Wijzigingen van bemestingstoestanden op zandgronden bij intensieve organische bemesting

INSTITUUT VOOR BODEMVRUCHTBAARHEID, HAREN (Gr.)

RAPPORT 3 1971

WIJZIGINGEN VAN BEMESTINGSTOESTANDEN OP ZANDGRONDEN BIJ INTENSIEVE ORGANISCHE BEMESTING

1. Inleiding - kalium

door

K. TER HORST*en J. LUBBERS

INHOUD

1 . Inleiding 2 2. Materiaal 3 3. Methoden 6 4. Bewerking ' 8

5. Veranderingen in de bemestingstoestand van kalium 9

6. Bespreking 10 7. Samenvatting en conclusies 12

8. Literatuur 13 Bijlage 14 Figuren

Thans verbonden aan de Rijks Middelbare Land- en Tuinbouw-school in Tiel

-2-1. INLEIDING

Door de toename van omvang en aantal van de gespecia-liseerde, intensieve varkens-, leghennen-, slachtkuiken-en rundveehouderij begon vrees te ontstaan voor de vorming van grote overschotten aan dierlijke afvalprodukten en voor zeer hoge en/of onevenwichtige bemestingstoestanden. Er kwam behoefte aan onderzoek om dit probleem te kunnen kwan-tificeren, ook omdat er geen ervaring bestond met het ver-werken van zulke grote hoeveelheden organische meststoffen.

Een onderzoek op bedrijven met een zware veebezetting kan aangeven welke problemen zich voordoen bij het bemesten van de grond met grote hoeveelheden organische afvalstoffen. Voor zo'n onderzoek worden de bemestingsgegevens van afzon-derlijke percelen verzameld, terwijl ook de onttrekking (de afvoer met de geoogste produkten) wordt bepaald. Men is dan in staat om het verloop van bemestingstoestanden te bestuderen onder omstandigheden die in de praktijk optreden. Dit is nuttig omdat men de gevolgen van zware bemestingen

pas goed kan beoordelen indien men een inzicht heeft in het verloop van de bemestingstoestanden.

•3-2. MATERIAAL

Van 1962 t/m 1965 vond op acht intensieve bedrijven met een zware veebezetting een onderzoek plaats naar de omvang en de betekenis van de produktie van dierlijke af-valstoffen. Dit onderzoek richtte zich vooral op de beant-woording van twee vragen:

(1) Welke omvang heeft de produktie van organische afval-stoffen in afhankelijkheid van de veestapel en zijn voeding, en hoe groot zijn daarbij de produktiesvan minerale bestanddelen?

(2) Welke invloed heeft het toedienen van grote hoeveel-heden meststoffen, voornamelijk in organische vorm, op het verloop van de bemestingstoestand van de grond? In dit rapport komt de tweede vraag aan de orde in algemene zin en ten , anzien van het verloop van de kalium toestand. Aan de giften van organische meststoffen op bouw- en grasland zijn grenzen gesteld van praktische aard. Men kan nu eenmaal niet ad libitum en op elk tijdstip organische mest toedienen. Voor dit onderzoek was het van belang, dat de bemesting zich zo dicht mogelijk in de buurt van die grenzen zou bewegen. Aan deze eis is door de keuze van de bedrijven voldaan, zoals uit tabel 1 blijkt.

TABEL 1

Korte beschrijving van de bedrijven waar het onderzoek plaats vond

No. Korte beschrijving

IB 7 50 leghennen, fokzeugen; bouwland

IB 752 melkvee, mestvarkens, leghennen; 2/3 bouwland, 1/3 grasland

IB 7 51 melkvee; \ bouwland, \ grasland

IB 7 53 melkvee, mestvarkens; 1/3 bouwland, 2/3 grasland IB 800 melkvee, mest- en fokvarkens, leghennen; 1/3

bouwland, 2/3 grasland; kunstm. beregening.

IB 754 melkvee; 1/3 bouwland, 2/3 grasland; kunstm.berege-ning; open loopstal

IB 7 56 melkvee, mestvarkens; grasland

IB 7 55 melkvee, mest- en fokvarkens; grasland

De eerste vier en het zesde bedrijf waren tevens PAW-studiebedrijven, het vijfde was een bodemvruchtbaarheids-proefbedrij f, het zevende en het achtste waren stikstof-proefbedrij ven.

Bedrijf IB 750 heeft zich geheel gespecialiseerd op de leghennen- en fokzeugenhouderij. Het bouwland is min of meer bijzaak: een goede plaats om de mest kwijt te raken. De werkzaamheden op het land worden voornamelijk door loon-werkers verricht. Het bedrijf ligt op een vochthoudende, ontginningszandgrond - met een gemiddeld humusgehalte van 5,2% - en is 15,81 ha groot. Het bedrijf was onder No. LEI

7259 geregistreerd als PAW-studiebedrijf. Over de meststof-fenbalans van dit bedrijf verscheen een rapport van de hand van J.Lubbers (1970) .

De bedrijven IB 752, IB 751, IB 753 dn IB 800 zijn ge-mengde bedrijven gebleven. Zij hebben zich onder de druk van de zich wijzigende omstandigheden meer geïntensiveerd dan gespecialiseerd. IB 752 ligt op een oude ontginnings-zandgrond met een gemiddeld humusgehalte van 5,0%. Een lager gedeelte op moerige grond ligt in grasland (humusgehalte 15,3%). Het bedrijf is 11 ha groot (PAW-studiebedrijf No. LEI 2492).

