De agrarische vernieuwingen op Ameland : rapport omtrent een sociologisch onderzoek naar de maatschappelijke facetten van cultuurtechnische en bedrijfseconomisce hervormingen op het eiland Ameland

D E A G R A R I S C H E V E R N I E U W I N G E N O P A M E L A N D

R A P P O R T

omtrent een sociologisch onderzoek naar de maatschappelijke facetten van cultuurtechnische en bedrijfseconomische hervormingen

op het eiland Ameland

Rapporteurs:

Mr L. H. Bouma Ir E. Tonkens, l.i.

M e d e w e r k e r :

H. Weggelaar, soc. drs

LANDBOUW ECONOMISCH INSTITUUT

STICHTING FRIESLAND VOOR MAATSCHAPPELIJK WERK

1957

R a p p o r t o m t r e n t e e n s o c i o l o g i s c h o n d e r z o e k n a a r de m a a t s c h a p p e l i j k e f a c e t t e n v a n c u l t u u r t e c h ­ n i s c h e en b e d r i j f s e c o n o m i s c h e h e r v o r m i n g e n op h e t e i l a n d Ameland R a p p o r t e u r s s Mr L.H. Bourna I r 3 . T o n k e n s , l . i . Medewerkers H . W e g g e l a a r , s o c . d r s

LANDBOUW ECONOMISCH INSTITUUT

STICHTING FRIESLAND VOOR MAATSCHAPPELIJK WERK 1 9 5 7

r" M - h

I n l e i d i n g . . . . 1 E e r s t e d e e l ; De b e v o l k i n g en h a a r b e s t a a n s b r o n n e n I . Demografisch e n s o c i a a l - e c o n o m i s c h o v e r ­ z i c h t . . . O . . . . I I . R u i m t e l i j k e p r o d u c t i e o m s t a n d i g h e d e n e n b e ­ d r i j f s v o e r i n g i n d e landbouw. 1 4 I I I . D e voorgenomen a g r a r i s c h e h e r v o r m i n g e n . . . 23 Tweede d e e l s Het m a a t s c h a p p e l i j k l e v e n I V . De s o c i a l e s t r u c t u u r . . . 3 1 V. De c o m m u n i c a t i e . 44 V I . De d i e p e r e l a g e n v a n h e t c u l t u u r p a t r o o n . . . 55 Derde d e e l ; De m a a t s c h a p p e l i j k e z i j d e n v a n de a g r a r i s c h e h e r ­ vormingen V I I . D e s o c i a a l - m e n t a l e k a n t e n v a n h e t b o e r - z i j n 60 VIII.De o n t w i k k e l i n g s t e n d e n t i e s opgeroepen d o o r de a g r a r i s c h e r e c o n s t r u c t i e . . . 69 S i j l a g e n s A. Gegevens b e t r e f f e n d e b e d r i j f s g r o o t t e3 b e d r i j f s — h o o f d en a r b e i d s k r a c h t e n B. B e d r i j f s v o e r i n g e n r u i m t e l i j k e p r o d u k t i e o m -s t a n d i g h e d e n C . A r b e i d s k r a c h t e n - t e l l i n g D. L e e f t i j d s o p b o u w d e r b e v o l k i n g E . B e v o l k i n g n a a r l e e f t i j d s g r o e p e n d o r p F . V e r t r e k , v e s t i g i n g , o v e r s c h o t t e n e n m o b i l i t e i t G. De m a n n e l i j k e b e r o e p s b e v o l k i n g n a a r b e r o e p s ­ g r o e p , d o r p e n l e e f t i j d s g r o e p

H. Leden d e r v r o u w e n o r g a n i s a t i e s t e Hollum en Bal— lum I . O r g a n i s a t i e p a t r o o n t e Hollum n a a r l e v e n s b e s c h o u ­ w e l i j k e r i c h t i n g J . L e i d i n g g e v e n d e n K. O v e r z i c h t s k a a r t e n L . L i t e r a t u u r

INLEIDING

A. Algemene b e s c h o u w i n g

T o t v o o r e n k e l e j a r e n o m v a t t e , o n d e r de v i g e u r v a n d e w e t - 1 9 3 8 , h e t b e g r i p " r u i l v e r k a v e l i n g " h e t o m r u i l e n v a n s t u k k e n l a n d i n d i e r . v o e g e , d a t de t o t e e n h o e v e b e h o r e n d e s t u k k e n l a n d z o v e e l • m o g e l i j k a a n e e n s l u i t e n d zouden worden e n tevens™ h e t v e r b e t e r e n v a n d e o n t s l u i t i n g , van d e w a t e r h u i s h o u d i n g en™van "de' s t r u c t u u r d e r g r o n d z o d a n i g , d a t h e t g e h e l e p r o d u k t i e - n i d d e l g r o n d i n e e n o p t i m a l e t o e s t a n d komt i e v e r k e r e n - Tegenwoordig a c h t men d e z e m a a t r e g e l e n n i e t n e e r voldoende,, t e r w i j l h e t d o e l v a n de c u l t u u r ­ t e c h n i s c h e i n g r e p e n een. ando.: a c c e n t h e e f t g e k r e g e n e n o m s c h r e ­ v e n k a n worden a l s s Iiet__verbeteren van de t e c h n i s c h e u i t r u s t i n g v a n h e t p l a t t e l a n d t e_r_b e v o r d e r i n g van e e n a a n d e e i s e n d e s t i j d s a a n g e p a s t e landbouw<•

E n e r z i j d s l e i d d e d i t t o t v e r d e r e u i t b r e i d i n g d e r z u i v e r t e c h n i ­ s c h e m a a t r e g e l e n ? v e r p l a a t s i n g d e r b o e r d e r i j e n z ó , d a t de " b o e r .op z i j n l a n d " komt t e wonen e n o p t r e k k e n van b e d r i j v e n t o t boven

oen b e p a a l d e m i n i m u m - g r o o t t e ( d o e r opkopen van v r i j k o m e n d e b e ­ d r i j v e n , o n t g i n n e n v a n w o e s t e g r o n d , droogmaken, i n p o l d e r e n e n v e r d e l e n v a n gemene w e i d e n ) , z o d a t e e n e c o n o m i s c h e n s o c i a a l v e r ­ a n t w o o r d b e s t a a n m o g e l i j k i s v o o r de b o e r e n z i j n g e z i n e n de a r ­ b e i d s k r a c h t v a n d e z e v o l l e d i g b e n u t k a n w o r d e n . Aan d e z e u i t b r e i ­ d i n g van d e c u l t u u r t e c h n i s c h e b e m o e i i n g w e r d d o o r de R u i l v e r k a v e -l i n g s w e t - 1 9 5 4 e e n w e t t e -l i j k e b a s i s g e g e v e n . E e t g e h e e -l d e r t o t d u s v e r genoemde m a a t r e g e l e n noemt men " r u i l v e r k a v e l i n g - n i e u w e s t i j l " .

A n d e r z i j d s i s h e t i n z i c h t g e g r o e i d , d a t h e t v e r b e t e r e n v a n d e z e " u i t w e n d i g e " s t r u c t u u r a l l e e n n i e t v o l d o e n d e w a a r b o r g e n g a f v o o r h e t op modern p e i l b r e n g e n en houden v a n h e t a g r a r i s c h b e d r i j f , doch d a t d e g e s c h a p e n m i d d e l e n z u l l e n moeten worden g e b r u i k t op een w i j z e , d i e h e t m e e s t e rendement g e e f t , D i t l e i d d e t o t e e n g e ­ l i j k t i j d i g met de r u i l v e r k a v e l i n g e n t a m e r e n v a n v e r b e t e r i n g e n i n de i n t e r n e s t r u c t u u r v a n h e t b o e r e n b e d r i j f , n . l . , t o t h e t b e v o r d e ­ r e n v a n de t o e p a s s i n g v a n nieuwe methoden i n de b e d r i j f s v o e r i n g d o o r m i d d e l v a n e e n i n t e n s i e v e v o o r l i c h t i n g e n s t i m u l e r e n d e s u b ­ s i d i e s . H e t h e t a l d u s m e e r z i j d i g b e n a d e r e n v a n h e t a g r a r i s c h b e d r i j f kwam d e noodzaak o p , t e v r a g e n n a a r de m e n t a l e k w a l i t e i t e n v a n de b o e r ( e n d i e n s e v e n t u e l e medewerkende g e z i n s l e d e n ) s s a l h i j ( z u l l e n z i j ) de b e r e i d h e i d e n de c a p a c i t e i t b e z i t t e n t o t h e t op e f f i c i ë n t e w i j z e l e i d e n v a n e e n n a a r n i e u w s t e i n z i c h t e n t o e g e r u s t b e d r i j f ? ' H i e r b i j w o r d t e r v a n de z i j d e van d e s o c i a l e w e t e n s c h a p op gewe­ z e n , d a t d e n k e n en h a n d e i o n \ran de mens b e h a l v e d o o r economische m o t i e v e n i n b e l a n g r i j k e me,te mede d o o r f a c t o r e n v a n a n d e r e a a r d b e p a a l d w o r d t s t r a d i t i e , z e d e n , p u b l i e k e o p i n i e e n w e r e l d b e s c h o u ­ w i n g . V e r o n a c h t z a m i n g v e n c.eze s o c i a a l p s y c h o l o g i s c h e e n s o c i a a l -c u l t u r e l e e l e m e n t e n kan? ondanks p e r f e -c t e t e -c h n i s -c h e u i t v o e r i n g , l e i d e n t o t e e n t e l e u r s t e l l e n d r e s u l t a a t . Wanneer de b o e r i n z i c h t m i s t of w a n n e e r h i j d o o r t r a d i t i o n e e l denken of gemeenschapsdwang v e r h i n d e r d w o r d t d e hem gegeven m i d d e l e n ook op e e n moderne w i j z e t e g e b r u i k e n , z u l l e n d e g e d a n e i n v e s t e r i n r e n " e i n i g rendement g e ­ v e n .

