De mens als geologische factor in
het Gelderse landschap
W. van de Westeringh en R. Felix
In de geologische tijd gezien, is de mens jong. Als factor die het natuurlijke landschap veranderde,
is de mens zelfs zeer jong.
De invloed van de mens is niet alleen op het aanzicht van het landschap, maar ook op geologische
processen in bepaalde gebieden enorm geweest. Voor zover Laat-Kwartaire geologische processen
niet stopgezet werden, zijn deze wel beïnvloed. Sommige geologische gebeurtenissen kunnen
'natuurlijk' lijken, maar zijn dat in feite niet, omdat ze door de mens g e ï n d u c e e r d , dus
'anthropogeen', zijn.
Fig. 1. Oud cultuurlandschap bij Ratum (Winterswijk) in 1973. Op de voorgrond het oude bouwland op een dekzand rug, tussen de stromijt en de vrijstaande eik. Achter de weg het grasland op de lager gele-gen gronden. Op de achtergrond houtwallen, bosjes en ander hout.
D e m e n s graaft, hoogt o p e n b e ï n vloedt d e hoogte van d e g r o n d w a terspiegel. S o m s brengt hij g e o l o g i -s c h e p r o c e -s -s e n o p g a n g , -s o m -s pro-beert hij hun w e r k i n g te v e r m i n d e r e n , af te r e m m e n of g e h e e l tot stand te b r e n g e n . Kortom d e m e n s is e e n geo-logische factor.
V o o r b e e l d e n v a n dit menselijk ingrijp e n in natuurlijke ingrijp r o c e s s e n e n o m -s t a n d i g h e d e n zijn in e e n provincie al-s G e l d e r l a n d , met zijn hoogteverschillen e n zeer gevarieerde g e o l o g i s c h e op-bouw, o p heel wat plaatsen terug te v i n d e n . Dit geldt vooral voor plaatsen waar delfstoffen te v i n d e n zijn, of w a -ren, e n daar waar water e e n p r o b l e e m vormt. Water dat teveel is, of niet vol-d o e n vol-d e , of te slecht van kwaliteit. D e invloed van d e m e n s is het best waar te n e m e n in het l a n d s c h a p . Van-d a a r Van-dat voor Van-dit verhaal G e l Van-d e r l a n Van-d in twee l a n d s c h a p p e n o n d e r v e r d e e l d wordt: - d e r i v i e r l a n d s c h a p p e n - d e h o g e g r o n d e n . D e r i v i e r l a n d s c h a p p e n , waarbij o o k d e b e k e n g e r e k e n d w o r d e n , vallen d e e l s s a m e n met g e b i e d e n waarin overwe-g e n d H o l o c e n e afzettinoverwe-gen voorko-m e n . V o o r b e e l d e n hiervan zijn d e stroomvlaktes van d e M a a s , d e Rijn, d e Waal e n d e IJssel. Z o n d e r ingrijpen van d e m e n s z o u hier sedimentatie optre-d e n in e e n veel groter g e b i e optre-d optre-d a n waar dat nu het geval is. Het rivierlandschap bestaat verder n o g uit d e l e n van Pleistocene riviervlaktes zoals in d e o m g e v i n g van N i j m e g e n e n het d a l van d e O u d e IJssel. D e b e k e n v o r m e n in het a l g e m e e n stroken van j o n g e afzet-tingen in o v e r w e g e n d Pleistocene sed i m e n t e n . D e h o g e g r o n sed e n van G e l d e r l a n d h e b b b e n als g e m e e n s c h a p -pelijk kenmerk dat z e topografisch ho-ger liggen d a n d e a a n g r e n z e n d e rivier- e n b e e k d a l e n . E e n t w e e d e ken-merk is dat z e o n d e r h e v i g zijn a a n ero-sie. B e h a l v e d o o r plaatselijke verstui-v i n g , verstui-veengroei of o p h o g i n g met plag-g e n vindt er plag-g e e n sedimentatie plaats.
Voor G e l d e r l a n d zullen achtereenvol-g e n s b e h a n d e l d w o r d e n :
1. D e bedijking van het rivierkleige-bied; 2. B e k e n in z a n d g e b i e d e n ; 3. O u d b o u w l a n d (essen of e n g e n / e n k e n , kampen); 4. Delfstoffen; 5. Water.
1. De bedijking van het rivierkleigebied
In het natuurlijke l a n d s c h a p van d e grote rivieren, d u s het g e b i e d tussen d e hogere z a n d g r o n d e n van d e Velu-w e e n die van N o o r d - B r a b a n t , kon hoogwater v a n d e Rijn, Waal e n M a a s z i c h over e e n grote afstand uitspreiden (Verbraeck, 1984). Hetzelfde g o l d voor d e G e l d e r s e IJssel. In dat onbedijkte l a n d s c h a p w o o n d e d e m e n s o p d e re-latief hoogste d e l e n , dat w a r e n d e oe-verwallen of s t r o o m r u g g e n v a n d e ri-vieren ( P o e l m a n , 1973; Kloosterhuis, 1975; Mentink e n Van O s , 1985) en hier e n d a a r heuvels van z a n d (donken, b e r g e n , loo-en) t e m i d d e n v a n klei
( E d e l m a n , 1950; B e r e n d s e n , 1986). A l s die toch overstroomden, w a s d e waterdiepte er g e r i n g e n d u u r d e het maar kort of z e vielen weer d r o o g . I n d e a c h t e r g e l e g e n k o m m e n bleef het w a -ter veel langer staan, niet alleen o m d a t z e lager l a g e n , maar o o k o m d a t water van d e oeverwallen er naar toe stroomde.
Dit v e r a n d e r d e radicaal toen d e m e n s dijken g i n g b o u w e n o m z i c h tegen w a -teroverlast te b e s c h e r m e n . Die eerste dijken zijn niet h o o g geweest. Z e wer-d e n a a n g e l e g wer-d o p wer-d e hoogste wer-d e l e n , d e oeverwallen e n d i e n d e n o m d e w a -teroverlast te b e p e r k e n of d e duur er-van te bekorten. D e wateraanvoer d o o r d e rivieren is vooral vanaf d e M i d d e l -e -e u w -e n , t-eng-evolg-e van ontginning-en van b o s s e n in Duitsland, t o e g e n o m e n . Toen in Duitsland m i d d e l s ontbossin-g e n a ontbossin-g r a r i s c h cultuurland ontbossin-g e m a a k t w e r d , b e t e k e n d e dat tevens dat het
Fig. 2. Delfstoffen in de Gelderland. 1. Carboon op minder dan 1000 m diepte, 2. Zechsteinzout op min-der dan 1000 m diepte, 3 Kalksteen en dolomiet. 4. Kiezelgoer, 5. Beton- en metselzand. 6. Fijn ophoog-zand, in het rivierengebied ook klei en leem, matig geschikt voor de grof keramische industrie. 7. Klei en leem, goed geschikt voor de grof keramische industrie, 8. Rijks- en provinciegrenzen. A. Arnhem, Ap. Apeldoorn, E. Ede, N. Nijmegen.
overtollige water niet meer vertraagd in d e rivier k w a m v i a e e n b o s b e g r o e i i n g e n het grondwater, maar veel sneller e n veelal b o v e n g r o n d s afgevoerd w e r d . Tegenwoordig komt het water tenge-v o l g e tenge-van d r a i n a g e e n riolering n o g v l u g g e r in d e rivier, wat aanleiding geeft tot pieken in d e wateraan- e n afvoer.