Bedrijf IB 751 ligt op oud bouwland met een gemiddeld humusgehalte van 6,4%. Enige malen werden elders percelen grasland gehuurd voor het weiden van jongvee en voor hooi-winning. Het bedrijf is 19,67 ha groot (PAW-studiebedrijf No. LEI 2307).

Bedrijf IB 753 ligt op een redelijk vochthoudende ont-ginningszandgrond met een gemiddeld humusgehalte van 5,1%; het is 17,13 ha groot (PAW-studiebedrijf No. LEI 7104).

Het bedrijf IB 800 kan ook worden beschouwd als een geïntensiveerd gemengd bedrijf, met dien verstande dat het bouwplan reeds 10 jaar is gefixeerd in verband met het

bo-demvruchtbaarheidsonderzoek. De intensivering had hier tot doel de technische mogelijkheden optimaal te benutten. De grond is een droogtegevoelige ontginningszandgrond met een gemiddeld humusgehalte van 4,8%; een laaggelegen gedeelte ligt in gras. Het bedrijf is 14,86 ha groot (No. OB 3257).

IB 754 ligt op een lichte rivierleemgrond die voor praktische doeleinden als een lichte zandgrond is te be-schouwen. Het gemiddelde humusgehalte is 6,5%. De eigenaar legt zich toe op het met moderne middelen houden van een zo groot mogelijke melkveestapel. Het bedrijf is 10,59 ha groot (PAW-studiebedrijf No. LEI 4902).

IB 755 en IB 756 zijn beide stikstofproefbedrij ven met een zeer intensieve mestvarken- en melkveehouderij. Op IB 7 55 wordt ook de eigen biggenvoorziening verzorgd. IB 7 56

ligt op een zwakdroogtegevoelige ontginningszandgrond met een gemiddeld humusgehalte van 5,7%. Het bedrijf is 12,43 ha groot. IB 7 55 is op een vochthoudende zandgrond met een gemiddeld humusgehalte van 6,1% gelegen en is 10,41 ha groot. De bedrijfstechnische moeilijkheden, verbonden aan het kwijt raken van grote hoeveelheden rundvee- en varkensmest op

intensief gebruikt grasland, zijn op deze bedrijven steeds weer tot tevredenheid opgelost. Van de hand van J.Lubbers zal een rapport over de meststoffenbalans van bedrijf IB 7 56 verschijnen.

De onderzoekingen op een negende bedrijf, het bodem-vruchtbaarheidsproefbedrij f IB 801 (L 62) moesten worden gestaakt wegens overlijden van de bedrijfsleider.

In de nog te verschijnen rapporten ober de meststoffen-balanSen van de afzonderlijke bedrijven, zullen veel meer bijzonderheden worden vermeld dan hier het geval kan zijn. Deze rapporten zullen worden gepubliceerd als rapporten van het Instituut voor Bodemvruchtbaarheid.

-3. METHODEN

Bij het zoeken naar een antwoord op de vraag welke in-vloed het toedienen van grote hoeveelheden meststoffen, voornamelijk in organische vorm, op het verloop van de be-mestingstoestand van de grond zal hebben, kunnen wij steu-nen op resultaten van Sluijsmans (1963, 1964-, 1965). De veranderingen van jaar tot jaar van de bemestingstoestand

staan onder invloed van de bemesting, de onttrekking door het gewas en het verlies door uitspoeling, welke te zamen de grootte van de netto-aanvoer bepalen. Daarnaast is de bemestingstoestand afhankelijk van de bemestingstoestand die eerder aanwezig was. Sluijsmans moest bij de beschrijving van het verloop van magnesiumtoestanden op proefvelden de onttrekking en de uitspoeling buiten beschouwing laten, omdat hem daarover niet voldoende gegevens ter beschikking stonden. Het verband tussen de overige faktoren kon hij beschrijven met een eerstegraads vergelijking.

Deze wijze van benadering heeft het aantrekkelijke dat in de praktijk beschikbare of te verkrijgen gegevens ge-bruikt kunnen worden ter verbetering van het bemestingsbe-leid. De beschikbare gegevens zijn:

(a) De bestaande bemestingstoestand van de grond, jaarlijks, meestal in de herfst,te bepalen. (Meer dan een monster per jaar is niet "praktisch".)

(b) Andere eigenschappen van de grond, zoals bijvoorbeeld het humusgehalte.

(c) de bemesting van het gewas (d) de onttrekking door het gewas

(e) de uitspoeling, die afhankelijk is van het neerslag-overschot en het vasthoudend vermogen van de grond voor water en mineralen.

Aan het begin en het eind van drie proefperioden

(herfst 196 2 t/m herfst 1965) werden grondmonsters genomen namelijk in de herfst van 1962, 1963, 1964 en 1965. In de

monsters werden door het Bedrij fslaboratorium voor Grond- en Gewasonderzoek te Oosterbeek bepaald: humusgehalte, pH-KCl, P-Al, P-getal, K-HC1, MgO, CaO, Na,0.

