De Olijcke ontdekkingsreis naar een nieuw product met zeewier

1

De Olijcke ontdekkingsreis naar een

nieuw product met zeewier

Cato Fröhlich

Karien Reichman

2

De Olijcke ontdekkingsreis naar een nieuw product met zeewier

Auteurs: Cato Fröhlich 500731786 Karien Reichman 500729931 Opleiding: Voeding & Diëtetiek

Afstudeerrichting: New Product Management Afstudeernummer: 2019231

Opdrachtgever: Olijck zeegroenten Praktijkbegeleider: Remko Hol

Docentbegeleider: Freek Morren Examinator: Joke van Eden Datum: 06 juni 2019

3

Voorwoord

Deze scriptie is geschreven ter afronding van de bachelor Voeding & Diëtetiek in de richting New Product Management aan de Hogeschool van Amsterdam. In een periode van twintig weken hebben wij onderzoek gedaan naar hoe het assortiment van Olijck zeegroenten naar wens van de doelgroep uitgebreid kan worden.

Toen wij een jaar geleden nadachten over het afronden van onze studie, zagen wij voor ons hoe wij samen een product zouden ontwikkelen. Wij hebben de kans gekregen om deze wens waar te maken doordat Remko Hol per toeval op ons pad kwam. Vanaf februari 2019 zijn wij werkzaam geweest bij Olijck zeegroenten en hebben hierdoor het werkveld beter leren kennen. De afspraken met verschillende productiepartners en -ontwikkelaars waren erg leerzaam. Wij willen Remko graag bedanken dat hij ons de vrijheid heeft gegeven om een nieuw product te ontwikkelen voor zijn bedrijf.

Daarnaast hadden wij onze scriptie nooit succesvol kunnen afronden zonder de hulp van alle personen die hebben meegewerkt aan (de voorbereidingen van) de focusgroep en het sensorisch onderzoek. Speciale dank gaat uit naar onze docentbegeleider, Freek Morren, die altijd bereid was om ons van het beste advies te voorzien.

Wij kunnen met trots mededelen dat de scriptie die voor u ligt het resultaat is van een periode waarin hard en met veel plezier gewerkt is.

Veel leesplezier,

Cato Fröhlich en Karien Reichman Juni 2019, Amsterdam

4

Samenvatting

Doel

Het doel van deze afstudeeropdracht is door middel van een ontwikkelingsproces te onderzoeken wat voor soort product er ontwikkeld kan worden om het assortiment van Olijck zeegroenten uit te breiden. In dit onderzoek is er gekozen om te richten op consumenten tussen de 20 en 35 jaar die bewust bezig zijn met hun voeding, gezondheid en duurzaamheid. Methode

In dit onderzoek is er gebruik gemaakt van de vijf fasen voor productontwikkeling volgens het boek Ontwerpen van technische innovaties door onderzoek, creatief denken en samenwerken. Binnen deze fasen zijn verschillende methoden toegepast om het antwoord op de onderzoeksvraag te kunnen vormen. In de kwalitatieve onderzoeksmethoden zijn de volgende onderzoekstechnieken gebruikt: desk- en fieldresearch, het uitvoeren van een focusgroep en het ontwikkelen van een receptuur. Daarnaast is een sensorisch consumentenonderzoek uitgevoerd waardoor kwantitatieve resultaten beschreven konden worden.

Resultaten

Uit de deskresearch is gekomen dat zeewier een goed en duurzaam alternatief is voor dierlijke eiwitten. Daarnaast bevatten Dulse en Wakame een hoog gehalte aan eiwit, ijzer, vitamine B1 en jodium. Uit de focusgroep was bepaald dat er behoefte was aan een innovatief product in het snacksegment. De voorkeur ging uit naar een veganistisch product. Voor de doelgroep was het belangrijk dat de smaak van zeewier aanwezig is. Naar aanleiding van deze gegevens zijn drie recepturen ontwikkeld voor een bitterbal met zeewier. Om deze veganistisch te maken werd er gepaneerd in een mengsel van maïzena en water. De bitterbal zonder peulvruchten resulteerde in de beste smaak, consistentie en paneerlaag.

Uit het sensorisch consumentenonderzoek bleek dat het product beoordeeld werd met een 8,1. Met kleine aanpassingen op de productattributen ‘zichtbaarheid van het zeewier’ en ‘kleur van het uiterlijk’ kan het product geperfectioneerd worden. Om het product tot in detail uit te werken zijn de eerste stappen voor het marketingplan gemaakt. Door de voedingswaarde te vergelijken en een storecheck uit te voeren is er een opzet voor een vervolgonderzoek opgesteld.

Discussie

Het product voldoet aan de eisen om de naam ‘vleesvervanger’ te mogen dragen. Al blijft het discutabel of een bitterbal als vleesvervanger wordt gekozen omdat het is geplaatst in het snacksegment. Daarnaast kan er geen veganistisch product met een clean label ontwikkeld worden. Op grote schaal is het niet mogelijk om een mengsel van maïzena en water te realiseren zonder de toevoeging van E-nummers. In het sensorisch onderzoek bestond een groot deel van de steekproef uit vrouwen (80%), wat effect kan hebben op de resultaten. Daarnaast viel maar 51% van de respondenten binnen de doelgroep als er specifiek naar de leeftijd wordt gekeken. Ook kan de vraagstelling van enkele vragen in twijfel getrokken worden, omdat er verschillende interpretaties mogelijk waren. Verder gaf de prijsindicatie geen reëel beeld omdat niet alle kosten zijn meegenomen in de berekening. Desalniettemin is de betrouwbaarheid van het onderzoek verhoogd omdat er gebruik is gemaakt van meerdere onderzoeksmethoden.