D e m e n s g i n g zich d u s b e s c h e r m e n te-g e n wateroverlast. Eerst is dat e e n par-tiële bedijking geweest, e e n (lage) dijk, eigenlijk e e n kade, bij het dorp. Het overtollige water kon m e n z o n d e r al te veel moeite laten l o p e n naar d e la-ger g e l e g e n k o m m e n b i n n e n het e i g e n d o r p s g e b i e d of d e dorpspolder. Z o lang m e n zelf g e e n last h a d van het wa-ter van e e n (bovenstrooms gelegen) n a b u r i g e d o r p e n m e n zelf g e e n over-last veroorzaakte a a n e e n a n d e r e (be-n e d e (be-n s t r o o m s gelege(be-n) dorpspolder, w a r e n er g e e n p r o b l e m e n .
E e n logisch g e v o l g van t o e g e n o m e n p a r t i ë l e bedijkingen is geweest, dat er e e n centraal g e z a g k w a m dat g i n g zor-g e n voor e e n zor-gesloten dijksysteem. Het g e v o l g van e e n gesloten dijk of ringdijk, bijvoorbeeld o m d e B e t u w e heen, w a s dat vanaf toen hoogwater van d e grote rivieren z i c h niet meer over e e n groot g e b i e d kon verdelen, maar als het ware tussen twee dijken door geperst werd. Bij een zelfde water-aanvoer w e r d e n d e rivierstanden d u s hoger. M e n kreeg hierdoor meer wateroverlast. Buitendijks k w a m het h o o g -water steeds hoger, terwijl er binnen-dijks kwel ontstond die geleidelijk toe-n a m . M e toe-n h a d d e p r o b l e m e toe-n d u s eigenlijk a a n zichzelf te wijten.
Daar k w a m n o g bij dat er o o k bovenstrooms bedijkt en in d e M i d d e l -duitse b e r g g e b i e d e n n o g verder ont-g o n n e n w e r d , w a a r d o o r d e waterpiek-aanvoer n o g verder t o e n a m . D e z e in-terne e n exin-terne factoren h e b b e n tel-kens weer g e l e i d tot v e r h o g i n g e n van d e dijken, iets dat n o g tot in d e huidige tijd d o o r g a a t (grootschalige dijkver-zwaringen). M o m e n t e e l is er e e n a d e m p a u z e in d e verdere p l a n n i n g en wordt d e g e h e l e problematiek van d e dijkverzwaring langs d e grote rivieren n o g weer e e n s b e k e k e n .
Daarbij wordt niet alleen gelet o p waterstaat- e n w a t e r b o u w k u n d i g e zaken, maar e v e n e e n s o p l a n d s c h a p p e -lijke, cultuurhistorische e n natuurwe-tenschappelijke b e l a n g e n e n waar-d e n . R e e waar-d s lang g e l e waar-d e n o n waar-d e r k e n waar-d e m e n het gevaar van zulke, meestal slechts kort durende, waterpieken. D a a r o m leidde m e n het water wel af via z o g e n a a m d e overlaten (Spijkse Over-laat, B e e r s e Overlaat). R e e d s in d e 12de e e u w e n o o k n o g diverse keren later heeft m e n o v e r w o g e n o m h o o g -water van d e Rijn v i a d e G e l d e r s e Vallei
af te voeren!
E e n a n d e r g e v o l g van d e bedijking is, g e o l o g i s c h g e z i e n , vooral geweest dat binnendijks d e (geologische) o p b o u w van e e n l a n d s c h a p met oeverwallen e n k o m m e n stopgezet w e r d e n dat buiten-dijks in d e uiterwaarden e e n kleiner ge-b i e d dezelfde water- e n slige-bhoeveel- slibhoeveel-heid te verwerken kreeg. D a a r d o o r kon pleksgewijs e e n versterkte o p s l i b b i n g plaatsvinden e n k o n d e n eventueel be-s t a a n d e hoogteverbe-schillen be-sneller d a n natuurlijk vereffend w o r d e n .
E e n e n o r m e verandering d u s in verge-lijking met d e natuurlijke g e o l o g i s c h e o p b o u w van e e n rivierkleigebied. E e n echte differentiatie in oeverwallen e n k o m m e n v o n d e n vindt o p uiterwaar-d e n niet plaats. O o k e e n g e v o l g van uiterwaar-d e bedijking is geweest dat er veelvuldig dijkdoorbraken ontstonden.
D e z e w e r d e n heel vaak vooraf g e g a a n d o o r het kruien v a n ijs, w a a r d o o r niet alleen d e dijk b e s c h a d i g d w e r d maar o o k water z i c h voor z o ' n ijsstuwdam o p h o o p t e tot d e kruinhoogte van d e dijk bereikt w e r d . E e n dijkdoorbraak veroorzaakte e e n grofzandige over-s l a g (Egbertover-s, 1950) over d e o m g e v i n g
heen e n het ontstaan van e e n kolk, wiel of waai. In het natuurlijke l a n d s c h a p leidde e e n d o o r b r a a k v a n e e n oever-wal tot d e v o r m i n g van z o g e n a a m d e o e v e r g r o n d e n (Pons, 1953).
E e n laatste g e v o l g van bedijking dat w e willen b e s p r e k e n , is d e n o o d z a a k o m d e t o e g e n o m e n binnendijkse water-overlast, voor e e n groot d e e l tengevol-g e van kwel, af te voeren.
Er moest d u s e e n g e m e e n s c h a p p e l i j -ke waterafvoer k o m e n , wat alleen mo-gelijk w a s bij e e n centraal g e z a g . Er k w a m e e n 'land'-wetering, in d e Betu-w e eigenlijk tBetu-wee Betu-weteringen, namelijk d e Rijn e n d e Waalwetering, g e s c h e i d e n d o o r e e n wal. In d e B o m m e l e r -w a a r d lag en s o m s m e e r d e r e -wallen of capretons tussen d e verschillende we-teringen. D e d o r p s p o l d e r s moesten z o r g e n dat z e hun overtollig water d a a r o p k o n d e n afvoeren z o n d e r olast a a n a n d e r e d o r p s p o l d e r s te ver-o ver-o r z a k e n . E e n uitgebreid stelsel van zulke, kleinere, 'veld'-weteringen w e r d g e g r a v e n , die n a m e n d r a g e n als lei-graven, z e g e n , tochten, enz.