Wat betreft de bemesting met Kunstmeststoffen werd het aantal zakken per perceel genoteerd, benevens het op de zak of de faktuur vermelde gehalte aan voedingsstoffen. Giften van organische meststoffen werden zo goed mogelijk gemeten

(vaalten) of geteld (wagens of tanks). Op het land werden plastic schalen geplaatst waarin bij het verspreiden orga-nische mest werd opgevangen. In monsters hiervan werden door het Bedrijfslaboratorium te Oosterbeek of het Rijks-landbouwproefstation te Maastricht droge stof, organische stof, PoOr, K„0, CaO, MgO, Na?0 en N bepaald. Overeenkomstig

de geldende bemestingsadviezen werden fosfaat, kalium en magnesium in minerale en organische vorm als gelijkwaardig

beschouwd wat betreft hun bemestende waarde. De in het vol-gende gebruikte term "bemesting" is dus het totaal van de hoeveelheden in minerale en organische vorm.

Voor de onttrekking werd het gewicht van de afgevoerde Produkten vastgesteld. In monsters werden bepaald: droge stof, zand, P2°5' K2 ° ' C a 0' M g 0' N a2 ° e n N'

De oppervlakten van de percelen werden nauwkeurig na-gemeten, ten einde met het omrekenen van de gehalten naar hoeveelheden per ha geen fouten te maken. Ten behoeve van de schatting van het neerslagoverschot werden de neerslag-cijfers van het dichtstbijzijnde regenstation van de drie proefperioden opgeteld. Daarvan werd de verdamping geduren-de geduren-dezelfgeduren-de periogeduren-den van het dichtstbijzijngeduren-de meetpunt af-getrokken (in alle gevallen Gemert). Deze cijfers werden welwillend ter beschikking gesteld door ir.C.Baars, eer-tijds verbonden aan het P.A.W.

Sluijsmans (196 3) gebruikte de formule:

X„= GL^Xr, + CL ~h + O

1 1 0 2 waarin

x,- MgO-gehalte van de grond in een bepaald najaar,

Xç.= MgO-gehalte in het daaraan voorafgaande najaar

h = hoeveelheid MgO, toegediend in het tussenliggende voor-jaar,

a.,a^ en o zijn constanten.

Wij mogen aannemen dat de verschijnselen beter zullen worden beschreven indien wij voor de brutoaanvoer h, de netto-aanvoer substitueren. De formule wordt dan: x1 = <z-i#n + al -x netto-aanvoer + c'

waarin netto-aanvoer= bemesting - onttrekking - uitspoeling. De bemesting en de onttrekking zijn bekend en kunnen

in de formule worden ingevuld. De uitspoeling is niet bekend, Het verlies door uitspoeling is afhankelijk van de hoeveel-heid water die door de grond percoleert. Deze is in grote

trekken evenredig met het neerslagoverschot. De uitspoeling wordt tegengegaan door het kationenbindend vermogen van de grond, dat op zandgronden afhankelijk is van het humusgehal-te. Wij kunnen thans de formule ook zo schrijven:

„ ,, , . x neerslagoverschot+„

*1 l a^xQ + a^ (bem.-onttr.)- a$. humusgehalte °

In deze vorm kan de formule dienen als model waarin de

be-langrijkste ..faktoren die de bemestingstoestand beïnvloeden, zijn opgenomen. Dit geldt evenwel niet voor fosfaat, waar-van zich een gedeelte waar-van de toegediende hoeveelheden ont-trekt aan waarneming door omzetting in onoplosbare vorm. Evenmin geldt dit voor stikstof, v/aarvan een deel verloren kan gaan door denitrificatie en vervluchtiging. De faktoren uit de formule zijn per perceel opgenomen in bijlage 1.

Van elk perceel werden voor elk proefjaar de voor de

oplossing van deze vergelijking benodigde gegevens getabel-leerd. Men verkrijgt geen inzicht in het verloop van bemes-ingstoestanden wanneer men de punten behorende bij allerlei verschillende meststofgiften etc. in één figuur bijeen-brengt, tenzij men aangeeft welke meststofgift of netto-aanvoer bij het punt behoort. Als de grootte van x* verband houdt met de bruto- of de netto-aanvoer, onderscheidt men in figuren waarin x. tegen x„ is uitgezet, een aantal even-wijdige lijnen, al naar de grootte van bemesting minus ont-trekking, neerslagoverschot en humusgehalte. Indien x *-x ~

wordt uitgezet tegen benesting minus onttrekking, kan men eveneens een aantal parallel lopende lijnen verwachten, in afhankelijkheid van de andere faktoren die het verschil be-ïnvloeden. Het een en ander wordt geïllustreerd in figuur 1.

5. VERANDERINGEN IN DE BEMESTINGSTOESTAND VAN KALIUM In figuur 2 is Xp uitgezet tegen x. (K-HC1). De pun-ten zijn gemerkt naar de periode en naar het gebruik van het perceel. Percelen die in de proefperiode dienst deden als bouwland èn als grasland bleven buiten beschouwing. Periode 1 (herfst 196 2-herfst 1963) was tamelijk nat, periode 2 (herfst 1963-herfst 1964) tamelijk droog en periode 3 (herfst 1964-herfst 1965) nat. Als "nat" wordt beschouwd een periode met een neerslagoverschot >200 mm, als "tamelijk droog" een periode met een neerslagoverschot van ongeveer nul.

In het bemestingsadvies voor bouwland op zand- en dal-gronden wordt gebruik gemaakt van het K-getal. Dit wordt uitgerekend met behulp van de formule:

„ . , 20.K-HCI

K-getal- . n ,, r—TT~

& 1O+humusgehalte

Op dezelfde wijze als voor K-HC1 werden voor de K-getallen grafieken gemaakt. Omdat ze geen nieuwe informatie ver- '

schaften, werden deze figuren niet in dit rapport opge-nomen.