Conclusie

Concluderend uit dit onderzoek kan gesteld worden dat door de verschillende fasen te doorlopen een veganistische bitterbal met zeewier het best als nieuw product aan het assortiment voor Olijck zeegroenten kan worden toegevoegd.

5

Inhoudsopgave

Voorwoord 3 Samenvatting 4 1. Inleiding 6 1.1 Achtergrond 6 1.2 Onderzoeksvraag en deelvragen 7 1.3 Leeswijzer 7 2. Methoden en materialen 8 2.1 Fase 1 Oriëntatie 8 2.2 Fase 2 Analyse 9 2.3 Fase 3 Ontwerp 10 2.4 Fase 4 Detaillering 12 3. Resultaten 14 3.1 Fase 1 Oriëntatie 14 3.2 Fase 2 Analyse 15 3.3 Fase 3 Ontwerp 16 3.4 Fase 4 Detaillering 19 4. Discussie 22 5. Conclusie 24 6. Aanbevelingen 25 7. Literatuurlijst 27 Bijlage I: Brainstormsessies 29

Bijlage II: Factsheet zeewier 30

Bijlage III: Focusgroep 32

Bijlage IV: Sensorisch onderzoek 59

Bijlage V: Aanbevelingen 77

6

1. Inleiding

1.1 Achtergrond

Verschuiving naar plantaardig en duurzaam

De afgelopen jaren is een grote verschuiving te zien naar plantaardig en duurzaam voedsel. Vroeger werden de meeste mensen veganist omdat ze ethische bezwaren kregen tegen dieren doden. Nu kiezen steeds meer mensen voor een veganistische levensstijl omdat ze inzien dat de vlees- en zuivelindustrie een van de grootste negatieve bijdragen zijn aan de klimaatverandering. Exacte cijfers over het aantal veganisten zijn er niet. In 2016 schatte het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) het aantal veganisten in Nederland op 70 duizend. Inmiddels is deze schatting verhoogd naar 110 duizend (1). Ook zijn vraag en aanbod van duurzaam voedsel toegenomen de afgelopen jaren. In 2017 hebben Nederlandse consumenten 19% meer duurzaam voedsel geconsumeerd dan in 2016. In de Monitor Duurzaam Voedsel 2017 is te zien dat de bestedingen aan duurzaam voedsel in het supermarktkanaal met 26% zijn gestegen. De foodservice laat een stijging van 14% zien (2,3). Daarnaast is er steeds meer aandacht voor de eiwittransitie. Deze transitie houdt in dat men meer eiwitten haalt uit plantaardige voeding. Dit is nodig om de groeiende wereldbevolking in de toekomst te kunnen voorzien van voldoende eiwitten. Als het aan de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur (RLI) ligt moet dit zo snel mogelijk plaatsvinden. Zij geven aan dat in 2030 niet vlees en zuivel, maar groente en fruit de boventoon moeten voeren in ons consumptiepatroon. In de Voedselconsumptiepeiling (VCP) van het Rijksinstituut voor Volksgezondh eid en Milieu (RIVM) is te zien dat de vleesconsumptie blijft afnemen. ‘’En het aandeel plantaardig loopt op’’, ziet Jeroen Willemsen van de Green Protein Alliance (GPA), de maatschappelijke beweging die de eiwittransitie wil versnellen (4). Door eetgewoonten aan te passen kan er grote impact gemaakt worden voor mens, dier en milieu (5,6).

Olijck zeegroenten

De verschuiving naar plantaardige voeding is voor Olijck zeegroenten interessant. Het bedrijf is opgericht vanuit passie, kennis en ervaring. Met het oog op de toekomst, waarin de huidige eiwitinname uit dierlijke producten gereduceerd moet worden, is zeewier een goed alternatief. Het is voedingsrijk en ligt letterlijk voor het oprapen (7). Sinds 2015 biedt Olijck zeegroenten verschillende vegetarische producten aan met zeewier, waaronder twee pasta’s en twee burgers. Met deze producten wil het bedrijf bijdragen aan de eiwittransitie. De zeewieren welke hiervoor gebruikt worden zijn Dulse en Wakame. Daarnaast wil Olijck zeegroenten blijven vernieuwen en meer innovatieve producten op de markt brengen. Om dit te realiseren zijn zij op zoek naar een nieuw product. De producten uit het huidige assortiment zijn vegetarisch en clean label. Clean label houdt in dat er weinig tot geen additieven aan het product worden toegevoegd(8).

Om een nieuw product voor Olijck zeegroenten op de markt te brengen is het van belang dat er wordt gericht op de juiste doelgroep. In dit onderzoek is er gekozen om te richten op consumenten tussen de 20 en 35 jaar die bewust bezig zijn met hun voeding, gezondheid en duurzaamheid. Daarbij zijn zij ook bereid om alternatieven voor vlees te kiezen. De personen in deze doelgroep zijn te herkennen aan hun onderscheidende levensstijl. In vergelijking met de rest van de Nederlandse bevolking scoren 20 tot 35-jarigen hoog op ‘early adoption’ en ‘FOMO’, de fear of missing out. Dit houdt in dat zij graag als eerste nieuwe producten willen proberen en bang zijn om nieuwtjes te missen (9,10). Wanneer de ‘early adopters’ bekend zijn met een nieuw product kan dit overgedragen worden aan de rest van de consumenten om de kansen op de markt te vergroten. Bovendien zijn zij zich bewust van het feit dat de eiwittransitie plaatsvindt en bereid om eerder te kiezen voor een vegetarisch of veganistisch product. Door een product te ontwikkelen voor deze doelgroep wil Olijck zeegroenten naamsbekendheid creëren.