Denkt men d a a r b i j nog a a n de n e e r s l a g we l ke een g r o o t p r o j e c t — " s t r e e k o n t w i k k e l i n g " a l s g e ï n t e g r e e r d g e h e e l v a n c u l t u u r t e c h n i s c h e e n e c o n o m i s c h - s o o i a l e m a a t r e g e l e n - op d e g e h e l e s t r e e k b e v o l k i n g h e e f t , w e l k e ' t e n d e r e n n a a r e e n t o t a l e r e c o n s t r u c t i e v a n h e t p l a t t e ­

-2-l a n d ( " s c h a a -2-l v e r g r o t i n g " ) 5 dan moet men t o t d e c o n c -2-l u s i e komen, d a t de r u i l v e r k a v e l i n g - n i e u w e s t i j l oen z o d a n i g d i e p i n g r i j p e n d k a r a k t e r h e e f t , d a t n a a s t d e t e c h n i s c h e e n economische t o e s t a n d van h e t l a n d b o u w b e d r i j f i n de o n d e r h a n d e n t e nemen s t r e e k ook d e s o c i a l e en m e n t a l e s i t u a t i e t e r d e g e i n h e t oog moet worden g e h o u d e n . A g r a r i s c h - s o c i a l e v o o r l i c h t i n g a l s nieuw s p e c i a l i s m e en maat s c h a p ­ p e l i j k e b e g e l e i d i n g z u l l e n n i e t g e m i s t kunnen w o r d e n . D i t r o e p t de noodzaak op n a a s t h e t o n d e r z o e k n a a r d e c u l t u u r t e c h n i s c h e e n b e d r i j f s e c o n o m i s c h e t o e s t a n d ook h e t s o c i a a l o n d e r z o e k i n t e s c h a ­ k e l e n , t e r w i j l ook b i j p l a n n i n g e n u i t v o e r i n g de o n d e r s c h e i d e n g r o e p e n f a c t o r e n v o o r t d u r e n d i n o n d e r l i n g v e r b a n d moeten worden b e z i e n en g e h a n t e e r d . ' ) B . Het s o c i a a l o n d e r z o e k T h e o r e t i s c h k a n men z i c h nu v o o r s t e l l e n , d a t h e t s o c i a a l o n d e r z o e k o p t r e e d t i n de n a v o l g e n d e f a s e n ; a . v ó ó r h e t o p s t e l l e n d e r r u i l v e r k a v e l i n g s p l a n n e n , dus g e l i j k t i j ­ d i g met de l a n d b o u w k u n d i g - t e c h n i s c h e en b e d r i j f s e c o n o m i s c h e v e r k e n n i n g , i n w e l k g e v a l h e t o n d e r z o e k h e t k a r a k t e r v a n e e n s o c i a l e s t r u c t u u r - a n a l y s e z a l aannemen| b . n a d e p l a n n i n g e n t i j d e n s de u i t v o e r i n g d e r c u l t u u r t e c h n i s c h e en b e d r i j f s e c o n o m i s c h e i n g r e p e n ; i n d i t g e v a l z a l h e t a c c e n t v a l l e n op h e t o n d e r k e n n e n en a n a l y s e r e n v a n de s o c i a l e Y/ e e r ­ s t a n d e n t e g e n t e c h n i s c h e en economische v e r a n d e r i n g e n , op h e t f u n g e r e n v a n d e v o o r l i c h t i n g e n op h e t s t i m u l e r e n v a n a a n p a s ­ s i n g s m e c h a n i s m e n 5 c . n a d e v o l t o o i i n g d e r c u l t u u r t e c h n i s c h e werken;; d e n a d r u k z a l h i e r nog s t e r k e r dan i n g e v a l b_ v a l l e n op d e a a n p a s s i n g van de mensen a a n d e nieuwe t o e s t a n d en de v e r d e r e v o o r l i c h t i n g , zowel op b e d r i j f s e c o n o m i s c h a l s op s o c i a a l en c u l t u r e e l t e r r e i n . V o o r o p g e s t e l d , d a t s o c i a a l o n d e r z o e k i n a l d e z e f a s e n van n u t k a n z i j n , z a l h e t k a r a k t e r v a n i e d e r c o n c r e e t o n d e r z o e k a f h a n g e n van h e t t i j d s t i p , waarop h e t i n h e t g e h e e l i n h a a k t . Het o n d e r h a v i g e o n d e r s o e k w e r d t o t op z e k e r e h o o g t e b e p a a l d d o o r h e t t i j d s t i p , waarop h e t v e r z o e k d a a r t o e w e r d o n t v a n g e n . D i t l a a t s t e g e s c h i e d d e e i n d m e i 1 9 5 6 . De p l a n n e n v o o r d e r u i l v e r k a v e ­ l i n g . op d e w e s t e l i j k e h e l f t van Ameland waren r e e d s i n g r o t e l i j n v a s t g e s t e l d ; o v e r de r u i l v e r k a v e l i n g was op 22 december 1 9 5 5 r e e d s gest em d en d e u i t v o e r i n g d a a r v a n was r e e d s a a n g e v a n g e n . Ook d e - h i e r o p a a n s l u i t e n d e i n t e n s i e v e r e b e m o e i i n g op b e d r i j f s e c o n o m i s c h t e r r e i n was a l t e r h a n d genomen, v o o r n a m e l i j k d o o r d a t e e n commis­ s i e v o o r h e t s t r e e k v e r b e t e r i n g s p l a n was i n g e s t e l d , d i e b e r e i d s met h e t o n t w e r p e n v a n p l a n n e n was a a n g e v a n g e n . Deze s i t u a t i e zou a a n l e i d i n g z i j n t o t e e n o n d e r z o e k a l s h i e r b o v e n s u b b b e d o e l d . Evenwel b l e e k b i j a n a l y s e r i n g d e r m o t i e v e n , w e l k e t o t h e t g e v e n v a n d e o p d r a c h t t o t o n d e r z o e k l e i d d e n , d a t n a d e r i n z i c h t i n d e t o ­ t a l e s o c i a l e s t r u c t u u r v a n h e t g e h e l e g e b i e d n i e t k o n wordon g e ­ m i s t . D i t b r a c h t , zouden t e v e n s m a n i f e s t wordende w e e r s t a n d e n e n a a n p a s s i n g s p r o b l e m e n v o l d o e n d e a a n d a c h t k r i j g e n , z e k e r e m e t h o d i ­ s c h e bezwaren mede, w e l k e n i e t g e h e e l op b e v r e d i g e n d e w i j z e konden worden o p g e l o s t . Son g u n s t i g e o m s t a n d i g h e i d was w e l i s w a a r , d a t i n

' ) Z i e o v e r e e n en a n d e r u i t v o e r i g e r h o t r a p p o r t " A g r a r i s c h e S a ­ n e r i n g en M a a t s c h a p p e l i j k Leven" (1957)on de d a a r i n g e c i t e e r d e l i ­ t e r a t u u r ( u i t g a v e S t i c h t i n g F r i e s l a n d v o o r K a a t s c h a p p e l i j k W e r k ) ,

N i e t t e m i n was h e t b i j de o p z e t en u i t v o e r i n g v a n h e t o n d e r s o e k v o o r t d u r e n d e e n b e z w a a r , d a t a l s h e t w a r e op twee n i v e a u s moest worden g e w e r k t . De l o g i s c h e opbouw v a n d i t r a p p o r t was h i e r d o o r e e n moeizame b e z i g h e i d . E n e r z i j d s t o c h was h e t p r i m a i r n o d i g , de a c h t e r s t a n d o n t s t a a n d o o r h e t o n t b r e k e n van e e n s o c i o l o g i s c h o n ­ d e r z o e k s y n c h r o o n a a n de landbouwkundige o n d e r z o e k i n g e n v ó ó r d e p l a n n i n g i n t e h a l e n , a n d e r z i j d s begon a l l e n g s met h e t v o o r t ­ s c h r i j d e n v a n de u i t v o e r i n g d e noodzaak t o t h e t t o e s p i t s e n v a n h e t o n d e r z o e k op c o n c r e t e k n e l p u n t e n t e n i j p e n » T e n e i n d e nu e e n a l t e h y b r i d i s c h e vormgeving t e v e r m i j d e n , i s de'" o p z e t van d i t r a p p o r t a l d u s , d a t h e t h o o f d a c c e n t v a l t op d e a n a ­ l y s e van de s o c i a l e s t r u c t u u r , doch b e t r o k k e n op d e b e s t a a n d e e n r e e d s i n u i t v o e r i n g z i j n d e p l a n n e n t o t r u i l v e r k a v e l i n g op h e t w e s t e l i j k d e e l v a n .Ameland, t e r w i j l e e n v o o r l o p i g e c o n c r e t e t o e ­ s p i t s i n g n a a r de b e l e i d s v r a g e n t o e i n e e n a f z o n d e r l i j k e n o t a e e n p l a a t s z a l vinden.. Aldus werkende i s h e t m o g e l i j k ook v e r d e r b i j d e u i t v o e r i n g nog opkomende c o n c r e t e d e t a i l p r o b l e m e n op de v o e t t e v o l g e n (e n i n e v e n t u e l e v e r v o l g n o t a!s w e e r t e g e v e n ) , z o n ­

d e r met h e t o p l e v e r e n van hex r a p p o r t t e h o e v e n .wachten,, e e n . r a p ­ p o r t , d a t a n d e r s noodwendig i n c o m p l e e t zou z i j n . Een v e r d e r e m o e i l i j k h e i d was g e l e g e n i n de o m s t a n d i g h e i d , d a t , t e r w i j l d e r u i l v e r k a v e l i n g z i c h a f s p e e l t op h e t w e s t e l i j k d e e l v a n h e t e i l a n d » h e t " s t r e e k v e r b e t e r i n g s p l a n " h e t g e h e l e e i l a n d b e s l a a t . Deze m o e i l i j k h e i d werd a l d u s o p g e l o s t , d a t d e a l ge me ne s t r u c t u u r a n a l y s e h e t g e h e l e e i l a n d omvat, doch op f u n c t i o n e l e d e t a i l p u n t e n d i e p e r w e r d i n g e g a a n op de t o e s t a n d v a n h e t w e s t e ­ l i j k d e e l . •G. V o o r g e s c h i e d e n i s van h e t o n d e r z o e k I n d e vjeek v a n 6 t / m 1 3 o k t o b e r 1 9 5 5 w a r e n r e e d s e e n a a n t a l o r i ë n ­ t e r e n d e g e s p r e k k e n g e v o e r d d o o r de s o c i o l o o g d e r S t i c h t i n g F r i e s ­ l a n d v o o r M a a t s c h a p p e l i j k Werk met e e n 2 5 - t a l op Ameland wonende p e r s o n e n , w a a r o n d e r een a a n t a l b o e r e n en v e r d e r o n d e r w i j z e r s , b e ­ k l e d e r s v a n k e r k e l i j k e en a d m i n i s t r a t i e v e ambten en a n d e r e p e r s o ­ nen u i t d e v e r z o r g e n d e s e c t o r . Tesamen met e n k e l e d e m o g r a f i s c h e e n economische h o o f d l i j n e n -.varen d e a l d u s v e r k r e g e n g e g e v e n s v e r ­ w e r k t i n e e n i n m a a r t 1 9 5 6 gereedgekomen note, we l ke o . m . w e r d -b e s p r o k e n i n d e vanwege de S t i c h t i n g F r i e s l a n d v o o r M a a t s c h a p p e ­ l i j k Werk i n g e s t e l d e " we rk g r oe p t e r b e s t u d e r i n g v a n d e m a a t s c h a p ­ p e l i j k e e n s o c i o l o g i s c h e a s p e c t e n v a n a g r a r i s c h e s a n e r i n g s p l a n ­ n e n " . T i j d e n s h e t v o o r o v e r l e g o v e r h e t op t e d r a g e n o n d e r z o e k met d e b u r g e m e e s t e r en d e r i j k s l a n d b o u w e o n s u l e n t was d e z e n o t a van v e e l n u t v o o r h o t g e v e n van e e n i n z i c h t o m t r e n t k a r a k t e r en f u n c ­ t i e v a n e e n s o c i o l o g i s c h o n d e r z o e k .