Met behulp van een multipele regressieberekening werd de samenhang tussen de in beschouwing genomen faktoren berekend :

x^ = 0,401*** x0-0,004*(bem.-ont"tr.)

x* bleek zeer betrouwbaar samen te hangen met x~ (P<0,001) en betrouwbaar met (bem.-onttr.) in een van de drie proef-jaren en in het over drie proefproef-jaren samengevatte (P<0,05). Een invloed van het quotiënt neerslagoverschot gedeeld door humusgehalte kon niet betrouwbaar worden aangetoond.

-10-SAMENVATTING EN CONCLUSIES

Gezien de toenemende omvang van de gespecialiseerde veehouderij (varkens, kippen, rundvee) kwam er behoefte aan onderzoek om het probleem van grote mestoverschotten te kwantificeren. Dit werd uitgevoerd op acht bedrijven met een zware veebezetting. Het was mogelijk hierbij een onderzoek naar het verloop van bemestingstoestanden te laten aansluiten. In dit rapport is, naast de algemene in-leiding, het verloop van de kaliumtoestand aan de orde. Hiervoor werd een door Sluijsmans opgestelde formule, ont-wikkeld voor de magnesiumtoestand, verder uitgewerkt.

In de proefperiode van drie jaar bleek het, binnen

de opgetreden variatie van neerslagoverschotten (nat=neer-slagoverschot >200 mm tot vrij droog=neer(nat=neer-slagoverschot gemiddeld 0 mm), van de verschillen tussen bemesting minus onttrekking (van <-300 tot >+300 kg K„0 per ha) en van

humusgehalten (van 3 tot 18%) niet mogelijk te zijn het verloop van K-HC1 of K-getal te voorspellen. Tussen twee bemonsteringsdata (van herfst tot herfst) ligt een te groot interval, waarin te grote wijzigingen kunnen optreden.

Bovendien bleek dat hoge kaliumgiften in de vorm van organische afvalstoffen op bedrijven op zandgrond niet noodzakelijkerwijs tot hoge kaliumtoestanden in de grond behoeven te leiden. Zo deze wel ontstaan, kunnen zij blijk-baar weer snel verdwijnen.

In het licht van deze onderzoekresultaten lijkt enige reserve geboden ten aanzien van de veronderstelling, dat het gebruik van grote hoeveelheden organische afvalstoffen per se zal leiden tot hoge of zeer hoge kaliumtoestanden van de grond.

-13-LITERATUUR

LUBBERS, J., 1970. Mineralenbalans over drie jaren van een akkerbouwbedrijf op zandgrond met fokvarkens en leg-kippen. Inst.Bodemvruchtbaarheid, Rapp. 7-1970:18 pp PAAUW, F. VAN DER, 1936. Het kalivraagstuk op de zand- en

dalgronden. Versl.landbouwk.Onderz. 42(12) A:393-448. PAAUW, F. VAN DER, 1961. Invloed van afwisselende droge en

natte tijdvakken op de kalitoestand van grasland. Landbouwvoorlichting 18(2) : 782-786.

SLUIJSMANS, C.M.J. 1963. Wijzigingen in de magnesiumtoe-stand van de grond onder invloed van bemesting met kiezeriet (serie 21) 1954 t/m 1962.

Gestenc. Versl. interprov .Proeven No. 94-: 13 pp.

SLUIJSMANS, C.M.J. 1964. wijzigingen in de_magnesiumtoestand van de grond onder invloed van bemesting met kiezeriet. II. Serie 26-1958 t/m 1962, aangevuld met serie 21-1954 t/m 1962. Gestenc.Versl.interprov.proeven No. 98: 2 3 pp.

SLUIJSMANS, C.M.J. 1965. Naar een bemestingsbeleid.Landbouwk, Tijdschr. 77: 771-779.