7 Het onderzoek

Het onderzoek bestaat uit het ontwikkelen van een nieuw product voor Olijck zeegroenten. Het product moet aansluiten bij het assortiment en zorgen voor vernieuwing in de markt. De voorkeur gaat uit naar een clean label veganistisch product met zeewier, omdat dit een product is wat voor iedereen toegankelijk is. Het product dat ontwikkeld wordt zal zich richten op de foodservicebranche. De reden hiervoor is dat uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) blijkt dat de omzet in de horecasector nog steeds toeneemt (11). Deze toename komt onder andere doordat de 20 tot 35-jarigen vaker buiten de deur eten om zo niks te hoeven missen. Daarnaast wordt deze keuze gemaakt omdat de huidige producten van Olijck zeegroenten ook via deze branche op de markt zijn gebracht.

1.2 Onderzoeksvraag en deelvragen

In bijlage I is weergegeven hoe de achtergrondinformatie is meegenomen in verschillende brainstormsessies om de volgende hoofd- en deelvragen te formuleren:

Wat voor soort product met zeewier dat aansluit bij de wensen van de doelgroep kan ontwikkeld worden om het huidige assortiment van Olijck zeegroenten uit te breiden?

1. Waarom wordt er gekozen om zeewier te verwerken in het product?

2. Wat voor nieuw product kan voldoen aan de behoeften binnen de doelgroep? 3. Hoe wordt de beste receptuur voor het product ontwikkeld?

4. Op welke attributen kan de receptuur verbeterd worden volgens de consument? 5. Hoe kan het product tot in detail uitgewerkt worden?

1.3 Leeswijzer

Het onderzoek is opgedeeld in de volgende vier fasen: oriëntatie, analyse, ontwerp en detaillering. In hoofdstuk 2 worden aan de hand van deze fasen de gebruikte materialen en methoden beschreven. Daaropvolgend worden in hoofdstuk 3 ook deze fasen aangehouden om de resultaten te beschrijven. Vervolgens worden hoofdstuk 4 en 5 gewijd aan de discussie en conclusie. In hoofdstuk 6 worden aanbevelingen voor Olijck zeegroenten gedaan. Tot slot is in de bijlagen terug te vinden hoe de fasen zijn doorlopen aan de hand van onder andere brainstormsessies, recepturen, tabellen en afbeeldingen.

8

2. Methoden en materialen

De zoektocht naar een nieuw product met zeewier is gestructureerd volgens de vijf verschillende fasen uit het boek Ontwerpen van technische innovaties door onderzoek, creatief denken en samenwerken (12). Zie figuur 1.

Figuur 1. Vijf projectfasen van idee tot introductie (12)

In dit onderzoek was er tijd om de eerste drie fasen af te ronden en een begin te maken aan de vierde fase. Om inzicht te geven welke methode is gebruikt bij het beantwoorden van de deelvragen is onderstaande tabel opgesteld. Na elke fase is een tussenfase beschreven om structuur aan te brengen in het proces.

Tabel 1. Overzicht koppeling methoden en deelvragen

Deelvraag Fase Onderzoeksmethode Onderzoekstechniek

1 Oriëntatie Kwalitatief onderzoek Deskresearch 2 Analyse Focusgroep 3 Ontwerp Receptuurontwikkeling

4 Kwantitatief onderzoek Sensorisch onderzoek 5 Detaillering Kwalitatief onderzoek Desk- en fieldresearch

2.1 Fase 1 Oriëntatie

Deskresearch

Om de eerste deelvraag: Waarom wordt er gekozen om zeewier te verwerken in het product? te kunnen beantwoorden is er gebruik gemaakt van deskresearch. Het doel van deze methode was om de voordelen van het gebruik van zeewier in kaart te brengen. Ook is de voedingswaarde van zeewier vergeleken met criteria voor vleesvervangers om zichtbaar te maken welke nutriënten belangrijk zijn in het te ontwikkelen product. Met de informatie welke werd verkregen is een factsheet over zeewier opgesteld (zie bijlage II). In tabel 2 is een overzicht van de gebruikte zoektermen weergegeven.

Tabel 2. Zoektermen zeewier

Onderwerp Zoektermen (NL/EN) Titel Jaar Plaats van bron

Voordelen Duurzaamheid AND zeewier

Zeewierteelt heeft de toekomst.

2016 Wageningen University & Research

Voordelen zeewier Het ontwikkelen van de duurzame zeewiersector Zeewier 2014 2016 Noordzeeboerderij Wageningen University & Research

9 Onderwerp Zoektermen (NL/EN) Titel Jaar Plaats van bron

Voedingswaarde Voedingswaarden AND zeewier

Voedingswaarden zeewier (CEVA)

Zeewierwijzer

Zeewier AND jodium Factsheet 5 Zeewier/jodium

2018 Nederlandse vegetariërsbond Nutritional value AND

seaweed Nutritional value of proteins from edible seaweed Palmaria palmata (Dulse) 1999 PubMed

Vleesvervangers Eiwitbronnen AND vleesvervangers Factsheet: Nieuwe eiwitbronnen als vleesvervangers 2015 Voedingscentrum

2.2 Fase 2 Analyse

Tussenfase

Naar aanleiding van de deskresearch en de gevonden resultaten zijn er verschillende brainstormsessies gehouden. Hierin kwamen onderzoekers en begeleiders bij elkaar om ideeën over een potentieel product met elkaar te delen. Zie bijlage III, 3.1 voor afbeeldingen van het proces. Deze ideeën werden meegenomen om moodboards te maken.