De op i n i t i a t i e f v a n h e t c o l l e g e Aran b . e n w. d e r gemeente Ame­ l a n d r e e d s e e r d e r i n h e t l e v e n g e r o e p e n a g r a r i s c h - s o c i a l e commis­ s i e , w e l k e t o t t a a k zou k r i j g e n h e t b e h a r t i g e n van de s o c i a l e en c u l t u r e l e b e g e l e i d i n g v a n d e a g r a r i s c h e s a n e r i n g , was i n m i d d e l s omgezet i n e e n commissie v o o r h e t s t r e e k v e r b e t e r i n g s p l a n . Deze , o m z e t t i n g m a a k t e h e t n i e t e e n v o u d i g e r ons a a n v a n k e l i j k e p l a n , " n . l . o m d e z e commissie t e z i e n a l s een o r g a a n v a n a d v i e s e n bij— -s t a n d v o o r h e t i n t e -s t e l l e n -s o c i o l o g i -s c h o n d e r z o e k , u i t t e v o e ­ r e n . H e t a c c e n t kwam immers nu t e z e e r t e l i g g e n op de t e c h n i s c h e v o o r l i c h t i n g en de v e r b e t e r i n g d e r b e d r i j f s e c o n o m i s c h e omstandig—

4h e d e n . N i e t t e m i n werd d o o r d e z e commissie v o o r 4h e t s t r e e k v e r b e t e -r i n g s p l a n de wens t e kennen g e g e v e n e e n s o c i o l o g i s c h o n d e -r z o e k i n t e s t e l l e n . Y i a de r i j k s l a n d b o u w c o n s u l e n t t e Leeuwarden, d i e t e ­ v e n s s e c r e t a r i s i s v a n d e p r o v i n c i a l e r a a d v o o r de l a n d b o u w v o o r ­ l i c h t i n g ; werd d i t v e r z o e k u l t i m o mei 1 9 5 ° o n t v a n g e n d o o r de S t i c h t i n g F r i e s l a n d v o o r M a a t s c h a p p e l i j k Werk. H e t b e s t u u r d e r S t i c h t i n g F r i e s l a n d v o o r M a a t s c h a p p e l i j k Werk b e ­ l a s t t e z i j n s o c i o l o o g met de u i t v o e r i n g v a n d i t o n d e r z o e k , z u l k s i n samenwerking met de g e s t a t i o n n e e r d e s t r e e k o n d e r s o e k e r v a n h e t L . 3 . I . i n F r i e s l a n d . Tevens werd v o o r de d u u r van h e t o n d e r z o e k nog e e n t w e e d e s o c i o l o o g d o o r d e S t i c h t i n g a a n g e t r o k k e n .

D. De u i t v o e r i n g v a n h e t o n d e r z o e k

Met de u i t v o e r i n g werd e e n a a n v a n g gemaakt i n s e p t e m b e r 1 9 5 6 . B e ­ gonnen werd mot e e n n a d e r e o v e r w e g i n g v a n h e t k a r a k t e r v a n h e t o n d e r z o e k e n v a n d e d a a r o p t e b a s e r e n p r o b l e e m s t e l l i n g . K e n n i s n e ­ ming v a n r a p p o r t e n en a n d e r e p u b l i c a t i e s o v e r d e economische e n landbouwkundige t o e s t a n d gaven e e n e e r s t e b e e l d v a n d e achter—, g r o n d , Y^/aartegen h e t s o c i a l e o n d e r z o e k zou moeten p l a a t s v i n d e n .

Zodra m o g e l i j k werd d o o r h e t team c o n t a c t opgenomen met de s t r e e k v e r b e t e r i n g s c o r o m i s s i e , t e n e i n d e t o t w e d e r z i j d s e v e r d u i d e ­ l i j k i n g v a n d e p r o b l e e m s t e l l i n g t e g e r a k e n . Aan de h a n d van e e n t w e e t a l n o t a ' s w a a r i n r e e d s be ke nde g e g e v e n s o v e r h e t a g r a r i s c h e b e d r i j f e n do s o c i a l e s t r u c t u u r van h o t e i l a n d s u m m i e r l i j k w a ­ r e n v e r w e r k t en e e n b e k n o p t e p r o b l e e m s t e l l i n g was g e g e v e n , werd i n d e z e commissie oen g e s p r e k b e g o n n e n . D i t c o n t a c t werd v o o r t g e z e t met p l a a t s e l i j k e g e s p r e k s g r o e p e n , b e s t a a n d e u i t d o r p s g e w i j z e b i j e e n g e r o e p e n l e d e n d e r a g r a r i s c h — s o c i a l e c o m m i s s i e . I n t r o d u c t i e v a n n i e u w v e r z a m e l d m a t e r i a a l i n d e z e g r o e p e n l e i d d e t o t z e e r i n s t r u c t i e v e g e s p r e k k e n , w e lke mede d o o r de i n f o r m e l e s f e e r w a a r i n z i j werden gehouden ( z o v e e l moge­ l i j k i n de h u i s k a m e r v a n een d e r l e d e n ) b e l a n g r i j k b i j d r o e g e n t o t h e t o v e r en w e e r g r o e i e n van i n z i c h t zowel i n de s o c i a l e p r o b l e m a t i e k a l s i n z i n en d o e l v a n h e t o n d e r z o e k . O r i ë n t e r e n d e g e s p r e k k e n met goed g e ï n f o r m e e r d e i n w o n e r s s l o t e n h i e r b i j a a n . H i e r n a a s t w e r d de v e r z a m e l i n g van g e g e v e n s o v e r d e b e v o l k i n g s l e e f t i j d s o p b o u w , b e r o e p s s t r u c t u u r , v e r e n i g i n g s l e v e n , k e r k e l i j k e en p o l i t i e k e s t r u c t u u r e n z . t e r h a n d genomen. Een d e r t e a m l e ­ den v e r b l e e f i n d e p e r i o d e medio a o p t ember 1956 e n 1 f e b r u a r i

1957 p e r m a n e n t op Ameland. N a a s t h e t v e r z a m e l e n d e r genoemde g e g e ­ v e n s e n d e v e r i f i c a t i e t e r p l a a t s e , was h e t i n h e t b i j z o n d e r z i j n t a a k d o o r v o o r t d u r e n d e a a n r a k i n g met h o t d o r p s l e v e n e e n t o t a l e i n d r u k t e . v e r k r i j g e n v a n de s a m e n l e v i n g i n h a a r d a g e l i j k s e g a n g van z a k e n . Op b a s i s v a n d e t e r r e i n v e r k e n n e n d e n o t a , d e o r i ë n t e r e n d e g e s p r e k ­ k e n , d e v e r k r e g e n i m p r e s s i e s en d e v o o r l o p i g e u i t k o m s t e n v a n d e v e r z a m e l d e g e g e v e n s w e r d e e n g e s p r e k s s c h e m a o n t w o r p e n , d a t d o o r h e t t e r p l a a t s e g e d e t a c h e e r d e t e a m - l i d w e r d g e b e z i g d b i j h e t in— t e r v i e w e n v a n e e n 2 0 - t a l b i j de r u i l v e r k a v e l i n g i n Hollum e n Ballum b e t r o k k e n b o e r e n g e z i n n e n , v o o r n a m e l i j k s o l l i c i t a n t e n v o o r e e n nieuw t e bouwen b o e r d e r i j . B i j z o n d e r e a a n d a c h t w e r d d a a r b i j gegeven a a n de r o l van de b o e r e n v r o u w . I n de p e r i o d e van 1 f e b r u a r i 1957 a f w e r d e n d e op d i v e r s e w i j z e v e r k r e g e n g e g e v e n s n a d e r g e o r d e n d en h e t c o n c e p t - r a p p o r t o p g e ­ s t e l d . D i t c o n c e p t werd g e t o e t s t a a n h e t o o r d e e l v a n e e n a a n t a l c o n t a c t p e r s o n e n u i t de v e r s c h i l l e n d e d o r p e n , v a n w e l k e de m e e s ­ t e n r e e d s e e r d e r i n l i c h t i n g e n h a d d e n v e r s t r e k t . Deze t o e t s i n g b e

-t r o f de j u i s -t e weergave v a n d e f e i -t e n , -t e r w i j l d i s c u s s i e s o v e r d e i n t e r p r e t a t i e van h e t v e r z a m e l d e m a t e r i a a l en o v e r h e t e f f e c t d e r g e b r u i k t e f o r m u l e r i n g e n p l a a t s h a d d e n .

R e k e n i n g houdende met d e gemaakte opmerkingen w e r d , n a v e r k r e g e n -a d v i e s v -a n d e -a d v i s e u r v-an de S t i c h t i n g F r i e s l -a n d v o o r M -a -a t s c h -a p ­ p e l i j k Werk, p r o f . d r S j . Groenman, e n h e t h o o f d van de a f d e l i n g S t r e e k o n d e r z o e k v a n h e t Landbouw Economisch I n s t i t u u t , d r i r A. M a r i s , d e d e f i n i t i e v e r e d a c t i e v a s t g e s t e l d .