P a s nadat het afwateringsstelsel g o e d functioneerde, k o n d e n o o k d e
komm e n o n t g o n n e n w o r d e n . D e g e s c h i e d e n i s van het g e h e e l van d o r p s p o l -ders, bedijkingen e n dijkbeheer, aan-leg van weteringen e n waterbeheer is heel b o e i e n d (Mentink e n Van O s , 1985).
Het b o v e n s t a a n d e m o g e duidelijk ge-maakt h e b b e n hoe groot d e invloed van d e m e n s geweest is o p het rivier-kleigebied z o a l s w e dat nu k e n n e n . O p veel d i n g e n kon niet i n g e g a a n w o r d e n , z o a l s d e afsluiting van rivieren (dam-men) e n het v e r l e g g e n van rivieren, het afsnijden v a n rivierbochten of m e a n -ders, enz.
O o k die z o r g d e n weer voor steeds ho-g e r e piekafvoeren.
Het plan O o i e v a a r (De Bruin e.a., 1987) w a a r m e e b e o o g d wordt o m onder-meer o o i b o s s e n , d u s o m e e n 'natuur-lijk' l a n d s c h a p , terug te krijgen, gaat wel ten koste v a n e e n d e e l v a n d e uiter-w a a r d e n die b e h o r e n tot e e n typisch N e d e r l a n d s l a n d s c h a p : het bedijkte ri-vierkleilandschap.
Verloren g a a n d e fraaie g e z i c h t e n o p d e stuwwallen (visuele nivellering van d e hoogteverschillen tussen met gras-b e g r o e i d e uiterwaarden e n gras-b e gras-b e o s t e steile hellingen v a n d e stuwwallen) e n vanaf d e stuwwallen d e vergezichten (panorama's). D e v r a a g doet z i c h zelfs voor of o o i b o s s e n in uiterwaarden hy-d r o l o g i s c h verantwoorhy-d zijn bij hy-d e te-g e n w o o r d i te-g e onnatuurlijke waterpie-kafvoeren, e n of het g e h e l e project niet te ' v r o e g ' wordt uitgevoerd v a n w e g e het gevaar dat er met het sterk veront-reinigde slib veel o n g e w e n s t e stoffen (zoals zware metalen e n o r g a n i s c h e verbindingen) o p g e h o o p t zullen wor-d e n . Het is hier niet wor-d e plaats o m wor- daar-o p in te g a a n .
2. Beken in zandgebieden
D e w o r d i n g e n ligging van veel b e k e n wordt duidelijk, als m e n die beziet van-uit d e v o r m i n g van het cultuurland-s c h a p , d u cultuurland-s e e n agraricultuurland-sch l a n d cultuurland-s c h a p . A l s v o o r b e e l d willen w e hier d e b e k e n in het Winterswijkse l a n d s c h a p b e h a n -d e l e n (Van -d e n B r a n -d e.a., 1981; Van d e Westeringh, 1984).
Waarschijnlijk h e b b e n d a a r slechts twee b e k e n e e n natuurlijke o o r s p r o n g , d.w.z. dat ligging e.d. g e o l o g i s c h 'lo-g i s c h ' zijn.
Dat zijn d e b e i d e Slinge's: D e (Groenlo-se) S l i n g e die naar het n o o r d e n stroomt e n d e (Aaltense) S l i n g e die naar het westen stroomt.
Bijna alle a n d e r e b e k e n h e b b e n dat niet. Dat wil z e g g e n , dat d e m e n s e e n handje g e h o l p e n heeft. W a a r o m ? D e meeste b e k e n zijn betrekkelijk j o n g e n ontstonden p a s toen er e e n agrarische n o o d z a a k ontstond. Dat w a s vaak: af-voer van overtollig water.
A l s m e n uit w o o n g e b i e d e n e n het
cul-tuurland (enken, essen), het teveel a a n water wilde afvoeren, kon dat d o o r dit te leiden naar lager g e l e g e n , niet in cul-tuur zijnde of minder intensief gebruik-te g r o n d e n . Vervolgens e e n v e r b i n d i n g tussen zulke lage terreinen gemaakt, zie d a a r d e g e b o o r t e van e e n 'beek'. V a n w e g e het feit dat er in Winterswijk, voor N e d e r l a n d s e b e g r i p p e n , betrek-kelijk grote reliefverschillen voorkom e n , kon het water in zulke a a n g e l e g -de, uiteraard o p topografisch d e beste plaatsen, m a a r indien n o d i g o o k o p n iet-logische p l e k k e n , waterlopen g a a n stromen e n m e a n d e r e n , erode-ren e n elders sedimenteerode-ren, w a a r d o o r z e 'natuurlijk' lijken. O p d e g e d a c h t e dat het water van s o m m i g e b e k e n o o k 'rijk' water was, w a s het systeem v a n vloeiweiden g e b a s e e r d dat in d e vori-g e e e u w vori-g e p r o p a vori-g e e r d w e r d (maar dat al veel o u d e r was) (Zuurdeeg, 1991, a e n b). D e behoefte o m b e p a a l
-d e g e b i e -d e n te ontwateren, v e r l e g -d e z i c h in d e l o o p der e e u w e n naar s t e e d s a n d e r e g e b i e d e n , naarmate het areaal cultuurland oftewel l a n d b o u w g r o n d e n uitgebreid moest w o r d e n . Dat betekent d a n o o k dat d e b e k e n g e h e e l of ge-deeltelijk e e n verschillende o u d e r d o m zullen h e b b e n . D e jongste b e k e n zijn p a s ontstaan n a d e verdeling e n ont-ginning van d e marken (de velden) in d e vorige e n het b e g i n v a n d e z e eeuw. A l s w e d e v o r m i n g v a n het l a n d s c h a p in Winterswijk e n dat geldt o o k voor d e meeste a n d e r e z a n d g e b i e d e n in G e l -d e r l a n -d , bezien vanuit -d e agrarische n o o d z a a k o m g r o n d e n te ontwateren e n water af te voeren, d a n is d e plaats van b e k e n in z a n d l a n d s c h a p p e n veel duidelijker d a n w a n n e e r dit g e o l o g i s c h of 'natuurlijk' b e k e k e n wordt. O v e r zo-g e n a a m d e m o l e n b e k e n (sprenzo-gen) die e e n i n d u s t r i ë l e functie h a d d e n , wordt hier verder niet i n g e g a a n . O o k
hun ligging blijkt duidelijk v e r b a n d te h o u d e n met d e g e o l o g i s c h e o p b o u w van het terrein waarin z e l i g g e n . Tenslotte n o g dit. E e n nieuwe trend in het b e e k b e h e e r dient z i c h a a n . W a s eerst 'bekenverbetering' het rechtrek-ken of normaliseren van b e k e n ter be-vordering v a n e e n vlotte waterafvoer, nu is, althans v o l g e n s s o m m i g e n , ' beekverbetering' het laten kronkelen of m e a n d e r e n v a n rechte b e e k l o p e n ter verkrijging van natuurlijke b e k e n , o o k waar die helemaal niet natuurlijk zijn. Laten w e niet klakkeloos achter
'renaturerings'plannen voor b e k e n a a n l o p e n , maar g o e d achtgeven o p d e cultuurhistorische a c h t e r g r o n d v a n b e k e n e n b e e k d a l e n . R e c h t l o p e n d e b e k e n b e h o r e n bij d e l a n d b o u w k u n d i -g e e n a n d e r e ontwikkelin-gen van d e (19e en) 2 0 e e e u w en zijn derhalve cul-tuurhistorische l a n d s c h a p s e l e m e n t e n . 3. O u d b o u w l a n d (essen of engen/enken, kampen) H e b b e n d e meeste b e k e n , zoals w e in het v o o r g a a n d e g e z i e n h e b b e n , e e n agrarische achtergrond, z o h e b b e n d e e s s e n e v e n e e n s e e n a n t h r o p o g e n e a c h t e r g r o n d (Van d e Westeringh, 1979; Van d e n B r a n d e.a., 1981). In dit geval w a s het echter niet d e factor water, maar d e factor b o d e m v r u c h t b a a r h e i d die e e n rol speelde.