H H CD < hJ >-D M * r-H 03 0) Ü h CD çu ft CD ft œ ft CD 4-> 0) é ft r1 (-M u) M •i—) •H H ç_. <D -o >-. O N 4H (13 <D 1 ft a) a> i ft 0) 0) i ft a) a) z • S 0) CD ft. -M -P C 1 1 -H bO ft O ni a» rC rH > Ü œ o i/) 1 1 -H bO ft O m a) rd H > o o) o en i l -p M ft O H! 0 ) 4 rH > O K> O OD O 3 ft e a) 3 ftÄ rti 4 o --» _{CN bO} O ^ ^i • 4 rd S o ^ a> CQ ft -p CN bO M >: (0 4 •p o s --C o • CN hO (Ö 4 ß.o -^ 0) CQ ft •H CN M « ^ rti 4 -P O \ ß CN bO O * M • rö 4 e.o ^ Q) PQ H 1 « r-\ O K 1 ^ rH Ü I 1 H CJ te _l v; 1 rH a) bC a) CN bO * Ai O CN CN u o œ c o œ c o r a œ r ^ o o o o o o o . r r c N C N C N \ — o o o o o c o ( û ( 0 ( û t D O c o d - ( » c o a ) c c ) c o c o c o T - o o o o c o a ) 0 3 c a o o c o c o C N v - T - v - T - v - v - z l - C N C N C N C N C N C N J C N O Q C N C N C N j d - C N C N C N C N C N o o m i O L O L O t f i u i o c D c n c r i o i c n c n o o c n c o o o r a r - c r i o i c n c o a ) C O r T - r - r - T - r - T - O D Û D O O C O I X l O D t D C O l D l O l û m O O C C C O C O O O T I I I I I I I C N v v v T r v T T v ' r T T T r v -rt-^-J-J ^-^^cncnoicj><T)a)cncj)cr)cr)CT)cnt---cj)CJ)CJ)C7icT) r - r - v - T - v - v - T - l C C Û C Û t Û ( n t Û ( Û U 3 ( f l C Û U D l û m i û U 5 ( î > a ) ( £ ) I I I I I I I C D O j T - ^ u T o ^ c j > c o ( ^ c r ) a 7 c r ) ( ^ c D O i ^ c £ i ( r i r - - j - i > - o - ! - t > - r ^ JCf>T (N CO CO r~~ ! > O l 0 C N 0 0 0 0 C N I 0 . 3 i 0 C D v C 0 d -CN CO -CN OO CO OJ T- r d- CN CN c o ( û a n D c o L n c o r o c f l c o c o œ u ) o d - L o j - j - L O i D O i f i o u ) m i n t ^ m r ^ t ^ m r ^ t û r - j - ^ d - [ ^ r > o i ( û d - ( û c s c o c o a i ( N ( n i o CDCNv-COrorOT— LO O O C N V - C O C N C N C O T - V - C N œ m c f l c o o t ^ o ( N o c o o r - o { N i £ ) N o > m d - r - t ^ d - u ) [ ^ o C N C D C N F - C N v - C n L O v - f O ( N r - - I N l D t ^ ! ^ d - ^ - \ - J ' t ~ - l f l r CN - r - v-" v— T— CN v— v - C \ | C M T * r - r,C s J r,v - r " v " l û l D C O d - C O O O î - O l O f N O J J - W C O C O C N C Û C D N N m a i I ^ O O CO CN CN CN v - r CO f-- LD LO CO CO r o c D U D m f o j - j - ^ r ^ u ) T - CO v - T - T— T— CN CO CN CN CN CN CN v V - V r ' i s - d - J r - t - - o i J - m o i ß > r - ( N N ( n i n i o c o d - n ö ) N o o O l O X D r i C C i m t D d - C 7 > C N C O C O C O O O O C N C T > ' C - 0 ( N r v - r - . CN v - CO CO CO CN T V -cor— COJ-COOOCNC--v C N C O f - O O O C O v - v - O O O O r - v - T - C N C D v L D C O C T ) J - v - ' r - T - C O O a i - C N J - C T ) L O vCN m i ^ r o i o i T c r i j m d u j j -C N T — T — . T - V- T— T~ T— co r-- <D Zf T O T -CN -CN y - T— f - - C N C N C O C N C O C T > O O C O L O r r r r - t M r r - r N o r o o o v - c o M N n o t ^ c . J - t o o c ^ œ o u W N h - ^ - i O T - T— v - v - r N N r r r r v v r r N r r r o r - c n i o o ' . — 0 3 ' d J - m r ~ - o o c T ) T - ' o c o o o T -:r C ' _{LO j - en} CO CD CD O CN O î O l r O M O Q O l O O W U j i û N CO r - r CM v - -r- t— v - ->l CN v - 3r CN CN z}-r r CN r r r r • CN m d - LO CD C O O l O M C O J - W C n O r O d - L O C O C J l O r - C N O O l / ) T - v - T - \ — v - T - C N C N C N C N C N C N 0 O 0 O O 0 0 O 0 O

d) *2« 1 u 0) CU 1 u <u eu s * g 0) o • 4-> H CO 1 > ü O W l 4-> oo fc O (d H l a) ,£ > ü 0 co 1 -H bO fc O cd rH W # O . £-H 0> 0) £ > O O CO tt> 3 e 3 & . Ä 4-> O c fti ^ \ cvj bo o y, • e.o Q) CQ Ù •P • H C O • M rd ^ ^ , CN bû y ; o _Cs *5 S O O) CQ û -H +J £ O • CS * : O Cs * S o Q> PQ H O CC 1 CS y ; M (d Ä " V i bO cd Ä ^ i bO M cd ^ "*Vl bC fd £ • v i bO M 0 0 s_x • ~ N CN • • » • • - S Y -* w -* • - N co • w •"^s co \~s s~>. CM N—' *~\ CN v ^ X • " N T— N_X r^* v^-v « / CO i H O I O i i H CL) M • O) O œ t ^ i s i û c o c o i > ! - ~ c s r ^ t ^ N t - - c ^ c D c o c o o o c x ) r s c o c o c s o o c o c o c o t s t s C s l ^ . ^ ^ T v ^ r r — r v v v T ' ï — v ' r ^ — T C s I v T v T r T r T r c n c s i c s i o o o o o o o o o o j z t j d J J c o j j j d j d j j i j -r - I I I I I I T I I I I I I I I I o i c ^ c ^ œ c o c o c o a j Q o œ c o œ c D o i c n o i O T c n c î i c n œ o i o i c n o i a i o i c n o ) iriuDuDüDCDUDcjD(jDc£)cr>u3cou3<r)cr)cooocococ^cr)cr)cT5oocococococo C O J - r ^ r ^ C Ö C N ( J ) T - C N d - U D O D v - L n O v - C N \ - ^ - C D M O O C S J T - ( J l C O I M O O o j L n c N c D m o o o u ï c o i s a i m j i c o o o a i m c ^ o d - ï - c D o o j - c n M s LO ( N O CO O C D r - I > - C S I O O C s l C s l T - x — J - C O C D O O L O J - C O C O ^ J - O O LO 0 0 0 0 O - 0 0 Csl V - Y ~ Csl Csl Csl V - v v T— T O O O O C O C s J O O O C D C r ) C £ ) O O I > ^ t C s | C s | ' r l O C s l O O O C O O O r -d - m r - Lo r - v - X — V - L O T - o o j ^ - r ~ - L O v - o o L O L O v - a i OO Csl Csl v - T - x — v - v - T - v - v - r - r - C s I C s I L O L O C O x — CO .3- OO LO LO v- en o o- r~ O O l l f l l O C O C B O O (Tl f v CO O ) CO J - CSI J - z f C - - 0 0 | > . | > - d - C S l O O OO Csl O CO 0 0 0 0 C O N O O J - C D oo co r-. Lo Csl v - Csl r C N C O O C N C N J d C ^ d O C 7 l | s -csi-c— a o o o o o o r - LO L O v - c--T— V V~ T - V - V - V~ CM 0 0 r - C 0 0 0 L 0 O C 0 O C s | 0 0 C D O v - v - C s l o r ~ - C S I 0 0 O 0 0 W C O l D C D C s ( N r O C n C N j 3 - C N I ~ - C ^ L n c O C O t - - 0 1 C T ) C N C O r - r C s l T - C s i v - C N C s I r J - v - v - j d - L O o o o œ o D o i o o m c M c o o o d - œ o c n c N N ï - r c o i f l C N o o r a j j ' r-d-cDLOLO coco Lor-~csiv-ooj-LOLOLO co o~> co co co