Focusgroep

In de tweede fase van het onderzoek stond de volgende deelvraag centraal: Wat voor nieuw product kan voldoen aan de behoeften binnen de doelgroep?

Er werd gekozen een focusgroep te houden zodat nieuwe ideeën gegenereerd konden worden. Het doel was om deelnemers uit te dagen om nieuwe potentiële producten te bedenken en om te bepalen aan welke eisen het product moest voldoen. De focusgroep werd uitgevoerd met een groep van acht deelnemers, waarin mannen en vrouwen gelijk verdeeld waren. Ook was iedereen werkzaam in een relevant werkveld waar zij te maken hebben met duurzaamheid of voeding. Dit waren voldoende deelnemers en een goede afspiegeling van de doelgroep om de betrouwbaarheid van het onderzoek te kunnen waarborgen (13). Om de focusgroep te kunnen analyseren werd er gebruik gemaakt van een video- en audio-opname. De deelnemers hadden vooraf per mail een uitnodiging (zie bijlage III, 3.2) ontvangen met de plek waar zij verwacht werden. Er was bewust nog niet veel informatie over de inhoud weggegeven zodat de deelnemers niet beïnvloed waren. Voorafgaand kregen zij een contract om akkoord te gaan met opnames, tevens stond hierin dat er geen informatie gedeeld mocht worden met derden (zie bijlage III, 3.3). Aan de hand van een PowerPoint (zie bijlage III, 3.4) werd de discussie geleid. Een van de onderzoekers nam het woord zodat de ander aantekeningen kon maken. Door gebruik te maken van verschillende gesprekstechnieken zoals vragen stellen, aanmoedigen, reflecteren, parafraseren en samenvatten werd de focusgroep overzichtelijk gehouden.

De focusgroep werd opgedeeld in vier onderdelen. Het eerste onderdeel bestond uit een brainstormsessie waarbij zoveel mogelijk ideeën op post-its werden geschreven. Ook al was vooraf bepaald dat een nieuw product wordt ontwikkeld dat gericht is op de foodservice, werd dit niet gedeeld. Dit was een bewuste keuze zodat de deelnemers niet beperkt werden in het bedenken van producten met zeewier. De post-its werden gekoppeld aan de moodboards, welke zijn weergegeven in bijlage III, 3.5. Het tweede onderdeel bestond uit een groepsdiscussie. Tijdens het derde onderdeel werd een COCD-box opgesteld, waarin ideeën werden geplaatst in het vak ‘’origineel en haalbaar’’ (zie bijlage III, 3.6). De bijeenkomst werd afgesloten met een einddiscussie.

10 De opname van de focusgroep werd getranscribeerd en geanalyseerd door gebruik te maken van selecteren, rubriceren, rangschikken en controleren om gegevens inzichtelijk te maken (13). De meest voorkomende termen werden gebruikt om een mindmap te maken. De uitwerking van het transcript en de codering is opgenomen in bijlage III, 3.7-8. Daarnaast geeft bijlage III, 3.9 een impressie van de bijeenkomst weer.

2.3 Fase 3 Ontwerp

Tussenfase

Voorafgaand aan de derde fase is er een tussenfase geweest waarin onderzoekers en begeleiders bij elkaar zijn gekomen om in een brainstormsessie nieuwe informatie met elkaar te delen. Hierin werd besproken welk product uit de focusgroep het best uitgewerkt kon worden voor het sensorische onderzoek. Ook werd aandacht besteed aan het doel van de volgende fase (zie bijlage IV, 4.1). De derde fase is opgedeeld in twee onderdelen: receptuurontwikkeling en sensorisch onderzoek.

Receptuurontwikkeling

Bij de ontwikkeling van de receptuur hoort de deelvraag: Hoe wordt de beste receptuur voor het product ontwikkeld?

Om de beste receptuur te ontwikkelen vonden er drie verschillende ontwikkelsessies plaats. In de eerste sessie zijn de onderzoekers zelf aan de slag gegaan in de keuken van het Dr. Meurerhuis, de faculteit voor Bewegen, Sport en Voeding aan de Hogeschool van Amsterdam. Geïnspireerd op een online recept (14) werd geëxperimenteerd met verschillende ingrediënten om smaken passend te maken. Daarnaast werd gebruik gemaakt van het boek Receptenleer, processen en technieken om de juiste verhouding voor een ragout te maken (15). Er werd gekozen om drie verschillende recepturen te ontwikkelen waarbij peulvruchten werden toegevoegd om het eiwitgehalte te verhogen. Het eerste recept bestond uit de basisragout zonder peulvruchten, in het tweede werden witte bonen toegevoegd en in het derde kikkererwten. Alle bitterballen werden gepaneerd in kippenei en paneermeel. De recepten zijn te vinden in bijlage IV, 4.2.

Na de eerste sessie werd afgesproken met Pascal Labrie, een chef-kok werkzaam bij Food Union Haarlem. Het doel van deze afspraak was om de juiste verhouding voor een veganistische receptuur te ontwikkelen. Als eerste stap werd de roomboter vervangen door plantaardige margarine. Ook werd bepaald welke ingrediënten het best gebruikt konden worden om de smaak te optimaliseren. Daarnaast werd in deze sessie geëxperimenteerd met veganistische alternatieven voor het kippenei. Er werd gekozen om de bitterballen te paneren in een papje van maïzena en water, aardappelzetmeel en water of het vocht van witte bonen. Alle ballen werden vervolgens bedekt met panko. Zie bijlage IV, 4.3 voor een overzicht hiervan. Ook is een impressie van deze bijeenkomst opgenomen in bijlage IV, 4.4.