D e meeste plaatsen w a a r g e r e g e l d e of p e r m a n e n t e l a n d b o u w mogelijk was, h a d d e n helaas veelal e e n te g e r i n g e natuurlijke b o d e m v r u c h t b a a r h e i d : d e k z a n d . D e k z a n d kan maar w e i n i g plantevoedingsstoffen of n u t r i ë n t e n le-veren. D a n w a s er m a a r é é n mogelijk-heid: n u t r i ë n t e n toevoegen, dat is be-mesten. Voor d e a a n l e g v a n b o u w l a n d koos m e n , zowel in d e Ijzertijd als in d e M i d d e l e e u w e n , d e pl ekken uit d i e relatief d e hoogste natuurlijke b o d e m -v r u c h t b a a r h e i d h a d d e n . Dat w a r e n o.a. l e m i g e d e k z a n d g r o n -d e n . Vanuit b o -d e m k u n -d i g o o g p u n t be-zien, h e b b e n h o l t p o d z o l g r o n d e n d e voorkeur b o v e n h u m u s p o d z o l g r o n d e n g e h a d (Poelman, 1973; Kloosterhuis, 1975; H a r b e r s e n R o s i n g , 1983). M a a r o o k d e hydrologische ligging w a s belangrijk: niet te d r o o g e n niet te nat. Dat w a r e n plaatsen zowel a a n d e rand v a n d e Veluwe met d e G e l d e r s e Vallei, d e B e t u w e e n het IJsseldal als d e k z a n d k o p p e n e n -ruggen in natte z a n d g e b i e d e n . O p die ple kke n zijn bij b o d e m k a r t e r i n g e n o u d b o u w l a n d g r o n -d e n of e n k e e r -d g r o n -d e n gekarteer-d. E e n vergelijking v a n d e b o d e m k a a r t (Poelman, 1973; Kloosterhuis, 1975; H a r b e r s e n R o s i n g , 1983) met d e geo-morfologische kaart (Stiboka/RGD) laat het v e r b a n d tussen het v o o r k o m e n van d e z e g r o n d e n e n d e l a n d s c h a p p e -lijke ligging duidelijk uitkomen. V a n w e g e d e lage natuurlijke b o d e m -v r u c h t b a a r h e i d e n d e af-voer -v a n nu-triënten met het o o g s t e n , h e b b e n d e b o e r e n d a a r o m e e u w e n l a n g moeten z w o e g e n e n zweten o m mest te berei-d e n (Pape, 1966; Domhof, 1953). Dit d e d e n z e o.a. d o o r h e i d e p l a g g e n , g e h a a l d v a n d e allerarmste g r o n d e n , in d e stallen te b r e n g e n met het d o e l o m zoveel mogelijk mest v a n d e dieren (koeien, s c h a p e n ) o p te v a n g e n . M a a r het w a s moeilijk o m met d e p l a g g e n a l l é é n maar heidestrooisel m e e te n e m e n ; gemakkelijk k w a m er ook z a n d mee.
Met d e p l a g g e n k w a m d u s o o k z a n d in d e stal e n met d e stalmest d u s o o k z a n d o p het land.
D e o r g a n i s c h e mest verteerde, m a a r het z a n d bleef! In d e loop der e e u w e n , o p veel plaatsen z o ' n 800-1000 jaar, is er o p d e z e wijze veel z a n d o p het land terecht g e k o m e n .
S a m e n met d e h u m u s uit d e mest is er z o e e n dikke d o n k e r e b o v e n g r o n d o p het oorspronkelijke bodemprofiel ont-staan. A a n die dikke d o n k e r e boven-g r o n d e n , meestal van e e n zwarte of bruine kleur afhankelijk waar d e p l a g
-Fig. 4. Kiezelgoer (diatomiet) uit het dal van de Renkumse beek. Onderin de gutsboor is veen te zien met daarboven het lichtere kiezelgoer. Als de kiezelgoer droog is wordt zij spierwit. Foto RC.M. van der Klugt.
g e n v a n d a a n k w a m e n , k u n n e n d e z e o u d e b o u w l a n d e n herkend e n gekar-teerd w o r d e n . V a n dit e e u w e n l a n g toegepaste, traditionele l a n d b o u w -systeem kon m e n p a s afstappen n a d e uitvinding e n t o e p a s s i n g van d e kunst-mest. Het zeer langdurig t o e p a s s e n van potstal- of a a r d m e s t o p d e o u d e b o u w l a n d e n heeft evenwel tot g e v o l g g e h a d dat zulke unieke plekken als het ware ' g e a c c e n t u e e r d ' zijn! E e n vergelijking van g e o l o g i s c h e e n d e g e o m o r -fologische kaarten met d e b o d e m k a a r t laat dat duidelijk zien. A n d e r z i j d s zijn d e heidevelden d o o r dit afplaggen ver-der v e r a r m d , zoals o o k d e b o s s e n d o o r strooiselroof. E e n a s p e c t w a a r o p hier niet i n g e g a a n zal w o r d e n , maar dat wel s a m e n h i n g met die traditionele l a n d b o u w in z a n d g e b i e d e n , w a s het o p t r e d e n v a n zandverstuivingen. S o m s waren die z o erg, dat z e d e o u d e b o u w l a n d e n b e d r e i g d e n .