S E E S T i î 3 E Lî

I . DEMOGRAFISCH EN SOCIAAL-ECONOMISCH OVERZICHT A. E n k e l e h i s t o r i s c h e g e g e v e n s .

Het i s n i e t o n m o g e l i j k , d a t Ameland o o r s p r o n k e l i j k d e e l h e e f t u i t ­ gemaakt van h s t v a s t e l a n d en d a a r v a n l a t e r d o o r s t o r m v l o e d e n i s g e s c h e i d e n » De v r o e g s t bekende k a a r t ( v a n o m s t r e e k s 1 5 5 0 ) g e e f t Ameland e c h t e r r e e d s a l s e i l a n d weer i n n a g e n o e g de h u i d i g e vorm. De v o r m v e r a n d e r i n g e n van h e t e i l a n d s e d e r t o n g e v e e r h e t j a a r 1400 z i j n v e r o o r z a a k t d o o r de z e e en d o o r h e t z a n d . Aan d e z u i d - ( w a d ) e n w e s t z i j d e h e e f t d e z e e g r o t e s t u k k e n a f g e s l a g e n , w a a r b i j o . m . d e d o r p j e s S i e r en Swartenwolde verdwenen z i j n 5 v e r s t u i v i n g h e e f t e v e n e e n s b i j g e d r a g e n t o t h e t v e r d w i j n e n van d o r p j e s . Aan d e o o s t ­ z i j d e , waar h e t e i l a n d i n e e n z a n d p l a a t e i n d i g t , g r o e i d e Ameland t o t v o o r k o r t s t e e d s a a n .

Van de s t a a t k u n d i g e p o s i t i e v a n Ameland i s h e t o u d s t bekende f e i t d e o n d e r w e r p i n g i n 1396 d o o r h e r t o g A l b r e c h t van B e i e r e n , g r a a f v a n H o l l a n d , d i e h e t i n 1398 i n e r f l e e n g a f a a n A e r n t , h e e r van Egmond en I J s s e l s t e i n . D i t b e t e k e n d e , i n een t i j d w a a r i n de F r i e ­

zen i n oen v o o r t d u r e n d e s t r i j d met d e g r a a f van H o l l a n d waren g e ­ w i k k e l d , een b i j z o n d e r e p o s i t i e v o o r Ameland. I n d e s t r i j d t u s s e n J a c o b a en J a n van B e i e r e n om de g r a f e l i j k e w a a r d i g h e i d b l e v e n de Amelanders met H o l l a n d op goede v o e t ; z i j waren n i e t z o z e e r o n d e r ­ danen van de g r a a f , a l s w e l d o o r d e z e b e s c h e r m d e n .

S e d e r t o m s t r e e k s 1430 was de h e e r l i j k h e i d i n handen d e r Cammingha' e e n F r i e s h o o f d e l i n g e n g e s l a c h t , d i e z i c h l a t e r V r i j - en E r f h e e r van Ameland noemden. V e l e malen i s h e t b e z i t d e z e r h e e r l i j k h e i d a a n g e v o c h t e n , o . m. d o o r d e nakomelingen van de h e e r van Egmond. Nog i n 1636 b e l e e n d e d e K e i z e r e e n z e k e r e Zuhm met h e t e i l a n d , h e t g e e n , e e n g r o t e d e i n i n g v e r o o r z a a k t e i n de N e d e r l a n d e n - e n e e n l a n g ­ d u r i g e s t r i j d t u s s e n Cammingha en Zuhm, zowel p r o c e s s u e e l a l s gewa p e n d e r h a n d , met z i c h b r a c h t . B i j d i t ' a l b l e v e n d e Amelanders z e l f o n z i j dig0

Na. h e t u i t s t e r v e n d e r Cammingha's i n I 0 8 I kwam h e t e i l a n d i n h e t

b e z i t van de f a m i l i e Thoe S c h w a r t z e n b e r g en H o h e n l a n d s b e r g , d i e h e t i n '1704 v e r k o c h t a a n J o h a n Willem F r i s o , e r f s t a d h o u d e r v a n F r i e s l a n d . Toen i n 1795 d e g o e d e r e n v a n d e s t a d h o u d e r v e r b e u r d werden v e r k l a a r d kwam d e v r a a g op waar Ameland e i g e n l i j k b i j h o o r d e b i j F r i e s l a n d o f a l s z e l f s t a n d i g d e e l b i j d e R e p u b l i e k . Een v r a a g , d i e i n v r o e g e r eeuwen r e e d s was g e s t e l d s i n 1405 b e s l o o t een L a n d ­ d a g n a m e l i j k , d a t Ameland n i e t t o t d e g r i e t e n i j F e r w e r d e r a d e e l b e ­ h o o r d e , oen b e s l i s s i n g w e l e e n s zo u i t g e l e g d , d a t h e t e i l a n d o n a f ­ h a n k e l i j k v/as v a n F r i e s l a n d . I n l 8 o l v e r k l a a r d e d e S t a a t s r e g e l i n g Ameland t o t d e e l v a n h e t d e p a r t e m e n t F r i e s l a n d . B i j de grondwet v a n 1814 i s d e z e s t a a t s r e c h t e l i j k e t o e s t a n d g e c o n t i n u e e r d . De v o r ­ s t e n u i t l i e t h u i s O r a n j e b e h i e l d e n d e t i t e l " E r f - en V r i j h e e r ( - v r o u w e ) v a n Ameland". De t o t I 7 9 5 g e g o l d e n hebbende b i j z o n d e r e s t a a t k u n d i g e p o s i t i e v a n Ameland h e e f t b e l a n g r i j k e g e v o l g e n g e h a d v o o r h e t e c o n o m i s c h e , k e r k e l i j k e en m e n t a l e l e v e n . De Amelander v r i j h e i d i s een g o e d , w a a r ­ op d e e i l a n d e r nog s t e e d s t r o t s i s en z i c h g a a r n e b e r o e p t . Wegens de v o o r t d u r e n d b e t r a c h t e o n z i j d i g h e i d was h e t d e Amelander s c h i p ­ p e r s en v i s s e r s ook t i j d e n s d e T a c h t i g j a r i g e o o r l o g m o g ë l i j k 'ön'-" g e h i n d e r d t e v a r e n . P h i l i p s I I , A l b e r t u s en I s a b e l l a gaven i n 1 5 9 8 I 6 0 0 en I 6 2 9 o n z i j d i g h e i d s - v e r k l a r i n g e n v o o r Ameland a f ; ' i n de l a a t s t e v a n d e z e w e r d d e e i s van g o d s d i e n s t v r i j h e i d g e s t e l d . Mede h i e r d o o r w e r d e r zowel a a n d e r o o m s - k a t h o l i e k e n a l s a a n d o o p s g e z i n

-7-den v a l v e r s c h i l l e n d s r i c h t i n g g e e n e n k e l b e l e t s e l v o o r de u i t ­ o e f e n i n g van hun g o d s d i e n s t i n de weg g e l e g d . (Ook Cromwell g a ­ r a n d e e r d e i n 1654 d e n e u t r a l i t e i t v a n Ameland). J e w e l v a a r t i s i n de l o o p d e r eeuwen z e e r w i s s e l v a l l i g g e w e e s t . De landbouw i s h e t c o n s t a n t e b e s t a a n s m i d d e l g e w e e s t , doch z i j h e e f t t o t i n de l a a t s t e d e c e n n i ë n s l e c h t s een z e e r k a r i g e b e ­ s t a a n s m o g e l i j k h e i d g e b o d e n . De p e r i o d e van de g r o o t s t e w e l v a a r t i s g e w e e s t d i e v a n de w a l v i s v a n g s t , de z g n . G r o e n l a n d s v a a r t ( t w e e ­ d e h e l f t 1 7 e en l 8 e e e u w ) , h e t g e e n n o g d u i d e l i j k t e onderkennen i s i n de dorpen? de m e e s t e o u d e r e voorname h u i z e n z i j n b l i j k e n s hun m u u r a n k e r s i n d e z e t i j d gebouwd, i n l a t e r t i j d z i j n e r w e i n i g g e ­ bouwd en h e t g e e n e r a a n bouwwerken u i t d i e p e r i o d e i s , v e r t o o n t d u i d e l i j k m i n d e r a l l u r e . De w a l v i s v a a r t v e r d r o n g de t e v o r e n w a a r ­ s c h i j n l i j k n i e t o n b e l a n g r i j k e v r a c h t v a a r t l a n g s d e N o o r d z e e k u n s t t o t i n F r a n k r i j k . Z e l f g i n g de w a l v i s v a a r t t e n o n d e r i n de f r a n s e t i j d . Nadien b l e v e n e c h t e r v e l e j j n e l a n d e r s i n d i v i d u e e l de z e e b e ­ v a r e n , v o o r a l op d e z g n . " g r o t e v a a r t " , Met h e t opvoeren, .van h e t v a a r t e m p o n o o p t e d i t i n d e 1 9 e eeuw v e l e n t o t een v e s t i g i n g op d e v a s t e w a l , met name t e Amsterdam. Van de e i g e n s c h e e p v a a r t van h e t e i l a n d was i n de 1 9 e eeuw a l l e e n nog de v i s s e r i j o v e r g e b l e v e n , een n o g a l w i s s e l v a l l i g b e d r i j f . Aan h e t e i n d e d e r v o r i g e eeuw g i n g ook d e z e a l s z e l f s t a n d i g e b e d r i j f s v o r m v o o r h e t e i l a n d v e r l o r e n . V e l e n namen t o e n d i e n s t op de h a r i n g l o g g e r s van V l a a r d i n g e n en Embden, h e t g e e n i n 1 9 1 4 een e i n d e nam. S e d e r t d i e n werden e c h t e r de moge­ l i j k h e d e n i n de landbouw g r o t e r , t e r w i j l h e t v r e e m d e l i n g e n v e r k e e r van b e l a n g begon t e w o r d e n .

