ving van O i r s c h o t en B e s t (51 W) een duidelijke t e r r e i n t r e d e . Het is ook mogelijk dat deze t r e d e kan zijn o n t s t a a n als gevolg van een toen o p g e t r e d e n r e l a t i e f h o g e r e z e e s t a n d , gevolgd door een r e l a t i e f lage stand. Door deze lage z e e s t a n d w e r d het niveau van de M a a s v e r l a a g d , w a a r d o o r de a f v o e r b a s i s van de D o m m e l en de E s s c h e s t r o o m ten z u i -den van Vught w e r d v e r l a a g d . Beide r i v i e r e n hebben zich toen in deze vlakte m e t diepe en z e e r lange e r o s i e d a l e n i n g e s n e d e n . De e r o s i e moet zich ook aan het m a a i v e l d hebben v o o r g e d a a n . In het t e r r e i n is dit w a a r te n e m e n aan het zogenaamde k u s s e n l a n d s c h a p , dat b e s t a a t uit z e e r vele kleine e s j e s , die 0, 5 tot 1 m e t e r h o g e r liggen dan de d a a r t u s s e n gelegen natte l e m i g e fijnzandige g r a s l a n d e n of l a a g g e l e g e n p o p u l i e r e n -b o s s e n .
8. D E INVLOED VAN WINDAF ZET TINGEN O P D E STROOMRICHTING VAN B E K E N
In het v o r i g e hoofdstuk was de Midden B r a b a n t - r u g r e e d s t e r s p r a k e
g e k o m e n . Deze oude stuifrug begint al op B e l g i s c h gebied ten w e s t e n van Hoge M i e r d e (50 O) en s t r e k t zich in n o o r d o o s t e l i j k e r i c h t i n g uit tot de A a . Deze r u g , die van de b o d e m k a a r t w e r d o v e r g e n o m e n , s t a a t in figuur 11 aangegeven. In j o n g e r e tijden is door ontbossingen en afplaggen van de h e i d e b e g r o e i i n g , d e z e r u g door de wind a a n g e t a s t en zijn p l a a t s e l i j k jonge z a n d v e r s t u i v i n g e n o n t s t a a n .
O p g e m e r k t m a g w o r d e n dat vele beken de r u g l o o d r e c h t k r u i s e n zonder van s t r o o m r i c h t i n g te v e r a n d e r e n . Deze beken zijn de R e u s e l , de G r o t e en de Kleine B e e r z e , de D o m m e l en de A a . Wel w e r d het beekdal door h e t m e t de wind a a n g e v o e r d e zand vernauwd, w a a r d o o r de w a t e r a f v o e r w e r d b e l e m m e r d . Aan de zuidzijde van de r u g w e r d e n de s o m s b r e d e dalen door de g e r i n g e s t r o o m s n e l h e d e n gedeeltelijk opgevuld m e t fijn zand en l e m i g m a t e r i a a l , w a a r b i j s o m s ook v e e n -g r o e i o p t r a d . In tijden m e t e x t r e e m ho-ge afvoeren, v e r o o r z a a k t door r e g e n s of s m e l t w a t e r tijdens het laat p l e i s t o c e e n , w e r d de doorgang w e e r v r i j g e m a a k t . Wanneer de w a t e r a a n v o e r te gering w a s , m o e s t een nieuwe a f v o e r r i c h t i n g w o r d e n gezocht, w a a r b i j grote gebieden een s t e r k verhoogde g r o n d w a t e r s t a n d k r e g e n .
E e n voorbeeld h i e r v a n heeft w a a r s c h i j n l i j k p l a a t s g e v o n d e n bij de B r u g g e r i j t , die ten noorden van W i n t e l r e (51 W) zelfs w e r d dicht g e -stoven. De r e s t a n t e n van deze v r o e g e r e beekdalen zijn nog z i c h t b a a r aan de l a a g t e n ten zuiden van de r u g . Op de topografische k a a r t e n s t a a n deze k o m m e n aangegeven a l s gebieden die l a g e r liggen dan de 20 m N A P l i j n (fig. 11). Wanneer de beekdalen geheel zijn d i c h t g e -stoven, kunnen deze door de g r o t e r e d o o r l a t e n d h e i d van het ingewaaide stuifzand in de i s o h y p s e n k a a r t tot uiting k o m e n door het s t r o o m o p w a a r t s ombuigen van de isohypsenlijnen. Zo w e r d e n langs de F e l d b i s s bij
W i n t e l r e o v e r s t o v e n dalen hydrologisch bepaald. D a a r buigen de 19 t / m 22 m isohypsenlijnen n a a r het zuidwesten om (fig. 10). Ten oosten van deze p l a a t s buigen de 18, 19 en 20 m i s o h y p s e n om. Ook ten oosten van B e s t (51 W) is een d e r g e l i j k dichtgestoven dal in de Midden B r a b a n t r u g te vinden aan het terugbuigen van de 13 en 14 m i s o h y p s e n -lijnen.
E e n ander groot stuifcomplex, dat van j o n g e r e datum zal zijn dan het v o r i g e , is te vinden aan de w e s t - en noordzijde van de hoogte van T i l b u r g (fig. 11). V e r m o e d w o r d t dat dit stuifcomplex is ontstaan na