4. Delfstoffen
In G e l d e r l a n d komt veel z a n d e n klei voor, maar het zijn lang niet d e e n i g e delfstoffen in d e z e provincie. W a n n e e r w e voor het g e m a k d e delfstoffen inde-len in e n e r g i e d r a g e r s e n niet-energie-d r a g e r s niet-energie-d a n k o m e n w e e e n aantal stof-fen tegen die nu n o g g o e d verhandel-baar zijn e n e e n aantal dat tegenwoor-d i g e c o n o m i s c h niet meer interessant is.
4.1 E n e r g i e d r a g e r s
E e n drietal e n e r g i e d r a g e r s komt in G e l -d e r l a n -d a a n -d e oppervlakte of in -d e o n d e r g r o n d voor: turf, steenkool e n aardwarmte. Aardolie en a a r d g a s zijn tot nu toe niet in w i n b a r e h o e v e e l h e d e n aangetroffen.
4.1.1 Turf
Turf is voornamelijk g e w o n n e n in d e zuidelijke G e l d e r s e Vallei a a n d e westzijde van d e Veluwe, tussen V e e n e n -d a a l e n B e n n e k o m (Stol, 1990). Het v e e n m o s v e e n dat d a a r v o o r k w a m , le-verde uitstekende brandstof. Het ge-volg van d e turfwinning is geweest, dat d a a r e e n c o m p l e e t a n d e r l a n d s c h a p d a n het natuurlijke is ontstaan. Elders in G e l d e r l a n d is plaatselijk o o k turf be-reid uit het v e e n dat a a n w e z i g w a s in v e n n e n , p o e l e n e n a n d e r e voorko-m e n s voorko-met s t a g n e r e n d water. 4.1.2 Steenkool
Steenkool is a a n w e z i g o p minder d a n 1200 meter diepte in d e o n d e r g r o n d van d e A c h t e r h o e k e n het Montferland. In 1930 is in d e o m g e v i n g van Winters-wijk d e c o n c e s s i e Gelria verleend voor het w i n n e n van steenzout e n steen-kool. Tot w i n n i n g of v e r g a s s i n g
onder-g r o n d s is het n o onder-g niet onder-g e k o m e n . 4.1.3 A a r d w a r m t e
A a r d w a r m t e wordt niet g e w o n n e n , d e ontwikkeling hiervan staat in N e d e r -land n o g in d e k i n d e r s c h o e n e n . Tem-peraturen v a n 1 0 0 ° C e n h o g e r k o m e n o p o n g e v e e r 3 0 0 0 meter diepte voor, met m a x i m a o n d e r d e B e t u w e e n d e zuidelijke G e l d e r s e Vallei. O m het te k u n n e n w i n n e n zijn watervoerende la-g e n n o d i la-g w a a r v a n d e dikte, porositeit, d o o r l a t e n d h e i d e n d e horizontale uit-gestrektheid groot g e n o e g zijn. Z a n d s t e n e n k u n n e n hieraan v o l d o e n . D e c o m b i n a t i e v a n bruikbare reservoir-gesteenten e n v o l d o e n d h o g e tempe-raturen o m tot w i n n i n g over te k u n n e n g a a n bestaat m i s s c h i e n in d e O n d e r -P e r m i s c h e afzettingen die liggen on-d e r on-d e westelijke helft v a n on-d e Veluwe. Het ligt overigens in d e b e d o e l i n g o m bij het nieuwe m u s e u m o p d e ' H o g e Veluwe' (het M u s e o n d e r ) gebruik te m a k e n v a n warmte, die v i a e e n w a r m -tewisselaar, g e w o n n e n wordt uit het grondwater.
4.2 Niet-energiedragers
Het aantal delfstoffen dat tot d e z e cate-gorie behoort is veel groter d a n het aantal energiedragers. O m te b e g i n -nen zijn er d e bouwstoffen klei, z a n d .grind, kalk e n dolomiet. D a n d e ertsen ijzer en g o u d , vervolgens d e zouten e n tenslotte e e n buitenbeentje, het kiezel-goer. D e bouwstoffen, d e ertsen en het kiezelgoer zijn oppervlaktedelfstoffen, d e zouten k o m e n voor in d e d i e p e o n -d e r g r o n -d .
4.2.1 Bouwstoffen
Klei, z a n d e n g r i n d zijn in G e l d e r l a n d oorspronkelijk d o o r rivieren a a n g e -v o e r d en g e d u r e n d e het Tertiair e n het Kwartair in riviervlaktes of in d e toen-malige N o o r d z e e afgezet. D e dolomiti-s c h e kalken zijn veel o u d e r e n dateren uit d e Midden-Trias.
4.2.1.1 Klei
G e o l o g i s c h g e z i e n is klei e e n gesteen-te met e e n korrelgrootgesteen-te tussen 0 e n 2 micrometer, d e korrelgroottefractie die o o k wel lutum g e n o e m d wordt. M a a r klei is o o k e e n m e n g s e l van meer kor-relgroottefracties, klei, silt e n z a n d , in b e p a a l d e v e r h o u d i n g e n . Wat korrel-grootte betreft behoort o o k keileem tot d e z e categorie. Voor G e l d e r l a n d kun-nen w e o n s b e p e r k e n tot d e kleien. D e G e l d e r s e kleien w o r d e n gebruikt d o o r d e grofkeramische industrie voor d e vervaardiging v a n bakstenen e n dak-p a n n e n .
Voor dit d o e l k o m e n kleien met e e n
lu-tumgehalte tussen 17,5 e n 3 5 % in aan-m e r k i n g . Afhankelijk v a n het gewenste e i n d p r o d u c t w o r d e n kleien v a n ver-schillende samenstelling e n herkomst g e m e n g d . In d e s t r o o m g e b i e d e n v a n M a a s , Waal, Rijn, IJssel e n d e O u d e IJssel e n plaatselijk in d e Achterhoek, k o m e n ges chikte afzettingen voor. Voor d e a a n l e g van dijken is klei vrijwel on-misbaar, in ieder geval voor d e water-kerende dijken. Dat geldt minder voor e e n m o d e r n e dijkvariant, d e geluids-wal. N a d e w i n n i n g v o r m e n afgetichel-d e uiterwaarafgetichel-den, kleigaten e n kleigroe-ves g o e d zichtbare elementen in het l a n d s c h a p .