B o De b e v o l k i n g ' )

Het a a n t a l i n w o n e r s van d e gemeente A m e l a n d b e d r o e g 1 o k t o b e r 1 9 5 6 :

2454 G n weis 1 2 2 4 mannen en 1230 vrouwen. D i t b e t e k e n t e e n v o o r t ­

z e t t i n g van de g r o e i t e n d e n t i e , d i e de b e v o l k i n g s o n t w i k k e l i n g g e d u r e n ­ d e de l a a t s t e d e c e n n i ë n kenmerkt„ I n 1 0 - j a r e n p e r i o d e n beschouwd was dezo o n t w i k k e l i n g s e d e r t IC40 a l s v o l g t s van een a a n t a l van 1936 p e r s o n e n i n 1840 s t e e g d e b e v o l k i n g t o t 2354 i n I 8 8 0 , w a a r n a

e e n d a l e n d e t e n d e n t i e i n z e t t e t o t 1929 p e r s o n e n i n h e t j a a r 1 9 3 0 , t e r w i j l s e d e r t d i e n weer een t o e n e m i n g o p t r a d , a a n v a n k e l i j k z e e r g e ­ r i n g , i n de j a r e n 1 9 4 2 t / m 1945 s n e l en n a de o o r l o g i e t s m i n d e r s n e l doch g e s t a d i g .

Een p a r a l l e l met d e economische o n t w i k k e l i n g i s n i e t m o e i l i j k a a n t e w i j z e n ; de t e r u g g a n g s e d e r t i 8 6 0 h i e l d o n g e t w i j f e l d v e r b a n d met h e t v e r t r e k v a n de z e e v a r e n d e n n a a r Amsterdam en R o t t e r d a m a l s g e ­ v o l g v a n h e t h o g e r v a a r t e m p o v a n de stoomschepen en de d a a r a a n g e ­ p a a r d g a a n d e k o r t e r e l i g p e r i o d e n i n de t h u i s h a v e n , h e t g e e n h e t d e Amelander z e e l u i m o e i l i j k e r maakte t u s s e n t w e e r e i z e n n a a r h u i s t e v e r t r e k k e n ; de c r i s i s - en o o r l o g s j a r e n gaven ook h i e r een o p s t u ­ w i n g v a n de b e v o l k i n g t e z i e n wegens d e g e r i n g e r e m o g e l i j k h e i d en ook m i n d e r e a a n t r e k k e l i j k h e i d om e l d e r s werk t e a a n v a a r d e n ; d e t o e ­ neming n a de o o r l o g houdt v e r b a n d met de u i t b r e i d i n g van h e t b a d ­ g a s t e n v e r k e e r .

D i t komt n o g d u i d e l i j k e r u i t wanneer men de c i j f e r s van de o n d e r ­ s c h e i d e n d o r p e n b e z i e t : N e s , h e t a d m i n i s t r a t i e v e , v e r z o r g i n g s - en

' ) C i j f e r s o n t l e e n d a a n : D.A.Brouwer, Ameland, een s o c i a a l - g e o g r a ­ f i s c h e s t u d i e van een w a d d e n e i l a n d (Amsterdam 1 9 3 6 ) ; P r o v i n c i a l e Almanak, j a r e n 1953 t / m 1 9 5 7 ; S t a t i s t i s c h e j a a r b o e k e n C . B . S . en g e g e v e n s van de g e m e e n t e - a d m i n i s t r a t i e .

t o e r i s t encentrurn, v e r t o o n t s e d e r t 1920 e e n ongebroken en s t e e d s s n e l l e r wordende s t i j g i n g ; i n Hollum, nog h e t g r o o t s t e d o r p , l o o p t de d a l i n g - i n i 8 6 0 begonnen - d o o r t o t 1 9 4 0 , w a a r n a een s t i j g i n g i n t r e e d t d i e m i n d e r s n e l i s dan d i e van Nös> B a l Iura schommelt s e ­ d e r t I 9 0 9 r o n d do 250 i n w o n e r s mot een d i e p t e p u n t i n de j a r e n - 3 0 ; Buren t o o n t een wat a f w i j k e n d b e e l d s s e d e r t de e e r s t e b e b e n ­ d e c i j f e r s ( l 8 l o ) i s h e t s t e e d s g e g r o e i d ? t o t 1909 s t e r k , d a a r n a t o t I94O schommelde h e t b e v o i k i n g s g e t a l t o n d de 300 en s e d e r t ­ d i e n r o n d d e 3 5 0 . iSen a n d e r o p m e r k e l i j k v e r s c h i j n s e l i s d a t d e r g e b o o r t e c i j f e r s s t e r w i j l h e t g e b o o r t e c i j f e r -van---Ameland s e d e r t I 8 5 0 s t e e d s b e l a n g ­ r i j k beneden de g e b o o r t e c i j f e r s ( i n p r o m i l l e van de g e m i d d e l d e b e v o l k i n g ) van F r i e s l a n d en N e d e r l a n d h e e f t g e l e g e n , l i g t h e t t h a n s ( g e m i d d e l d o v e r de j a r e n 1 9 5 1 1 9 5 5 ) d a a r b e l a n g r i j k b o ­ v e n , n . l . Ameland 25»5$o> F r i e s l a n d 2 2 . 2 ^ 0 en N e d e r l a n d 21.97&0. D i t h a n g t m o g e l i j k samen met h e t m i n d e r dan v o o r h e e n w e g t r e k k e n v a n j o n g e g e z i n n e n , h e t g e e n a a n de b e t e r e economische o m s t a n d i g ­ heden t o e g e s c h r e v e n k a n wo r de n.

Do s t e r f t e l i g t nog s t e e d s i e t s boven h e t l a n d e l i j k g e m i d d e l d e , ( g e m i d d e l d Q.0foo} N e d e r l a n d 7 * 6 ^ 0 ) .

Wat d e m i g r a t i e ' ) b e t r e f t , kan opgemerkt w o r d e n , d a t h o t s e d e r t l 8 8 0 en v o o r a l s e d e r t 1 9 0 0 s t e r k toegenomen v e r t r e k i n de l a a t s t e j a ­ r e n w e l i e t s , doch n i e t b e l a n g r i j k i s t e r u g g e l o p e n , t e r w i j l de v e s t i g i n g e n m i n d e r t a l r i j k z i j n dan i n v o o r a f g a a n d e p e r i o d e n ( e r waren v o o r a l v o e l v e s t i g i n g e n i n de j a r e n 1 9 1 0 - 1 9 3 0 ) . Het m i g r a t i e - s a l d o i s n e g a t i e f " ) , h e t g e e n h e t met u i t z o n d e r i n g v a n de j a r e n I 8 7 0 - I 8 8 0 v o o r t d u r e n d i s g e w e e s t , en l i g t n i e t op e e n l a g e r n i v e a u dan v ó ó r de o o r l o g s j a r e n . De g e m i d d e l d e v e s t i g i n g o v e r de j a r e n 1 9 5 1 "t/m 1955 w a s ; 2 7 / o? h e t v s r t r e k i n d e z e l f d e t i j d ; 38.2'/^o, h e t v e r t r e k s a l d o s II.2/00 v a n de g e m i d d e l d e b e v o l ­ k i n g . G l o b a a l genomen o v e r d e j a r e n 1 9 4 8 t / m 1955 b e s t o n d e n d e m e e s t e b i n n e n l a n d s e m i g r a t o i r e c o n t a c t e n met F r i e s l a n d en Amsterdam. De t o t a l e b i n n e n l a n d s e m o b i l i t e i t ( d u s inkomende en u i t g a a n d e m i g r a ­ t i e t e s a m e n ) w i j s t d i t d u i d e l i j k e r a a n dan de v r i j g e r i n g e v e s -t i g i n g s - o f v e r -t r e k o v e r s c h o -t c i j f e r s , l i e i n v e l e g e v a l l e n -t e z e e r a f h a n k e l i j k z i j n v a n t o e v a l l i g e o m s t a n d i g h e d e n om c o n c l u s i e s t e w e t t i g e n . De m o b i l i t e i t i n genoemde j a r e n b e d r o e g : ( u i t c i j f e r s G . B . S . ) met d e F r i e s e k l e i b o u w s t r e e k 1 3 7 Leeuwarden 1 3 2 Amsterdam 1 1 1 F r i e s e Wouden 1 0 1 F r i e s e " g r e i d h o e k " 76 s t a d Groningen 47 V e r v o l g e n s met e l k t u s s e n d e 30 en 40 p e r s o n e n ; n o o r d e l i j k Noord­ h o l l a n d en W e s t f r i e s l a n d , G r o n i n g e r v e e n k o l o n i ë n , n o o r d w e s t O v e r ­ i j s s e l , Groning'or bouwhoek en D r e n t s z a n d g e b i e d . De o v e r i g e b i n n e n l a n d s e g e b i e d e n l i g g e n a l l e beneden de 30 g e v a l -' ) Z i e ook b i j l a g e F . " ) D i t l i j k t i n t e g e n s p r a a k met de c i j f e r s v a n b i j l a g e F ; h e t v e r s c h i l h o u d t v e r b a n d met h e t h e t f e i t; d a t h i e r a l l e m i g r e r e n ­ de i n d i v i d u e n z i j n g e t e l d en i n b i j l a g e F g e z i n s e e n h e d e n en z e l f ­ s t a n d i g e m i g r a n t e n .

-9-l e n | o p v a -9-l -9-l e n d i s h o t g e r i n g e c o n t a c t , a -9-l t h a n s o v e r de o n d e r z o c h ­ t e p e r i o d e , inet s t e d e n a l s R o t t e r d a m , U t r e c h t en Den Haag en met de o v e r i g e w a d d e n e i l a n d e n en h e t G r o n i n g e r w e i d e g e b i e d .

De s a l d i z i j n , z o a l s g e z e g d , o n g e s c h i k t v o o r h e t t r e k k e n van c o n ­ c l u s i e s , I n h e t algemeen geven de c i j f e r s van de p l a t t e l a n d s g e ­ b i e d e n een v e r t r e k o v e r s c h o t v o o r Ameland t e z i e n , t e r w i j l de s t e ­ d e l i j k e g e b i e d e n i n d o o r s n e e ( u i t g e z o n d e r d o . a . Amsterdam) m i n d e r t o e l o o p u i t Ameland hobben aan z i j aan d i t e i l a n d a f s t a a n , o n g e ­ t w i j f e l d i n v e r b a n d met de t e r u g k e e r van m e i s j e s ( d i e n s t b o d e n ! ) n a a r Araeland. D i t l a a t s t e w o r d t b e v e s t i g d i n d i e n w i j d e m i g r a t i e ­ beweging n a a r l e o f t i j d s - en b e r o e p s g r o e p e n o n d e r s c h e i d e n . Daar Daar z i e n we de g r o e p " h u i s h o u d e l i j k e b e r o e p e n " v e e l s t e r k e r b e ­ z e t niet t e r u g k e r e n d e n dan met v e r t r e k k e n d e n . D i t g e l d t ook v o o r de v e r z o r g e n d e b e r o e p e n en " o v e r i g e " b e r o e p e n . De e n i g e g r o e p met een a a n z i e n l i j k o v e r s c h o t aan v e r t r e k l c e n d e n vormen de b e r o e p s l o ­ zen v o o r a l i n de j o n g s t e b e r o e p s l e e f t i j d ( 1 5 - 2 4 ) . Boven de 5 5 j a a r k o r e n e r meer t e r u g dan e r weggaan.