LO T— T - T - T - T - T - T - T - V~ t ~ Cs| O J Csl v ~ W r V a o ) T - m r o c o i o o ) c D < n d - d - o N c o c i / i f ) r c n c D C D c o r - o i c o o o o o o j m C N i c s a ) m M m o c t ) j o [ ^ o c T ) r o m o ) o o r j o c D C N c r ) T r -LO T - v - Csl CN T - V - O O T - \ - V - C O O O C O C S I C s l Csl V - T — r - O CSI C O C D j j - u ) I J J i ^ i u L ) u j t u m o o t s c o c o m e n Csl T— v - r r r N r Csl r j v v v v -C s [ ^ [ s . T - CO CO O ) "M T - v y -v - jd- CD CO C^ CO v C ! v r 0 v -v - CSI — CD CSI CO LO CO O v Csl Csl T -v - O CO C - O Csl _{en CD} o Ni er r r r ' ^ o c o ' n N t ^ o o o c û c s c o c n a i o o V - T~ . N Y~ • T " CSI CN J Ü O CÓ D ^ f - C D v - L O L O L O v - v - ^ C D C N C s l C s l O L O C X ) < T 5 ^ ^ C J ) C r ) J - z t - C - - - C s l C D O C S I C S I T C S I C S I C S I C S I C S I C O C O C O C O C S I V V T T V T -O -O -O zt C-O o o ( f l ^ o ^ ^ c D O ) O r ( N ^ O J • L ^ ^ û ^ . o ^ o ^ o v - c s r o d • m c û c s c o c n o \ - C M m m d - d - d - d - L n i n m i n m i n i n L n m i o c D c o c D c o c o i û c o c f l c û c û t s t s t s