4.2.1.2 Z a n d
Z a n d is net als klei e e n korrelgrootte-fractie, in dit geval tussen 6 3 e n 2 0 0 0 micrometer. M a a r z a n d is o o k e e n tex-tuur-klasse waarin z a n d , silt en klei in b e p a a l d e v e r h o u d i n g e n v o o r k o m e n . Het is gebruikelijk o m z a n d in e e n drie-tal g e b r u i k s c a t e g o r i e ë n o n d e r te ver-d e l e n , o p h o o g z a n ver-d , inver-dustriezanver-d e n z a n d voor d e glasfabricage. D e d e r d e g r o e p komt in G e l d e r l a n d niet voor. D e korrelgrootteverdeling van het z a n d is b e p a l e n d voor het g e b r u i k s d o e l . Dat betekent dat d e fractie, d e korrelgroot-tegroep, die procentueel het hoogst v e r t e g e n w o o r d i g d is in het z a n d , aan-geeft of het z a n d geschikt is voor op-h o o g z a n d of voor industriezand. O m het z a n d nauwkeurig te beschrijven wordt d e m e d i a a n v a n d e zandfractie b e p a a l d , meestal d e z a n d m e d i a a n ge-n o e m d . Ige-n d e zage-ndfractie ligt 5 0 % oge-n- onder d e m e d i a a n e n 5 0 % erboven. M a tig fijn z a n d , dat zijn vrijwel alle d e k z a n -d e n e n stuifzan-den, kan alleen als oph o o g z a n d gebruikt w o r d e n , d e z a n d -m e d i a a n hiervan ligt tussen d e 150 e n 210 micrometer. Grof z a n d is geschikt voor industriezand. W a n n e e r d e z a n d -m e d i a a n b o v e n 3 0 0 -micro-meter ligt is het z a n d bruikbaar als metselzand. Ligt d e z a n d m e d i a a n b o v e n 5 0 0 mi-crometer d a n kan het z a n d geschikt zijn als b e t o n z a n d . D e grove z a n d e n zijn rivierafzettingen die, met uitzonde-ring van d e westelijke e n noordwestelij-ke Veluwe e n het oosten v a n d e Achter-hoek in geheel G e l d e r l a n d voorkomen. 4.2.1.3 G r i n d
G r i n d heeft e e n korrelgrootte tussen 2 e n 6 3 m m . Het is o p twee manieren a a n g e v o e r d in G e l d e r l a n d . D o o r snelstromende rivieren ( > 9 0 cm/sec) o p g e n o m e n in het achterland e n tij-d e n s of vlak n a glaciale p e r i o tij-d e s afzet, of a a n g e v o e r d met het landijs ge-d u r e n ge-d e het S a a l i e n . Dit laatste type grind komt voor in keilemen e n is moeilijk te w i n n e n , d u s e c o n o m i s c h o n a a n -trekkelijk.
Het riviergrind wordt gebruikt in d e beton- e n cementindustrie e n als toeslag in asfalt. Verdere mogelijkhe-d e n o m grinmogelijkhe-d toe te p a s s e n zijn het be-k e n d e gebruibe-k in t u i n p a d e n e n het min-der b e k e n d e gebruik in g r i n d b e d d e n voor waterfiltering.
4.2.1.4 Kalk e n dolomiet
Bij Winterswijk wordt s i n d s 1932 dolomitische kalk g e w o n n e n . Het is M u -schelkalk uit d e Midden-Trias (215 Ma) waarin ongeveer 1 5 % dolomiet voor-komt. Van d e z e kalk, die w e r d afgezet in e e n o n d i e p marien milieu, wordt jaarlijks tussen 100.000 e n 200.000 ton g e w o n n e n o m er o.a. l a n d b o u w k a l k van te m a k e n . Het a a n d e e l van d e l a n d b o u w k a l k is c a . 1 5 % van d e jaar-lijkse productie. Het grootste d e e l dient als vulstof in asfalt. D e z e w i n n i n g kan n o g e e n aantal jaren d o o r g a a n g e z i e n d e raming dat 6,4 miljoen ton e c o n o -m i s c h w i n b a a r is (Oosterink, 1986; Pe-letier e n Kolstee, 1986).
4.2.2 Ertsen
E e n t w e e d e g r o e p v o r m e n d e ertsen. D e G e l d e r s e ertsen zijn ijzer e n g o u d . Het ijzer is in w i n b a r e h o e v e e l h e d e n a a n w e z i g geweest, het g o u d is alleen als s p o r e n aangetroffen.
4.2.2.1 U z e r
Het w i n b a r e ijzer k w a m in twee v o r m e n voor, als ijzeroer of moerasijzererts e n als klapperstenen. Het eerste in beek-e n rivibeek-erdalbeek-en, hbeek-et t w beek-e beek-e d beek-e in g beek-e s t u w d beek-e afzettingen o p d e Veluwe. D e aanwe-z i g h e i d van ijaanwe-zeroer in het d a l v a n d e O u d e IJssel leidde plaatselijk tot het ontstaan v a n smelterijen e n industrie. O o k als g a s z u i v e r i n g s m i d d e l e n pig-ment is ijzeroer toegepast.
D e w i n n i n g v a n klapperstenen o p d e Veluwe ten b e h o e v e van d e ijzerfabric a g e k e n d e zijn hoogtepunt in d e M i d -d e l e e u w e n .
N o g steeds zijn s p o r e n van d e z e win-ning als sleuven e n kuilen in het land-s c h a p te zien ( L a b a n , Karland-s e n Heidin-g a , 1988).
4.2.2.2 G o u d
G o u d is natuurlijk e e n spectaculair er-ts. Het komt z e l d e n voor e n v a a k n o g in zeer lage concentraties. Toch zijn voor d e Veluwe c o n c e s s i e s verleend, o.a. e e n in 1598 e n e e n in 1629. O o k later w a s er af e n toe belangstelling voor, echter nooit met gunstige resultaten. 4.2.3 Zouten
A l s d e r d e g r o e p in d e z e reeks delfstof-fen k o m e n d e zouten. In het oosten van
d e o n d e r g r o n d van G e l d e r l a n d komt steenzout (haliet, NaCI) uit het Zechstein voor. In 1930 w e r d e e n c o n -cessie, Gelria, verleend voor e e n ge-b i e d even ten n o o r d e n van Winterswijk waar o o k steenkool in d e o n d e r g r o n d a a n w e z i g is. O m eventuele w i n n i n g van steenkool d a a r niet te bemoeilijken m a g het zout niet d o o r o p l o s s i n g ge-w o n n e n ge-w o r d e n . Tot ge-w i n n i n g is het n o g niet g e k o m e n .