V e r g e l i j k e n w i j de j a r e n 1948 t / r a 1 9 5 1 met de p e r i o d e 1952 t / m 1 9 5 5 dan kunnen w i j een s t e r k e t o e n e m i n g van h e t a a n t a l u i t g a a n d e

m i g r a n t e n , v o o r a l i n de l e e f t i j d s g r o e p 1 5 - 2 4 j a a r , c o n s t a t e r e n en w e l i n a l l e b e r o e p s g r o e p e n , u i t g e z o n d e r d de landbouw. H e t z e l f d e g e l d t i n t u s s e n v o o r de inkomende m i g r a t i e , d i e o v e r i g e n s v o o r p e r ­ s o n e n boven de 1 5 J l a r i n b e i d e p e r i o d e n g r o t e r i s dan de u i t g a a n ­ d e , Wij v i n d e n h i a r d u s , d a t de n e g a t i e v e m i g r â t i e s a l d i een g e v o l g z i j n van h o t m ' é r weggaan van k i n d e r e n beneden 1 5 j a a r ( i n g e ­ z i n s v e r b a n d ) en van o u d e r e b e r o e p s l o z e n , t e r w i j l boven de l e e f ­ t i j d v a n 1 5 j a a r meer t e r u g k e e r n a a r of v e s t i g i n g op h e t e i l a n d p l a a t s v i n d t van hen d i e een b e r o e p u i t o e f e n e n 5 b i j de vrouwen g e ­ s c h i e d t d i t op j e u g d i g e r l e e f t i j d ( n . l . 8 5 $ w i s beneden de 35

j a a r ) dan b i j d e mannen ( s l e c h t s r u i m 60% van de m a n n e l i j k e immi­ g r a n t e n was beneden de 35 j a a r ) . I n v e r h o u d i n g t o t hun a a n d e e l i n de b e r o e p s b e v o l k i n g b l e v e n de a g r a r i ë r s i n m o b i l i t e i t v e r beneden h e t g e m i d d e l d e ( o n g e v e e r l i f o van d e t o t a l e m o b i l i t e i t o v e r de j a r e n 1 9 4 8 t / m 1955)? de v e r ­ z o r g e r s m i g r e e r d e n o n g e v e e r i n e v e n r e d i g h e i d t o t hun b e v o l k i n g s ­ a a n d e e l ( 2 6 7 b ) , t e r w i j l de v r o u w e l i j k e en o v e r i g e beroepen v e r b o ­

ven h o t g e m i d d e l d e uitkwamen (met r o n d 33/° en 3 0 $ ) .

I n v e r h o u d i n g m i g r e r e n e r u i t S o l i u m en BalIura meer vrouwen dan u i t Hes en H u r e n .

O n d e r s c h e i d e n we d e b e v o l k i n g n a a r g e s l a c h t , dan v a l t h e t v r o u ­ w e n o v e r s c h o t o p , d a t w e l i s w a a r n i e t g r o o t i s , doch s e d e r t 1950 c o n s t a n t . V e r g e l i j k t men d i t met do c i j f e r s w e l k e Brouwer g e e f t o v e r de p e r i o d e v a n 1840 t o t 1935? d i e een d u i d e l i j k en soms s t e r k mannenoverschot l a t e n z i e n , dan v a l t de v e r a n d e r d e s i t u a t i e ook h i e r d o o r o p .

De v o o r n a a m s t e o o r z a a k h i e r v a n z a l o n g e t w i j f e l d z i j n de b e l a n g r i j -k o t o e n e m i n g n a d e o o r l o g van de w e r -k g e l e g e n h e i d v o o r m e i s j e s en

jongo vrouwen i n h e t t o e r i s t e n b e d r i j f , we l ke hen op h e t e i l a n d b i n d t , t e r w i j l z i j v r o e g e r v e e l a l s d i e n s t b o d e e l d e r s g i n g e n w e r ­ k e n , v o o r de j o n g e n s s t a a t d a a r g e e n g e l i j k e t o e n e m i n g d e r w e r k -m o g e l i j k h e d e n op h e t e i l a n d t e g e n o v e r . Beschouwing van de 1 e e f t i j d s p y r a m i d e ( b i j l a g e D) l e e r t , d a t de vrouwen i n v r i j w e l a l l e l e e f t i j d s g r o e p e n boven de 1 5 j a a r i n de m e e r d e r h e i d z i j n ; de g e b o o r t e v e r d e l i n g i s dus w a a r s c h i j n l i j k o o r

-maal (meer j o n g e n s dan m e i s j e s ) , maar n a h e t 1 5 e l e v e n s j a a r h e e f t de u i t d u n n i n g s t e r k e r p l a a t s o n d e r de j o n g e n s en mannen dan o n ­ d e r de m e i s j e s en vrouwen, a l t h a n s v o o r n e t h e i e n . Hat we v e r d e r z i e n i s de bekende i n s n o e r i n g van de pyramide d i e op h e t b e s t a a n

v a n oon p e r m a n e n t m i g r â t i e v e r l i e s w i j s t on d i e h i e r de l e e f t i j d s ­ g r o e p e n 1 5 - 1 9 ; 20-24? 25-29» 3 0 - 3 4 en 35~39 j i a r omvat; de o u d e ­ r e l e e f t i j d s g r o e p e n z i j n weer o n g e v e e r " n o r m a a l " van r e l a t i e v e g r o o t t e . J i t i n s n o e r i n g s v e r s c h i j n s e l g e l d t v o o r mannen èn v o o r vrouwen, doch v o o r d e l a a t s t e i e t s m i n d e r s t e r k .

v/e mogen u i t e e n en a n d e r c o n c l u d e r e n ; , d a t Ameland n i e t i n s t a a t i s z i j n b e v o l k i n g s o v e r s c h o t v a s t t e h o u d e n , a l komt e r de l a a t s t e

j a r e n t e n g u n s t e v a n de vrouwen e n i g e v e r a n d e r i n g i n .

Het i s , g e z i e n de k l e i n e a a n t a l l e n , n i e t v e r a n t w o o r d u i t da l e e f -t i j d s ^ y r a m i d e n van do d i v e r s e d o r p e n v e r s -t r e k k e n d e c o n c l u s i e s -t e t r e k k e n , wel w i j z e n w i j e r o p , d a t d© b e i d e g r o t e r e dGrpen Nes en H o l -lum h e t z e l f d e b e e l d t e z i e n geven a l s .-imoland-totaal, met d i t v e r ­ s c h i l , d a t i n Nes» d a t h e t g r o o t s t e v r o u w e n o v e r s c h o t v a n de v i e r d o r p e n h e e f t; de l e e f t i j d s g r o e p m e i s j e s van 1 5 - 1 9 j a a r z e e r s t e r k

b e z e t i s ( d i e n s t p e r s o n e e l i n p e n s i o n s en h o t e l s ! ) , t e r w i j l i n Hollurn h e t ( g e r i n g e ) v r o u w e n o v e r s c h o t meer v e r o o r z a a k t w o r d t d o o r

de h o g e r e l e e f t i j d s g r o e p e n (zeemansweduwen?). Ballum en B u r e n , de m^or z u i v e r a g r a r i s c h e d o r p e n hebben een m a n n e n o v e r s c h o t , v o o r a l Buren*, de Pyramiden z i j n h i e r z e e r s t e i l , d i e v a n Ballum met een z e e r s m a l l e b a s i s ( z i e b i j l a g e D ) .

Do v e r d e l i n g v a n de b e v o l k i n g o v e r d e l e e f t i j d s g r o e p e n 0 - 1 4 j a a r , 1 5 - 6 4 j a a r en o u d e r g u e f t t e z i e n , d a t de b e v o l k i n g van Ameland i n v e r h o u d i n g t o t d i e van N e d e r l a n d a l s g e h e e l a a n m e r k e l i j k meer o u ­ d e r e n h e e f t % 1 2 = 5/ó i s 65 j a a r o f o u d o r ( N e d e r l a n d : 8.4%) , d a t i s

nog iiijer dan i n 1930 (^meland 11.0%, N e d e r l a n d 6 . 2 $ ) , t e r w i j l d e p r o d u k t i e v e l e e f t i j d s g r o e p e n ( 1 5 - 6 4 j a a r ) a a n z i e n l i j k g e r i n g e r z i j n b e z e t n . l . 5 4 . 5 $ ( N e d e r l a n d 61.6%)§ de j e u g d g r o e p i s d a a r e n ­ t e g e n s t e r k e r b e z e t , n . l . 3 3 $ ( N e d e r l a n d 30%), h e t g e e n eon b e l a n g ­ r i j k e v o o r u i t g a n g b e t e k e n t s e d e r t 1930 ( a n e l a n d 26.5/0).

De o u d s t e g r o e p e n z i j n h e t s t e r k s t v e r t e g e n w o o r d i g d i n Ballum e n Hollurn ( r e s p . 1 8 . 9 $ en 15.1% d e r d o r p s b e v o l k i n g ) , Nes en Buren h e b b e n h e t g r o o t s t e a a n d e e l j o n g e r e n ( r e s p . 37*4$ en 3 4 * 1 $ d e r d o r p s b e v o l k i n g ) » t e r w i j l Ballum ^n Buren i n de ^ r o d u k t i e v e l e e f ­ t i j d s g r o e p e n bovenaan s t a a n ( r e s p . 57*9% on 5 6 . I / o ( z i e v o o r e e n en

a n d e r b i j l a g e ' j ü ) .