Het product dat uit de tweede sessie werd meegenomen, werd meerdere malen thuis opnieuw gemaakt om het product te optimaliseren. Omdat zowel de onderzoekers als de opdrachtgever enthousiast waren over de bitterbal werd contact opgenomen met een bitterballenproducent (zie bijlage IV, 4.5). Hieruit vloeide een afspraak voort met Oma Bobs, gevestigd in Aalsmeer. Er werd gesproken over smaak, productie en mogelijke aantallen wanneer er op grote schaal geproduceerd wordt. De samenvatting van deze afspraak is in bijlage IV, 4.6 opgenomen. Sensorischonderzoek

Het sensorische onderzoek werd uitgevoerd om de volgende deelvraag te beantwoorden: Op welke attributen kan de receptuur verbeterd worden volgens de consument?

Om de bitterbal te perfectioneren is een hedonisch consumentenonderzoek uitgevoerd, waarbij de resultaten beschrijvend zijn geanalyseerd. Bij deze sensorische methode hadden

11 de proevers geen specifieke vakkennis nodig. Het grootste deel van de externe panelleden werd geworven middels mond-op-mondreclame door de onderzoekers en docenten op school. Daarnaast werd een persoonlijke uitnodiging (zie bijlage IV, 4.9) gestuurd naar de deelnemers van de focusgroep en vrienden en familie. Het doel van het sensorisch onderzoek was om zoveel mogelijk meningen over het product te verzamelen. De richtlijn voor het aantal respondenten is 80 deelnemers (16). Er werd gestreefd naar het werven van minimaal 100 respondenten om het onderzoek zo betrouwbaar mogelijk te maken. Dit werd gerealiseerd door de test over twee dagen te verspreiden. De deelnemers werden verdeeld in groepen van acht tot twaalf personen. Alle tests werden uitgevoerd in een sensorisch onderzoekslokaal gelegen op de Hogeschool van Amsterdam, het Dr. Meurerhuis. Ook werd gebruik gemaakt van de keuken waar de bitterballen per maximaal twaalf in de frituur bereid werden.

Om de resultaten te verkrijgen werd een vragenlijst opgesteld in EyeQuestion (zie bijlage IV, 4.10). De vragenlijst begon met drie vragen waarin werd gevraagd naar geslacht, leeftijd en vleesconsumptie. Hier werd voor gekozen om te bepalen of zij een goede afspiegeling waren van de doelgroep. Vervolgens werden twaalf vragen gesteld op intervalniveau met betrekking tot uiterlijk, geur, textuur en smaak van de bitterbal. Hiervan werden vijf vragen gesteld met een vijfpuntsschaal (zie figuur 2). Vooraf is vastgesteld dat bij een score van vier of hoger geen verbetering op het specifieke productattribuut nodig was.

Figuur 2. Vraag uiterlijk met vijfpuntsschaal op intervalniveau

Daarnaast werd gekozen om zeven vragen te stellen met een vijfpunts Just About Right schaal (JAR) op intervalniveau met een waarde van -2 tot 2. Panelleden konden bij deze vragen de mate aangeven waarin de intensiteit van een bepaald attribuut te zwak, te sterk of precies goed was (zie figuur 3). Bij deze schaal is het nulpunt de ideale uitkomst (16). Vooraf was vastgesteld dat bij een afwijking van 0,5 of groter geen verbetering gedaan hoeft te worden op het specifieke productattribuut.

Figuur 3. Vraag kleur met JAR-schaal op intervalniveau

In het laatste onderdeel van de vragenlijst werd gevraagd naar een rapportcijfer. Deze vraag werd gesteld op rationiveau, omdat hiermee een gemiddeld eindcijfer berekend kon worden. Ook werd er een vraag gesteld over de benaming op nominaal niveau. Tot slot was er ruimte voor op- of aanmerkingen. In bijlage IV, 4.11 is een impressie weergegeven van de uitvoering van het sensorisch onderzoek.

12

2.4 Fase 4 Detaillering

Tussenfase

Na het afronden van de derde fase werd bepaald welke receptuur verder uitgewerkt werd in de vierde fase om een antwoord te formuleren op de deelvraag van de vierde fase: Hoe kan het product tot in detail uitgewerkt worden?

Om antwoord te geven op deze vraag werd een begin gemaakt met het marketingplan, zie figuur 4. Hieronder valt onder andere het marketingmixmodel. Dit model bestaat uit vier factoren: product, prijs, plaats en promotie. Het model wordt vaak aangeduid als de 4 P’s. Er werd gekozen om dit model toe te passen om in kaart te brengen wat het product is, voor welke prijs het verkocht gaat worden, hoe het onder de aandacht wordt gebracht en waar het verkocht zal worden (18).

Product

Bij het analyseren van het product werd er gekeken naar drie niveaus: het kernproduct, het tastbaar product en het uitgebreid product (zie figuur 5).

Figuur 5. Productindeling volgens Kotler (18)

De voedingswaarde van het product werd berekend en de claims die het product mag dragen werden onderzocht. In de voedingswaardetabel zijn naast de macronutriënten ook een aantal micronutriënten opgenomen (19). IJzer en vitamine B1 zijn in de tabel opgenomen omdat dit belangrijke nutriënten zijn om te voldoen aan de criteria voor een vleesvervanger. Daarnaast bevat zeewier een hoog gehalte aan natrium en jodium, waardoor ook aan deze nutriënten aandacht werd besteed.