4.2.4 K i e z e l g o e r
Tenslotte n o g e e n buitenbeentje, het kiezelgoer of diatomiet. D e z e delfstof is o o k b e k e n d o n d e r d e n a m e n kieze-laarde, i n f u s o r i ë n a a r d e e n b e r g m e e l . D e stof bestaat uit d e kiezelskeletjes van wiertjes ( D i a t o m e e ë n ) d i e bestaan uit twee elkaar o v e r l a p p e n d e k l e p p e n met d a a r o p e e n fijn reticulate structuur. Z e k o m e n voor in zoetwaterafzettin-g e n , vooral die v a n k o u d e streken. Het w a r m t e g e l e i d i n g s v e r m o g e n van d e kiezelskeletjes is g e r i n g z o d a t het e e n g o e d e vulling voor w a n d e n van ijs-kasten was. Het a b s o r p t i e v e r m o g e n is erg groot. Het vindt d a a r d o o r toepas-sing bij het m a k e n van dynamiet. O o k in d e farmacie wordt het gebruikt e n voor d e fabricage van p o e t s m i d d e l e n . D e beste kwaliteit k w a m uit het d a l van d e R e n k u m s e B e e k , d e kiezelgoer van U g c h e l e n w a s minder g o e d .
Landschappelijke gevolgen van de delfstofwinning
O m d e z e delfstoffen te w i n n e n zijn meestal groeves of afgravingen ge-maakt die als littekens in het l a n d s c h a p achterblijven nadat d e exploitatie gestaakt is. E e n dergelijk aangetast l a n d s c h a p is g e e n fraai gezicht. A a n d e a n d e r e kant zijn groeves juist d e plaatsen waar g e o l o g i s c h o n d e r z o e k plaats kan v i n d e n . M e n i g e m o o i e steen of fossiel komt immers uit e e n groeve die regelmatig bezocht wordt, getuige d e uitstallingen in tuinen e n o p schoorsteenmantels. D e n a d e l e n zijn natuurlijk niet beperkt tot het uiterlijk van e e n l a n d s c h a p . Kleine groeves k u n n e n e e n l a n d s c h a p p o k d a l i g m a -ken e n o n g e s c h i k t voor agrarisch land-gebruik of b e w o n i n g . Grote groeves zijn van invloed o p d e grondwaterstan-d e n ter plaatse.
Kleine e n grote groeves zijn zeer a a n -trekkelijk o m er afval in te g o o i e n , o o k al is dat m i s s c h i e n schadelijk voor d e kwaliteit van het grondwater. Maar, niet-afgewerkte kleiputten van d e steen-bakkerijen zijn s o m s zeer waardevolle natuurterreinen voor flora e n fauna ge-w o r d e n .
5. Water
5.1 Oppervlaktewater
D e invloed v a n d e m e n s o p het o pp er-vlaktewater komt het beste naar voren bij d e b e h a n d e l i n g v a n d e rivierland-s c h a p p e n . D o o r actief ingrijpen in fluviatiele p r o c e s s e n , zoals het l e g g e n van dijken, d a m m e n , k r i b b e n e n stu-w e n is alleen met hoogstu-water n o g iets waar te n e m e n van d e natuurlijke pro-c e s s e n in het G e l d e r s e rivierengebied. Niet alle waterlopen in G e l d e r l a n d zijn natuurlijk. Sloten, weteringen, spren-g e n e n s o m m i spren-g e b e k e n zijn d o o r d e m e n s g e g r a v e n .
5.2 G r o n d w a t e r
D e menselijke invloed o p het g r o n d w a -ter o o k is groot, zowel waar het d e kwa-liteit betreft, als waar het d e beschik-b a a r h e i d aangaat.
Het grondwater v a n G e l d e r l a n d m a g d a n a a n het o o g onttrokken zijn m a a r dat wil niet z e g g e n dat het g e e n be-langrijke grondstof is.
B e h a l v e als drinkwater voor m e n s e n dier is het o n m i s b a a r voor d e vegetatie. O o k d e industrie gebruikt grote hoe-v e e l h e d e n water bij d e productie hoe-v a n allerlei g o e d e r e n van papier tot melk in flessen. Het water wordt niet alleen in p r o c e s g a n g e n gebruikt, maar o o k als aandrijf kracht al is het d a n g e e n g r o n d -water meer maar stroomt het in e e n m o l e n b e e k .
S p r e n g e n langs d e oostrand e n d e z u i d r a n d v a n d e Veluwe verlagen het grondwaterpeil in hun o m g e v i n g . Bij v e r m i n d e r d e wateropbrengst w e r d e n z e v e r d e r het achterland in ingegraven. Hierdoor v e r d r o o g d e d e b o v e n g r o n d w a a r v a n d e vegetatie veel h a d te lijden.
Het water uit d e s p r e n g e n kan gebruikt w o r d e n o m watermolens a a n te drijven e n is tevens grondstof bij d e papierfa-bricage. D e wasserijen langs d e Velu-w e r a n d d a n k e n hun bestaan o o k voor e e n groot d e e l a a n d e a a n w e z i g h e i d van g r o n d w a t e r Niet alle grondwater is echter bruikbaar voor d e was. Er m a g g e e n ijzer in v o o r k o m e n , maar dat ge-beurt toch regelmatig o m d a t d e onderg r o n d sterk wisselt in minerale s a m e n -stelling. D e o o r z a a k d a a r v a n moeten w e z o e k e n in d e ijstijden waarin glets-jers d e destijds n o g vlak l i g g e n d e af-zettingen tot d e huidige V e l u w e r a n d o p s t u w d e n . Wat in d e o n d e r g r o n d oor-spronkelijk b o v e n elkaar g e l e g e n voor-k w a m , d a g z o o m t nu naast elvoor-kaar in d e s c h u b b e n van d e stuwwallen. Uzerrij-ke e n ijzerarme afzettingen l i g g e n naast elkaar w a a r d o o r d e samenstel-ling v a n het water, d u s o o k het ijzerge-halte in d e b e k e n wisselt met het bron-g e b i e d .
heb-b e n e e n grote invloed o p d e richting van d e grondwaterstromen. Kleipak-ketten die er in v o o r k o m e n k u n n e n verhinderen dat water recht o m l a a g w e g -zijgt naar d e d i e p e r e o n d e r g r o n d . W a n n e e r water verontreinigd is en af-stroomt over d e o n d o o r d r i n g b a r e laag naar het laagste punt in d e o m g e v i n g d a n h e b b e n w e d a a r e e n milieupro-b l e e m . Zeker w a n n e e r d e milieupro-bron van d e verontreiniging h o o g ligt e n zoveel ver-ontreiniging p r o d u c e e r t dat d e natuur-lijke afbraak het niet m e e r bij kan be-nen. K i p p e n - e n varkensfokkerijen in d e G e l d e r s e Vallei e n eendenfokkerijen langs het V e l u w e m e e r h e b b e n of had-d e n e n i g e b e k e n had-d h e i had-d in had-dit opzicht. In veel g e b i e d e n in G e l d e r l a n d is d e h a n d van d e m e n s in het l a n d s c h a p n o g s t e e d s te herkennen. M o g e dit arti-kel e e n bijdrage leveren tot e e n beter begrijpen e n beleven van d e vele m o o i e l a n d s c h a p p e n die G e l d e r l a n d rijk is. A d r e s van d e auteurs: V a k g r o e p B o d e m k u n d e e n G e o l o g i e L a n d b o u w Universiteit W a g e n i n g e n Postbus 37 6700 A A W a g e n i n g e n Literatuur
Berendsen, H.J.A., 1986. Het landschap van de Bommelerwaard. Ned. Geografische stu-dies, nr. 10.