I n Ballum i s d e gemidde-dde l e e f t i j d h e t h o o g s t ( c a . 37 j a a r ) , i n Buren en Nes i s d e z e h o t l a a g s t ( c a . 30 j a a r ); Hollurn l i g t t u s s e n

b e i d e u i t e r s t e n i n ( c a . 3 4 j a a r ) . G. De b e r o e p s s t r u c t u u r

Dat Ameland e e n overwegend a g r a r i s c h e gemeente i s b l i j k t u i t d e c i j f e r s o m t r e n t de b e r o e p s s t r u c t u u r . Immers v a n de t o t a l e b e r o e p s ­ b e v o l k i n g , i n o k t o b e r 1 9 5 6 g r o o t 778 p e r s o n e n , i s 4 3 - 5 $ r e c h t s t r e e k s b i j h e t a g r a r i s c h b e d r i j f b e t r o k k e n ( d . w . z . i s b o e r , l a n d a r b e i d e r of meewerkende z o o n ) , t e r w i j i de a g r a r i s c h v e r z o r g e n d e b e r o e p e n ( z u i v e l f a b r i e k s p e r s o n e e l , f o u r a g e - en v e e h a n d e l , c o n t r o l e u r s e t c . ) 5 = 7% v a n de t o t a l e b e r o e p s b e v o l k i n g o m v a t t e n , b i j n a , d e h e l f t van hen d i e een b e r o e p u i t o e f e n e n d o e t d a t d i r e c t of i n d i r e c t i n v e r ­ band met de landbouw.

I n d e v e r z o r g e n d e s e c t o r ( w i n k e l s , ambacht, w . o . ook bouwvak) v i n ­ den w i j 23.5% v a n d e b e r o e p s b e v o l k i n g , t e r w i j l de werkenden i n d e o v e r i g e b e r o e p e n 27.3% d e r b e r o e p s b e v o l k i n g u i t m a k e n ( z i e ook b i j ­ l a g e G ) .

T e n g e v o l g e van de e n i g s z i n s a n d e r e r a n g s c h i k k i n g d e r g e g e v e n s k u n ­ n e n geen z u i v e r e v e r g e l i j k i n g e n worden g e t r o k k e n met de b e i d e l a a t s t e v o l k s t e l l i n g e n '1930 en 1947» l o c h w e l kan worden g e c o n ­ c l u d e e r d , d a t h e t a a n d e e l v a n d e l a n d b o u w b e d r i j v e n i n de b e r o e p s

-

-11-b e v o l k i n g s o d o r t 1 930 e n i g e r m a t e i s toegenomen ( i n 1 9 3 0 : 4 1 -0%, i n 1947« 4 2 , y~/a), oen toename w e l k e i n de v e r z o r g e n d e s e c t o r b e ­ l a n g r i j k g r o t e r i s ( i n 1930s o n g e v e e r l8/c, i n 1947 s c i r c a 2lfo) , een en a n d e r t e n k o s t e van de g r o e p o v e r i g e beroepen ( i n 1930 o n ­ g e v e e r 35'P-> i n 1947 o n g e v e e r 3 1 f ° ) , w a a r o n d e r mot name da a c h t e r ­ u i t g a n g v a n h e t a a n t a l z e e v a r e n d e n (wegens v e r t r e k n a a r e l d e r s , doch ook wegens v e r m i n d e r d e b e l a n g s t e l l i n g v o o r d i t b e r o e p b i j j o n g e r e n ) moet worden genoemds v a n o n g e v e e r 1 0 0 i n 1930 t o t m i n ­ d e r dan 1 0 i n 1956'. Beschouwd n a a r de l e e f t i j d b l i j k e n i n de h o g e r e l e e f t i j d s g r o e p e n d e a g r a r i ë r s s t e r k e r v e r t e g e n w o o r d i g d dan de a n d e r e g r o e p e n , d e " o v e r i g e v e r z o r g e r s " s l u i t e n d a a r o p n a a r beneden aan en i n de j o n ­ g e r e l e e f t i j d s g r o e p e n komen i n v e r h o u d i n g meer " a g r a r i s c h v e r z o r g ­ d e n " en " o v e r i g e n " v o o r . Naar d o r p e n v e r d e e l d v a l t e e n g r o o t v e r s c h i l op t u s s e n Ballum en Buren e n e r z i j d s en Holium en Nes a n d e r z i j d s 5 i s i n de e e r s t e d o r ­ pen r e s p . 6 2 . e n 7 3 . 9 $ a g r a r i ë r , t e r w i j l de o v e r i g e b e r o e p s ­ g r o e p e n van g e h e e l o n d e r g e s c h i k t e b e t e k e n i s z i j n , i n Holium b e ­ h o o r t 36.6?o d e r b e r o e p s b e v o l k i n g t o t de a g r a r i ë r s en t e Nes 2 8 . 5 $ . De c e n t r u m f u n c t i e v a n d i t l a a t s t e d o r p kotut u i t i n z i j n r u i m 3 5 $ v e r z o r g e r s en e v e n v e e l o v e r i g e b e r o e p s b e o e f e n a r e n ( g e m e e n t e - en v e e r d i e n s t p e r s o n e e l e t c . ) , t e r w i j l Holium n e t l i p a g r a r i s c h e en met 25/s " o v e r i g e " v e r z o r g e r s en 27/o " o v e r i g e n " z i j n r o l a l s t w e e ­ de v e r z o r g i n g s k e r n d e m o n s t r e e r t .

De werkende vrouwen v i n d t men v o o r 3 / 4 i n de g r o e p " o v e r i g e b e ­ d r i j f s t a k k e n " , meer dan de h e l f t v a n hen i s j o n g e r dan 25 j a a r . Het t o t a a l d e r vrouwen met een b e r o e p i s 1 2 2 .

I n h e t k a d e r van d i t o n d e r z o e k i s h e t n o d i g de g r o e p a g r a r i ë r s nog n a d e r t e a n a l y s e r e n - O n d e r s c h e i d e n n a a r de h o o f d b e z i g h e i d van d e m a n n e l i j k e b e r o e p s b e v o l k i n g k r i j g e n we de v o l g e n d e o p s t e l l i n g ( i n p e r c e n t a g e s ) ' ) . m a n n e l i j k e b e r o e p s b e o e f e n a a r s . . 1 .

Holium Ballum 6 S Buren T o t a a l 1

z u i v e r landbouw ' 17.'8' 3 2 . 6 7 . 7 3 0 . 7 I 7 . 3 a g r a r i ë r met n e v e n b e r o e p of n e v e n i n k o m s t en 7 . 0 I 3 . 4 6 , 4 1 9 . 8 9 - 8 meewerkende zoons 5 . O 1 5 • ó 6 . 4 2 2 . 5 9 - 8 l a n d - 3 b o s - en g r o n d a r b c i d e r s 1 1 . 1 6 . 0 1 1 . 4 7 - 2 9 - 9 n i e t - a g r a r i ë r s met a g r a r i s c h n e v e n b e r o e p 2 . 9 4 . 8 4 . 0 2 . 7 3 . 5 o v e r i g e b e r o e p e n 5 6 . 2 2 7 . 6 6 4 . 1 1 7 . 1 49 • 7 1 0 0 . 0 = 243 1 0 0 . 0 = 82 1 0 0 . 0 = 220 1 0 0 .0 = 111 1 0 0 . 0 = 656 ' ) E i g e n t e l l i n g o k t o b e r

1956-Ongeveer 1 / 3 van h o t a a n t a l b o e r e n b l i j k t een n e v e n b e r o e p t e h e b ­ b e n . A a n g e z i e n o n d e r n e v e n b e r o e p t e v e n s b e g r e p e n z i j n de v e r h u u r v a n kamers i n h e t b a d s e i z o e n en h e t b e s c h i k b a a r s t e l l e n van de b e d r i j f s g e b o u w e n a l s k a m p e e r b o e r d e r i j , moet h i e r b i j e c h t e r n i e t g e d a c h t worden aan een g r o t e omvang van h e t a a n t a l " h i l v e b o e r e n " . Het i s bekend., d a t genoemde " n e v e n b e r o e p e n " b e t r e k k e l i j k w e i n i g t i j d v e r g e n , ook n i e t van de b o e r i n , d a a r g e w o o n l i j k n i e t g e z o r g d h o e f t t e worden v o o r m a a l t i j d e n e n z . ; h e t i s l o u t e r h e t b e s c h i k ­ b a a r s t e l l e n v a n een g e m e u b i l e e r d e wo n in g. Hot a a n d e e l d e r " n e v e n -v e r d i e n e r s " i s i n -v e r h o u d i n g t o t h e t t o t a a l d e r b o e r e n b e l a n g r i j ­ k e r i n Buren en Nos ( r e s p . r o n d 40 en 4 5 ^ van h e t t o t a l e a a n t a l b e d r i j v e n ) d a n i n B a l l u m e n H o l l u m ( r e s p . r o n d 3 0 e n 2 0 % ) .

I n n a g e n o e g d e z e l f d e v e r h o u d i n g komen meewerkende zoons v o o r s i n Buren en Nes meer dan i n Balluni en Hollum. H i e r o p z a l i n h o o f d ­ s t u k I I n a d e r worden i n g e g a a n ( b l z . 1 9 ®n v o l g e n d e ) . Het a a n t a l 1 a n d a r b e i d e r s ( t o t a a l 1 4 ) i s t e v e r w a a r l o z e n , e r z i j n i n t o t a a l 40 a r b e i d e r s werkzaam b i j w e r k o b j e c t e n d e r Ned. H e i d e ­ m a a t s c h a p p i j en een e l f t a l b i j h e t S t a a t s b o s b e h e e r ^ a l d e z e a r b e i ­ d e r s z i j n v o o r n a m e l i j k w o o n a c h t i g i n Hes en Hollum. Do n i o t - a g r a r i ë r s , d i e a l s n e v e n b r o n van i n k o m s t e n h e t b o e r e n b e ­ d r i j f u i t o e f e n e n z i j n evenmin t a l r i j k * men v i n d t z e i n a l l e d o r ­ p e n . V r o u w e l i j k e a g r a r i ë r s ( i n t o t a a l 9 ) z i j n o u d e r e weduwen, d i e h e t n o m i n a l e h o o f d van h e t b e d r i j f z i j n , d a t p r a k t i s c h v e e l a l u i t ­ g e o e f e n d w o r d t d o o r oen zoon of ongehuwde b r o e r .