Prijs

Om te bepalen welke prijsstrategie het beste aansluit bij Olijck zeegroenten moeten de volgende onderdelen in kaart gebracht worden:

• Ondernemings- en marketingdoelstellingen • Kosten van het product

• Vraag naar het product

• Prijsperceptie van de consument • Concurrentie

• Conjunctuur

• Overheidsmaatregelen (18)

13 Door middel van fieldresearch is een eerste stap gezet om een prijsindicatie te vormen. Het doel van deze methode was om zoveel mogelijk informatie over soortgelijke producten in de huidige markt te verzamelen. Door het bezoeken van verschillende beurzen, was er de mogelijkheid om een kleinschalige storecheck uit te voeren met 35 verschillende bitterballen. De producten werden per verpakkingseenheid, gewicht per bal, prijs per doos, prijs per bal en prijs per 100 gram met elkaar vergeleken.

Normaliter wordt de kostprijs berekend door alle vaste- en variabele kosten bij elkaar op te tellen (18). De verkoopprijs van Olijck zeegroenten is bepaald door de volgende berekening: kostprijs x 25% opslag groothandel x 30% marge Olijck. In dit onderzoek zijn niet alle kosten in kaart gebracht, waardoor de verkoopprijs is berekend met consumentenprijzen van de ingrediënten. Met uitzondering van de zeewieren, omdat deze door Olijck zeegroenten zelf aangeleverd worden. Hiermee kon een grove schatting gemaakt worden waar het bedrijf zich bevindt ten opzichte van andere producenten.

Distributie (plaats)

Het distributiebeleid werd onderzocht door in kaart te brengen hoe de huidige producten van Olijck zeegroenten worden gedistribueerd. Met behulp van deze gegevens werd bepaald welke samenwerkingen nuttig zijn voor het produceren van de bitterbal met zeewier. Daarnaast werd gekeken naar mogelijkheden waar de bitterballen diepgevroren opgeslagen kunnen worden.

Promotie

Om te bepalen welke strategie nodig is voor het promotiebeleid werd onderzocht hoe een marketingcommunicatieplan wordt opgesteld. Hierin worden de communicatiedoelgroep, de communicatiedoelstellingen, het communicatiebudget en de communicatiemix bepaald. Er werd gekeken hoe dit voor het huidige assortiment is uitgewerkt en of er aanpassingen nodig zijn voor de bitterbal met zeewier.

14

3. Resultaten

3.1 Fase 1 Oriëntatie

Deskresearch

Wieren worden voor 25% uit het wild geoogst en voor 75% via aquacultuur. Er is nauwelijks landbouwgrond, zoet water of fossiele brandstof voor nodig. Zeewier zet broeikasgas CO2 om in biomassa en zuurstof. Dit proces helpt verzuring van de oceanen tegen te gaan. De oceanen bieden een enorme ruimte en veel biodiversiteit met grote mogelijkheden voor de productie van plantaardige biomassa. Daarnaast kunnen uit zeewier grondstoffen worden gewonnen als bron voor biobrandstof en chemicaliën (20,21). In figuur 6 zijn de duurzaamheidsaspecten van zeewier weergegeven.

Figuur 6. Duurzaamheidsaspecten van zeewier (22)

Alle soorten wieren bevatten een hoog gehalte aan eiwitten, ijzer, vitamine B1 en jodium. Er zit meer ijzer in zeewier dan in de meeste dierlijke voedingsmiddelen. De precieze samenstelling van zeewier hangt af van de soort en het seizoen (23,24). Het jodiumgehalte in zeewier kan bijdragen aan de productie van de schildklierhormonen. Deze hormonen zijn onder andere nodig voor een goede groei, de ontwikkeling van het zenuwstelsel en de stofwisseling. Wel moet er opgelet worden dat de maximale inname niet wordt overschreden omdat dit de werking van de schildklier kan verstoren (25). In tabel 3 zijn de belangrijkste nutriënten uit Dulse en Wakame weergegeven.

Tabel 3. Belangrijkste nutriënten in Dulse en Wakame (26)

Voedingswaarde/100 gram Dulse Wakame

Eiwit (g) 17,2 14,4

IJzer (mg) 35,2 12,1

Vitamine B1 (mg) 0,4 0,4

Jodium (mg) 28,9 14,2

Om aan de criteria van een vleesvervanger te voldoen moet het product minimaal 0,70 gram ijzer bevatten en minimaal 0,06 milligram vitamine B1 of 0,13 microgram vitamine B12 per 100 gram (24). Omdat beide wieren vitamine B12 bevatten in een variant die niet goed door het lichaam wordt opgenomen, is dit nutriënt niet weergegeven in bovenstaande tabel (27). Uit de deskresearch is gekomen dat zeewier een goed en duurzaam alternatief is voor dierlijke eiwitten. Daarnaast bevatten Dulse en Wakame een hoog gehalte aan eiwit, ijzer, vitamine B1 en jodium.

15

3.2 Fase 2 Analyse

Tussenfase

Uit de verschillende brainstormsessies werd bepaald dat de volgende producten de meeste potentie hadden om in combinatie met zeewier een nieuw product te vormen: een aardappelkroketje, bitterbal, healthy bar en hotdog. Deze werden getoond in de focusgroep aan de hand van vier moodboards (zie bijlage III, 3.5).

Focusgroep

In figuur 7 is overzichtelijk weergegeven welke resultaten zijn verkregen uit de vier onderdelen van de focusgroep. Uit de brainstormsessie kwamen verschillende ideeën welke werden gekoppeld aan de productconcepten op de moodboards. Opvallend was dat alle deelnemers (n=8) de zeewiersmaak in een product belangrijk vonden. In de groepsdiscussie, het tweede onderdeel, stond het doel voor het ontwikkelen van een nieuw product centraal. In deze discussie werd opgemerkt dat er andere productideeën ontstonden wanneer er werd gericht op foodservice of foodretail. Er werd besloten om alleen de ideeën welke gericht waren op de foodservice mee te nemen naar het volgende onderdeel. In dit onderdeel werden negen productideeën in het vak ‘’origineel en haalbaar’’ geplaatst, zie bijlage III, 3.6.