u Q) CU 1 u CU CU 1 u 0) CU s • £ Q) U> ^ •P bO & O cd i H co 1 CU Ä *~** > O co 0 co 1 +J M fc O tö r-i CO 1 CU r C > O 0 co 1 -H bO fc O i t i H CO . CJ fc 0) CU rC > O O co co d e d ft^ •H O G O • fO .£ ~^ CM bû « e o CU PQ £ + j • H C <d Ä ^ s . CM M y ; o CS o y; • e o eu CQ fc -F -H e o • CS \^ O CN y e.o CU CS OQ 1 ^ H O E ^ fti Ä •^ bO ^ cd ^J "•>. bO M cd ^ • v i bO fd Ä " V l bO M >^^ • - % C N >«/ /—\ v -N - ^ • " N r o N « / ^-s co • * • * * • ~ N CN v ~ > *"-* C N N - X / — N T -/> T— v—/ * ^ s y; o i H O I O ! CU bO • CU O r - t ^ d - i ^ t ~ - i ^ - c s c o c D c o u D o i c n C T ) c n o ) c n c D a ) C T i o n û U ) ( û C û ( û u 3 t D c o r ^ c o r ^ i > r ^ t ^ c ^ r ^ [ ^ r ^ c M C M C M C M C M C M C N C M C M C s i i r ^ c ^ t ^ r ^ r ^ i > r -T - V - y - ^ -T - -T - ^ -T - V - V - ' t - J - ^ - J d - ^ J - r l - J - J - J - J - ^ t - C S J C S l C S l C S l C S l C S l C S i ^ I ^ v C ^ t ^ c ^ r ^ r V ^ C S I C S I C S I C S I C S I C S I C S I C S I C S I C S I C S I T -i n œ K û c o o o o o -i X K û -i o -i f l o -i -i / î -i f l -i f l L O -i n L n -i f l u -i -i ^ L O j : i I i i i i i l i i l i i i i i i i i I l T T i i i i OTLOLOLOLOLOLOLOLOLOOOCOUDtOtOUDUDuacOCOCOCMCMCMCMCMCMCM C O C M O O C M C M C M C M O O O O O O C M c r > < ^ C O C I 3 C O C O C I 3 C O < ^ C O C M C M C M C M C M C M C M T - T - T - T - T - t - T - T - T - T - l I I I I I I I I I c n r - c D L O t û a - m d - o o c M c n d - o o ^ i N c n T - c D j - o j - L O L O L n c D a i i N i t ) 3 - J - o o ( û ( N ( f l T t s i n i f l c o i O L n i / ) ( £ ) W ( £ i ( f l ( û i n D t s o û ( D W i n t n ( û Q t s t s i o i D j - a i c s j - t s o m M t s t s o r o c n x c D o o c M O D o o O T - T - i N r t - O O t u t O Ol [ s œ O J - C S I V - L O O - C S I V - C O C Û O T - T - C S I O I O T — v - C s l ^— \— V" CSJOO CM 00 v— T— V - T — t— CO\— T - C S I X - C S I T — w i û c n i o u i c M d - c r ) O O L O C D C Û L O C J O ^ J - L D r - C S I C S I C O C N r f - C s l T — C— 00 co o o CO CSI j - co c-- o co c~~ v- oo r » T - v-r - zt~ v-r~ v- t~- co r - r-- co oo Lo co cn co zt T- -r- csi Csl T - v - Csl CO 0 0 0 0 O O - C D O r — O O- CO OO j - j - c o o m a i o i r COCSi CN 0 0 r - r - T - m J - O C O C O d - C O C O J - J - C O C Û C D T - t s C O r - T - C M C N I [ s ( Û C N C Û v - r - [ s t s a i O T C M C 0 O J - C D 0 ) O r - T— CS|V— V - T — X- T— t— T— CM CS) V— T— T -c s i u n ö 3 -c o L O L o r ~ o o o i - o c~~ LO t~-o- co r~- co r - c-- r-- est v - CM Csl csi LO CO o o CD OO CO CO CO LO CD T— oo LO r - co co o o co LO o r - csi r-» a i o r-- CM oo CM v v -o c -o c -o -o c -o c - - -o -o c T > c - - c r > -o c -o L O L O O - C O C M O O C O O O O C T ) r ' S — C M C s I C M T r r v -d - m t s c o j - J - m o a i C O t - C O C O L O L O r - T — LO o j - a i j - o w j - m m t s L n t D o o i i N t s i o t ^ m j c n m c D ö i C M O c N C N J - J - J - n T - C s v - t O C O O l J 0 ) J - r r O 0 ) O O j T - C 0 N r l Û C M J - CM LO CM z}- .d- CO C N r r N r r r r r r r v v -o i c M -o i r ^ c 3 j - -o -o c M z j - c - - L -o -o -o c -o ( r > J - C S I C S I 0 0 ^ 1 - \ — T - O O T — T - r - r - ^ — T - J d - d - o c o d - c o t s o Csl o CM -— O "M O T - v j CM C O O O O . + L i M D Ô O C O d -CM -CM -CM -CM -CM v - T ' — v - T - T " CO D ï i t C M O O C O m C N i -O _ r C M -O c 0 0 ) T - C X l C S I ^ C M I > - -O C Ó C r ) r ~ C 0 L Ó ^ 0 l L ^ 0 0 C 0 C 0 C 0 C 0 v - C s l O O \ — J - C M C M C M O O O O C M V - C M V - V - C M C M T - T - . . j t s a i c o i n o o n o ^ -J - V - V - C S I C M C M C M C N C M C N 3- 3r x- m j j CO CM v -CM LO LO -CM co j - r~- o T - o o O O ^ C O ( ^ T - C M O O z h L O ( J D C ^ C 7 ) O T - C M O O J - L O C O I > . C O O v - C M CO ZJ-LOCO