Brand, St. H. van den e.a. (1981). Winterswijk, landschap en vegetatie. Deel I: Ontstaan en opbouw van het landschap. Wet. Med. K.N.N.V., nr. 147.
Bruin, D. de e.a., 1987. Ooievaar; de toekomst van het rivierkleigebied. Gelderse Milieufe-deratie, Arnhem.
Domhof, J., (1953). Strooiselwinning voor potstallen in verband met de profielop-bouw van heide- en oude profielop- bouwlandgron-den. In: Boor en Spade, deel VI, p. 192-303.
Edelman, C.H. e.a., 1950. Een bodemkartering van de Bommelerwaard boven de Meidijk. Staatsdrukkerij, 's-G raven hage.
Egberts, H., 1950. De bodemgesteldheid van de Betuwe. Staatsdrukkerij, ,s-G raven hage. Harbers, R en H. Rosing, 1983. Toelichting bij de
Bodemkaart van Nederland schaal 1:50.000, blad 41-West en -Oost (Aalten). Stichting voor Bodemkartering, Wage-ningen.
Kloosterhuis, J.L., 1975. Toelichting bij de Bo-demkaart van Nederland schaal 1:50.000, blad 40-West en -Oost (Arnhem). Stichting voor Bodemkartering, Wageningen. Laban, Cees., Henk Kars en Anthonie Heidinga,
1988. Uzer uit eigen bodem. Grondboor & Hamer, jrg. 42, no. 1, p. 1-11.
Mentink, G.J. en J. van Os, 1985. Over-Betuwe: geschiedenis van een polderland, 1327-1977. Walburg pers, Zutphen. Montfrans, H.M. van, L.W.S. de Graaff, J.M. van
Mourik, W.H. Zagwijn, 1988. Delfstoffen en samenleving. Geologie van Nederland, deel 2. RGD, Haarlem/SDU, 's-Gra-venhage.
Oosterink, H.W., 1986. Winterswijk, Geologie deel II. De Triasperiode (geologie, minera-len en fossieminera-len). Wet. Meded. K.N.N.V. nr. 178.
Pape, J.C., 1966. Enige gegevens over oude bouwlanden. In: Boor en Spade, deel XV, blz. 86-93.
Peletier, W en H.G. Kolstee, 1986. Winterswijk, Geologie deel I, Inleiding tot de geologie van Winterswijk. Wet. Meded. K.N.N.V. nr. 175.
Poelman, J.N.B., 1973. Toelichting bij de Bodem-kaart van Nederland schaal 1:50.000, blad 39-West en -Oost (Rhenen). Stichting voor Bodemkartering, Wageningen.
Pons, L.J., 1953. Oevergronden als middel-eeuwse afzettingen en overslaggronden als dijkdoorbraakafzettingen in het rivier-kleigebied. In: Boor en Spade, deel VI, blz. 126-133.
Stiboka/RGD. Enkele voorbeelden van versche-nen kaartbladen van de Geomorfologi-sche kaart van Nederland schaal 1:50.000: blad 40-West en -Oost (Arnhem) en blad 41-West en -Oost (Aalten). Stichting voor Bodemkartering, Wageningen en Rijks Ge-ologische Dienst, Haarlem.
Stol, T., 1990. De veenkolonie Veenendaal. Turf-winning en waterstaat in het zuiden van de Gelderse Vallei, 1546-1653, dissertatie U.v.A., Amsterdam/Stichtse Historische Reeks, deel 17.
Verbraeck, A. (1984). Toelichtingen bij de Geolo-gische Kaart van Nederland 1:50.000, blad Tiel-West en -Oost (39-W en-O). Rijks Geo-logische Dienst, Haarlem.
Westeringh, W. van de, 1979. De ontwikkeling van het agrarische cultuurlandschap in een zandgebied (Winterswijk). In: Cultuur-technisch Tijdschrift, 18, 4, blz. 199-210. Westeringh, W. van de, 1984. Ontstaan,
ontwik-keling en ligging van de Winterswijkse be-ken. In: Geografisch Tijdschrift, Nieuwe Reeks, XVIII, 4, blz. 294-308.
Zuurdeeg, N., 1991. a. Oud-boeren-waterbe-heer in de Achterhoek. In: Natuur en land-schap in Achterhoek en Liemers, 5, 2, blz. 44-51.
Zuurdeeg, N., 1991. b. Water wijst de weg; sa-menhangen in het landschap van de Ach-terhoek. In: Natuur en Landschap van Achterhoek en Liemers, 5,3/4, blz. 98-106.
Drinkwatervoorziening
F.G. Mulder
De drinkwatervoorziening is in Nederland wettelijk geregeld. Beschreven wordt de winning
van het water uit de diverse bodemlagen.
Door natuurlijke grondstoffen en menselijke bodemverontreiniging, is het water niet direct
geschikt voor de consumptie en moet het eerst worden gezuiverd.
Drinkwater uit de bodem geniet de voorkeur boven drinkwater uit oppervlaktewater. In Gelderland
is het (nog) verkrijgbaar.
Inleiding
Er is in N e d e r l a n d bijna g e e n huis meer, dat niet a a n g e s l o t e n is o p het o p e n b a r e waterleidingnet. A l s w e d e kraan o p e n d r a a i e n v i n d e n w e het
van-zelfsprekend dat er g o e d helder drink-b a a r water uit komt. Toch is dit niet altijd e e n vanzelfsprekendheid geweest. In N e d e r l a n d is d e o p e n b a r e drinkwatervoorziening in d e vorige e e u w b e g o n -nen en d o o r d e aansluiting van d e
wo-ningen o p het platteland in d e laatste 3 0 jaar voltooid. Het aansluitpercenta-g e is ruim 9 9 % . D e o p e n b a r e drinkwa-tervoorziening in N e d e r l a n d is in aller-lei wetten en v e r o r d e n i n g e n g e r e g e l d . Z o k e n n e n w e d e waterleidingwet,