Tot slot werd een einddiscussie gevoerd. Er werd gesproken over een snacklijn, waarin verschillende vegetarische producten met zeewier ontwikkeld werden. Ook werden de productideeën met de meeste potentie besproken. Het belangrijkste resultaat was dat er werd gekozen om de bitterbal verder uit te werken. Daarnaast was opmerkelijk dat elke deelnemer vond dat het bedrijf voor een veganistisch product moet gaan wanneer dit haalbaar is. De focusgroep resulteerde in een bijeenkomst van twee uur, zie bijlage III, 3.10.

16

3.3 Fase 3 Ontwerp

Tussenfase

In de tussenfase werd geconcludeerd dat het belangrijk was om in de receptuurontwikkeling aandacht te besteden aan de volgende ingrediënten: zeewier, champignons en peulvruchten. Deze ‘’drie-eenheid’’ is het uitgangspunt van de huidige producten van Olijck zeegroenten, wat resulteert in een goede samenstelling voor smaak, structuur en eiwitgehalte. Daarnaast was een belangrijke uitkomst dat het sensorisch onderzoek uitgevoerd moest worden met een zo groot mogelijke steekproef om meningen te verzamelen over het product.

Receptuurontwikkeling

Uit de eerste ontwikkelsessie bleek dat elk recept resulteerde in een ragout met een slappe consistentie. De smaak van bitterbal 3 werd als minst lekker ervaren, waardoor alleen bitterbal 1 en 2 werden meegenomen naar de volgende sessie.

Een belangrijke uitkomst van de tweede sessie was dat de chef-kok aangaf dat de eerdere recepturen niet stevig genoeg waren, omdat er geen bindmiddel was toegevoegd. In de meeste vleesvarianten van bitterballen wordt gelatine gebruikt. Om de bitterbal veganistisch te maken werd agar agar gekozen als plantaardig bindmiddel. Uit de focusgroep was gebleken dat de consument de zeewiersmaak in een product belangrijk vond. Omdat witte bonen deze smaak onderdrukken, werd gekozen om bitterbal 2 niet mee te nemen naar laatste ontwikkelsessie. Het beste veganistische alternatief met betrekking tot het paneren werd verkregen door te paneren in een papje van maïzena en water. Daarnaast ontstond het beste krokante laagje door dubbel te paneren in panko.

In de laatste sessie van de receptuurontwikkeling werd bitterbal 1 met de experts van Oma Bobs besproken. Zij vonden het positief dat het zeewier goed zichtbaar was in de ragout. Als verbeterpunt gaven zij aan dat de ragout iets meer ‘bite’ mag hebben door de ingrediënten minder fijn te verwerken. Om de bitterbal op grote schaal te produceren moeten er E-nummers aan het maïzena mengsel worden toegevoegd. E-nummers zijn stoffen die worden toegevoegd om eigenschappen van voedingsmiddelen te verbeteren. Voorbeelden zijn emulgatoren, kleurstoffen, smaakversterkers, stabilisatoren en conserveermiddelen (28). Deze stoffen zijn nodig omdat het mengsel anders bezinkt en niet een egale emulsie blijft. De emulgatoren die Oma Bobs gebruikt in veganistische bitterballen zijn: E450, E451, E464. De verdikkingsmiddelen die worden gebruikt zijn: E412 en E466. Een overzicht van deze E-nummers is weergegeven in bijlage IV, 4.7.

Een belangrijke uitkomst van de receptuurontwikkeling was dat het veganistisch maken van de receptuur geen invloed had op de smaak. De bitterbal zonder peulvruchten, bitterbal 1, resulteerde in de beste smaak, consistentie en paneerlaag. In bijlage IV, 4.8 zijn de ingrediënten, bereidingswijze en het bewaaradvies opgenomen. Uiteindelijk werd gekozen om deze te laten testen in het sensorisch onderzoek.

17

Grafiek 3. Gemiddelden op JAR-schaal

Sensorisch onderzoek

Het sensorisch onderzoek is uitgevoerd met 105 respondenten (n=105). Hiervan waren 80 vrouwen (n=80) en 25 mannen (n=25). De gemiddelde leeftijd van de respondenten was 26,9 jaar. Grafiek 1 toont de leeftijdscategorieën aan, waarin met rood is weergegeven dat 51% (n=53) binnen de doelgroep (categorie 21 tot 40 jaar) viel.

De respondenten hebben aangegeven hoe vaak per week zij vlees aten. Uit de vraag over vleesconsumptie kwam dat 28,6% (n=30) minimaal vijf keer per week vlees eet, 33,3% (n=34) drie tot vier keer per week vlees eet, 22,9% (n=24) één tot twee keer per week vlees eet en 15,2% (n=16) geen vlees eet.

Er werden vijf vragen gesteld op intervalniveau. In grafiek 2 zijn de gemiddelde scores te zien per productattribuut. Alle vijf productattributen behaalden een hoge score. Opvallend was dat de laagste score werd behaald op het productattribuut ‘zichtbaarheid’. Hierin werd gevraagd naar de zichtbaarheid van het zeewier in de bitterbal. De gemiddelde score was 3,62.