4) Hi ( D Ä ^ <U H > ü r o S CO O CO ^ I I I -P M f j O (1) lö O Ä > O Cvl co o CO ' I I I +-> P bO k O 0) (t) 0) rC . CU r H > O S co O co • • co M e a) a) 3 o ftx: it xi u -p •p o ^< G CM bO O ^ ^ <Ö S o ^ 4) CN bO m >4 M rö -p •P o G CM bO o ^ y, £ O ^ a) CM bo & >4 M U -P -P O G CM O ^ 3 bO e o CU CM i rd bO M I O I H C_> I i4 I H CU bO CU O C< G t o r -CM r -1 CM CM T — L O CO =t *~ V CO 0 0 0 0 v -^— C--T — T ~ r o CO ,— CO CD V -O ^— CO L O CD f -O t o [ -CM ^— 1 CM CM -=T Zf" t o Z f ^ CO CO CO v -T ™ L O v -T — o c-~ T — CO r~-\— " O ) •£> CO CO CD t o O CM • r -1 CM CM CM L O 0 0 CM \— CO =t CM O P V -L O U 0 ' i -t o CO CO CO CM CT) ö t'-en en CD t o r -CM .<_ T — 1 CM CM CM L O CT) v -T ~ CD t o CM CO CM T — 0 0 CM T — f -co o 0 0 CO -en CO CD CD r~ co c--CM •s— \— 1 CM CM o d -=t r-T ~ J -t o ^— \— r -t o CM T — CO v— [ -CO o V 7 T --~» O ^— TT-t o r-CM ,_ 1 CM CM CM Jd" L O J -CM CM t o T_ CM T — rf L O r -V " CD t o CD cn T — \— 0 0 cn CM T — CO C--CM *r-1 CM CM =t J -0 -0 CO v -z f CT) T~" CM ^— CO zf-^~ zt-L O CD CO r _ O \ -L O CO T — CO r -CO P -CM T — 1 CM CM CM zt" co CO v -o o CM P " C--=t T-CO ^— *"" CO CO CM ^~ zt" r-» CD T — z f x— CO [ -CM ^_ 1 CM CM CO ± CO J -T~ CO v_ o T -CO r— \-CM CD CO t > -L O , _ CO V ZÏ CO LO • ^ — t o C--CM T — I CM CM O CO t ~ -CM ^— CM T -V~ CT) CO CO CM J -CM L O I -T — C D L O 0 0 C D CT CM •s— t o T — CD t - ~ CM ^_ 1 CM CM CM CO p -CM ^" CM r -T— CT) CO CO CM =t CM CD r -T~ t o t o CO o v— -CO v - r--r _ t o c-~ CM T — 1 CM CM O L O J t ~ r -CM V T— CO z f v -CD O CM r -L O t o L O r-CO CO CD V " CO ^ CO r-CM V 1 CM CM [ -L O T — r-Y— L O CO T — CD r~-T_ CM CO T— r^ cn zt-co r^ T -CO CT) CM CT) v -t o r~ CM ^_ 1 CM CM CO L O CO O CM [ -L O CM T — T — CM cn T — CM L O t o CM OO CO ^~ r~ CO CM ^~-O CM CO r -CM v ~ 1 CM CM CO L O o CM CM CD v -CM CO CO CM CD CD V~ CM CD CD CD CO T - r--<T> CM t o c~-CM ^_ 1 CM CM CO L O CO C D CM CM L O CO 0 0 zt-CM CD O CM CM C D T~ T — OO CT) CM T — 0 0 CO CM CM L O r -Csl CO 0 0 o CO J -0 -0 CM ^— OO t o 0 0 CM LO t~-T — OO CD CO zt J -CD -Ö r~-LO CD zt-CM O CO CD CO CD CO 0 0 t o CD O CO 0 0 CO \— 0 0 ztv -co CD CM L O -=r T_ t o r-co o T -CO Y — CO CM O 0 0 CT) z f 00 CT) *— CO o [ -CM CO '5_ t o -rf y— z f v -CO ir-cn ^~ CD 0 0 O v^" T - r--CM CT) CM o CO CD cl-co CT) co rt-t o J r -L O CN T — r--T — ^— co o t o L O CM T— C D CM CM O CO O CO C"~ L O OO c~ co CO CO dr CM O CO v— CM CO CO CO CO CD CO CM 0 0 T -CO C D ^ C D CD f -L O OO O ^— rt-CM CM 1 L O CO v -0 -0 \— O T~ 0 0 CD CM CO co T 0 0 0 0 v -t o C--CM 0 0 cn T — o T — CO ' O CO co 0 0 o OO CM co co CM • < -L O o ztr -o o 0 0 o o 0 0 -ö :-f CM E— oó o CO CM CO co f » CM c~ co T — cn C D L O o o o o L O T 7 ö ^~ 0 0 CM 0 0 co o co CM co zt-co CM r-- ztJ -co ' Î — CM 0 0 '*— L O CT) v_ 0 0 nT -o L O o co v— V ö CT) CD ^r-CT> co • • co • H c CU X 0) • p CU A eu X) G CU bO rH o > CU -X3 G 0 A A CU ^ co CU • n (X o

i

₀ H o M CU x> à •rH CO CU •r-> M fÖ rrj rG r-t CU co ca 3 -P co fc CU L H • n • H O CU ö •K s~\ CM t o CD V — -P CO <+H U CU Ä •^y u rö rd • n C H bO CU A i l C D • - \ CO CD cri T ~ •^^ u rö rö • n CU T — I I T ~ -^^ J -t D CT) ^~ ^^ F-i rö rö • n CU CM I I CN *~\ _LO t o CT) T— \ s u rö rö • r - 1 CU 0 0 i l co CU bO G •ri • H IM bO G • H 5 3 O rG ü CO CU X3 G CU • P • H 3 ,a cu • H -X3 G CU H CU ü U a> a. ft o bO G • H 0 U •P CU A G eu Xi Xi 0 Xi CO U 0 g 3 • G ^ H (Ö eu eu bO G CU - H TJ eu x) eu G -P eu co M U 0 eu f-\ 0 X, +J o G t o O M eu 3 a -p co . . T3 bQCH G O • H O M xi H eu eu S -H ft N O w

4 5 6 7 MgO v ó ó r Cx0) O 50 100 Bem.onttr. kg MgO/ha na t-*—> d r o o g h u m u s a r m - h u m u 5 r 11 k A a O A A oQäP , o A zP «ca O A A A / CD O o A A % o a t i û y A ÛÛ m o A « °®V* * a o o *A A M A BD / » J p « O d » A A A A MËÉÈUn^ A»OQ «3 «ft 0

A M AâMfujwbanlb (ft A <%#WO <*i c o o O O

A AdP4 A^lHBCDoa oo o A A ooAma4&{9 o oo o CD O O •ot>m& o a o o> • o o O O O D i • I i » i < 1 i i i i I r i i i I l Periode Permanent Grasland Permanent Bouwland 1 O • 2 A A 3 O • ' I ' I I I I I ' I ' ' ' I I ' ' '