D. K e r k e l i j k e en p o l i t i e k e s t r u c t u u r

I n k e r k e l i j k o p z i c h t v a l t Ameland u i t e e n i n twee d e l e n : een r o o m s -k a t h o l i e -k o o s t e l i j -k en een p r o t e s t a n t s w e s t e l i j -k d e e l , met Hes a l s o n t m o e t i n g s p u n t . Het r o o m s k a t h o l i e k e d e e l omvat 347° v a n d e b e v o l k i n g , 37f° b e h o o r t t o t de hervormde k e r k , 1 5 . 5 $ i s d o o p s g e ­ z i n d , v e r d e r z i j n e r yfo g e r e f o r m e e r d e n en 4 o n k e r k e l i j k e n , t e r ­ w i j l n i e t meer dan 0 . 5 i ° d e r b e v o l k i n g e e n d e r o v e r i g e k e r k g e n o o t ­ s c h a p p e n a a n h a n g t . Buren i s homogeen r o o m s - k a t h o l i e k , e r i s d a a r g e e n p r o t e s t a n t o f o n k e r k e l i j k e t e v i n d e n ,

Nes i s v o o r i e t s meer dan d e h e l f t r o o m s k a t h o l i e k (53/°), de h e r ­

vormde k e r k h e e f t e r 28% d e r b e v o l k i n g , de d o o p s g e z i n d e n g e ­

r e f o r m e e r d e n 2/0 en o n k e r k e l i j k e n 8 $ .

Ballum k e n t s l e c h t s âën r o o m s k a t h o l i e k en één g e r e f o r m e e r d gezin.; hervormds Sj'/o, d o o p s g e z i n d 23 % en e n k e l e o n k e r k e l i j k e n .

Hollum i s v o l l e d i g p r o t e s t a n t s ; 51f° hervormd, 25-5i° d o o p s g e z i n d , 2 1 j'o g e r e f o r m e e r d en 2 . 5 $ o v e r i g e n .

Do b e p a l i n g van d e p o l i t i e k e o r i ë n t a t i e aan de hand v a n de s t e m -b u s u i t s l a g e n i s n i e t e e n v o u d i g . E r i s n . l . e e n -b e l a n g r i j k v e r ­ s c h i l t u s s e n de u i t s l a g e n d e r v e r k i e z i n g e n v o o r de g e m e e n t e r a a d en d i e v o o r P r o v i n c i a l e S t a t e n on Tweede Kamer. N i e t a l l e e n hebben v o o r de g e m o e n t e r a a d s v e r k i e z i n j e n de P a r t i j van do A r b e i d on V o l k s p a r t i j v o o r V r i j h e i d en D e m o c r a t i e met p a r ­ t i j l o z e n oen l i j s t c o m b i n a t i e ( i n I 9 4 6 ook He a n t i r e v o l u t i e n n a i r e n en c h r i s t e l i j k - P i i s t o r i s c h e n ) , maar ook z i j n de u i t s l a g e n a f h a n ­ k e l i j k van de g e s t e l d e candid;;,ten , « a a r b i j ook d e p l a a t s van i n ­ woning van i n v l o e d i s . B i j do • Oweode k a m e r v e r k i e z i n g e n i n 1956 was de v e r h o u d i n g d e r stommen a l s v o l g t ; 23.5 / ° KVP, 3 8 . 5 ' i ° PvdA,

12io ARP, lofo CHU, 7.5% VVD, 170 CPN en 1 . 5 $ v o o r de k l e i n e r e p a r ­ t i j e n . ( H i e r i n z i t een z e k e r e o n z u i v e r h e i d , d o o r d a t een a a n t a l b a d g a s t e n op h e t e i l a n d hun s t e m u i t b r a c h t e n ; . De g e r n e e n t e r a a d s -v e r k i e z i n g e n i n 1 9 5 3 ga-ven een u i t s l a g -v o o r J.© KVP -van 27$, -v o o r

-13-de c o m b i n a t i e PvdA-VVD 40fo, CHU 23J° en ARP 1070.

Neomt mon de u i t s l a g e n d e r v e r s c h i l l e n d e v e r k i e z i n g e n ( g e m e e n t e ­ r a a d , P r o v i n c i a l e S t a t e n en Tweede Kamer d e r S t a t e n - G e n e r a a l ) v a n n a 1945 d o o r e e n , dan kan men z e g g e n , d a t g l o b a a l een k w a r t d e r s t e m g e r e c h t i g d e b e v o l k i n g op d e K'VP s t e m t , r u i m een d e r d e op d e PvfLi, b i j n a een v i j f d e op d e CHU, t e r w i j l d e AHP en VVD i e d e r o n g e v e e r een t i e n d e d e r stemmen t r e k k e n .

D a a r e r s l e c h t s t w e e s t e m b u r e a u s p l e g e n t e z i j n i s h e t n i e t moge­ l i j k d e z e c i j f e r s n a a r d o r p t e d e t a i l l e r e n .

1 1 • RUIMTELIJKE PRODUKTIEOMSTANDIGHBDEH EN BEDRIJFSVOERING IN DE LANDBOUW A. I n l e i d i n g Een k o r t e h i s t o r i s c h e i n l e i d i n g b e t r e f f e n d e de a g r a r i s c h e b e ­ r o e p s b e v o l k i n g i s v a n b e l a n g t e n e i n d e d e h u i d i g e s i t u a t i e b e g r i j ­ p e l i j k t e maken ori a a n d e b e s c h r i j v i n g v a n d e a g r a r i s c h e s t r u c ­ t u u r meer r e l i ë f t e kunnen g e v e n .

Tot a a n h e t e i n d d e r 1 9 e eeuw h e e r s t e op Ameland h e t v o l g e n d e " s y s t e e m " v a n g r o n d g e b r u i k s

1_. d e h o g e r e z a n d g r o n d a l s bouwland, n o o r d e l i j k van de dorpen«, v o o r z o v e r b i n n e n d e d i j k e n g e l e g e n r e e d s v a n ouds p a r t i c u l i e r eigendom ;

2_. do b e t e r e z a n d g r o n d en v e e n g r o n d a l s h o o i l a n d ; d e z e z g n . mieden b e s t o n d e n u i t z e e r k l e i n e p e r c e e l t j e s met onvoldoende wegen e n w a t e r l o p e n . Deze l a g e r e z a n d - e n v e e n g r o n d e n , r o n d de d o r p e n g e ­ l e g e n , Y/aren omgeven d o o r v o e k e r e n d e d i j k e n en werden c o l l e c t i e f

b e h e e r d s n i e t a l l e e n g e s c h i e d d e h e t m a a i e n v o l g e n s een v a s t g e ­ s t e l d s c h e m a , ook h e t g e b r u i k s r e c h t werd p e r i o d i e k opnieuw v e r ­ d e e l d ;

3_.de b u i t e n w e i d e n o f m a r k e g r o n d e n , d e g e m e e n s c h a p p e l i j k e w e i d e , i n h o o f d z a a k b e s t a a n d e u i t k l e i g r o n d . H e t b e s t e g r a s l a n d v i n d t men vanouds a a n d e z u i d k a n t van h e t e i l a n d (de z g n . g r i e ë n ) . Na 20 s e p t e m b e r k r e e g men de zgn " v r i j g a n g " cn mocht h e t v e e o v e r a l l o p e n , dus ook i n de mieden e n op h e t b o u w l a n d . H e t bovengenoemde s y s t e e m i s s i n d s 19 0 0 s t e r k g e w i j z i g d ; a a n d i t h i s t o r i s c h e g e ­ g r o e i d e g r o n d g e b r u i k s p a t r o o n z i t Ameland e c h t e r h e d e n t e n d a g e nog v a s t .

De v e r d e l i n g d o r markegronden begon i n 1 9 0 0 op h e t w e s t e l i j k d e e l van h e t e i l a n d , Hos v o l g d e e n i g e t i j d l a t e r » t e r w i j l Buren e e r s t i n 1927 z i j n " G r i e " g i n g v e r d e l e n . Omtrent do w i j z i g i n g e n i n de a g r a r i s c h e s t r u c t u u r geven w i j h e t v o l g e n d e c i j f e r m a t e r i a a l ; . V e r d e l i n g d e r markegrondens

I9OO Hollum e n Ballum o p p e r v l a k t e 1 1 2 3 h a

I 9 0 5 Hes e n de Leyen " 1 3 7 h a I 9 2 7 De B u r e g r i e " B o e r e n s t a n d v a n Buren1 1 " 235 h a I n d e z e l f d e t i j d kwamen n i e uw e o r -?a n i s a t i e s t o t s t a n d s 1 8 9 6 O p r i c h t i n g W a t e r s c h a p "De G r i e ë n " v o o r Hollum cn Ballum o p p e r v l a k t e 1 9 1 5 h a 1 9 2 7 O p r i c h t i n g V/aterschap " N e s - B u r e n " " 1180 h a

I n I 9 1 5 kwarn t o n z u i d e n v a n Hollum en Ballum e e n z e e d i j k t o t s t a n d o v e r e e n l e n g t e v a n 8705 m; i n 1 9 3 0 e e n z e e d i j k t e n z u i d e n v a n Hes e n B u r e n , l e n g t e 8600 m.

De o n m o g e l i j k e k l e i n e p e r c e l e n i n d e Hioden v a n Hollum en Ballum l e i d d e n i n 191& t o t d e e e r s t e v r i j w i l l i g e r u i I v e r k a v e l i n g van e e n o p p e r v l a k t e v a n 1 9 0 h a . Vóór d e z e r u i l v e r k a v e l i n g waren e r 3659 p e r c e l e n , gemiddelde o p p e r v l a k t e 0 . 0 5 . 2 0 h a ; na de r u i l v e r k a v e l i n g 2 I 9 p e r c e l e n , g e m i d d e l d e o p p e r v l a k t e 0 . 7 6 . 3 6 h a . Deze 1 9 0 h a h a d a l l e e n b e t r e k k i n g op h e t d o r p Ballum« i n Hollum werd d e z a a k d o o r 3 à 4 e i g e n a a r s t e g e n g e h o u d e n . Toen i n I 9 2 4 d e l e R u i l v e r k a v e l i n g s -wet werd aangenomen, w e r d nog d e z e l f d e d a g d e a a n v r a a g t o t r u i l ­ v e r k a v e l i n g v a n d e M i e d e l a n d e n t e n w e s t e n e n o o s t e n v a n h e t d o r p Hollum i n g e d i e n d , z o d a t d i t de e e r s t e a a n v r a a g was o n d e r de nieuwe w e t . De. o p p e r v l a k t e van d i t b l o k was 335 h a , b e s t a a n d e u i t 4895 p e r c e l e n met e e n g e m i d d e l d e g r o o t t e v a n 7 a r e . Na de v e r k a v e l i n g o n t s t o n d e n e r 501 p e r c e l e n v a n g e m i d d e l d . 6 2 a r e . De l e n g t e van h o t w e g e n s t o l s e l l i e p op v a n 3*2 t o t 1 5 « 9 km.