Grafiek 2. Gemiddelden op intervalniveau

Er werden zeven vragen gesteld met een JAR-schaal. In grafiek 3 zijn de gemiddelde scores weergegeven per productattribuut. De beste score werd behaald op het productattribuut ‘structuur’. De gemiddelde score was 0,01. Hier koos 67,6% (n=71) voor het antwoord ‘precies goed’, waarbij een score van nul is toegekend. De laagste score werd behaald op het productattribuut ‘kleur’. De gemiddelde score was hier -0,48. Hier koos 45,7% (n=48) voor het antwoord ‘te licht’, waarbij een score van -1 is toegekend.

18 In grafiek 4 is een overzicht van de rapportcijfers te zien. Het gemiddelde rapportcijfer was een 8,1. Opvallend was dat 39,0% (n=41) een acht had gegeven.

Grafiek 4. Overzicht rapportcijfers

De vragenlijst werd afgesloten met een vraag op nominaal niveau, waarbij de deelnemers op- of aanmerkingen konden vermelden. De belangrijkste resultaten die hieruit zijn voortgekomen hadden te maken met de benaming van het product. Van de deelnemers (n=105) koos 53,4% (n=56) voor de naam ‘zeewierbitterbal’ en 40,8% (n=43) voor de naam ‘vegan bitterbal’. De overige 5,8% (n=6) gaf bij op- of aanmerkingen een andere benaming aan..

Uit het sensorisch onderzoek kan geconcludeerd worden dat de bitterbal met zeewier voldoet aan de wensen van de doelgroep. Op elk attribuut werd hoog gescoord. Ruimte voor verbetering zat in de attributen: “zichtbaarheid van het zeewier” en “kleur van het uiterlijk”. Aan deze aspecten moet aandacht besteed worden wanneer het product geoptimaliseerd wordt. In bijlage IV, 4.12 zijn de percentages van alle vragen terug te vinden.

19

3.4 Fase 4 Detaillering

Tussenfase

Na de derde fase werd bepaald dat bitterbal 1 verder uitgewerkt werd in de vierde fase. De reden hiervoor was dat het product hoog scoorde in het sensorisch onderzoek.

Product

Binnen het productbeleid werd een voedingswaardetabel opgesteld. Ook werden criteria voor een vleesvervanger toegevoegd. Tabel 4 laat zien dat het product aan alle criteria voldoet. Het bevat 4,93 gram eiwit, 4,49 gram vezels, 1,89 milligram ijzer en 0,10 gram vitamine B1 per 100 gram. De claim ‘bron van vezels’ kan gebruikt worden omdat het product meer dan 3 gram vezels per 100 gram bevat (28). Ook zijn de mineralen natrium en jodium opgenomen in de voedingswaardetabel. De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid natrium is 1500 milligram per dag (29). Voor jodium is dit 150 microgram per dag met een bovengrens van 600 microgram (30). Het product bevat 479,06 milligram natrium en 1734,14 microgram jodium per 100 gram.

Tabel 4. Voedingswaarde veganistische bitterbal met zeewier per 100 gram

Prijs

Om een eerste indicatie te geven van de verkoopprijs werd de kostprijs van het product berekend. De prijs waarmee is gerekend was voor Dulse €50,00 per kilo en Wakame €24,00 per kilo. Dit resulteerde in een prijs van € 0,19 per bal en € 0,63 per 100 gram, zie tabel 5.

Tabel 5. Indicatie kostprijs

In tabel 6 is inzichtelijk gemaakt waar Olijck zeegroenten zich bevindt ten opzichte van andere producenten in de huidige markt.

Ingredienten Gram Kcal Eiwit (g) Koolhydraten (g) Waarvan suikers (g)Vetten (g) Waarvan verzadigd (g) Vezels (g) Natrium (mg) Jodium (ug) Ijzer(mg) Vitamine B1 (mg)

Plantaardige margarine 13,72 96,05 0,07 0,01 - 10,84 4,39 0,01 82,33 - - -Agar agar 0,38 1,29 0,02 0,28 - 0,00 0,00 0,03 0,39 157,65 - -Bloem 18,29 64,40 2,31 12,99 - 0,20 0,07 0,73 0,37 0,35 - -Bouillon poeder 0,91 1,77 0,16 0,23 - 0,02 0,01 0,01 197,39 - - -Water 34,30 - - - - - - - 0,69 - - -Knoflook 0,14 0,47 0,02 0,09 0,00 0,00 0,00 0,01 0,11 - 0,00 -Ui 4,12 1,52 0,05 0,27 0,21 0,00 - 0,09 0,08 0,12 0,01 -Wortel 4,12 1,36 0,03 0,23 0,18 0,01 0,00 0,12 1,11 0,10 0,01 0,01 Paddenstoelentapenade Bresc 4,12 4,73 0,12 0,54 0,18 0,53 0,09 - 36,22 - 0,01 0,00 Zeewier Dulse 3,43 5,76 0,59 0,75 - 0,05 - 0,99 53,07 991,37 1,21 0,02 Zeewier Wakame 4,12 4,73 0,51 0,51 - 0,07 - 2,06 78,21 584,53 0,50 0,02 Maizena 2,74 9,69 - 2,41 - 0,00 - - 0,27 0,01 0,04 -Panko 9,60 34,87 1,06 7,40 0,44 0,15 0,01 0,44 28,81 - 0,12 0,05 Totaal 100,00 226,64 4,93 25,71 1,01 11,88 4,58 4,49 479,06 1.734,14 1,89 0,10 Criteria vleesvervanger/100g >0 >0,7 >0,06 Voedingswaarde per 100g

Ingredienten Gram Prijs Plantaardige margarine 13,72 0,03 Agar agar 0,38 0,05 Bloem 18,29 0,01 Bouillon poeder 0,91 0,01 Water 34,30 -Knoflook 0,14 0,00 Ui 4,12 0,01 Wortel 4,12 0,00 Paddenstoelentapenade Bresc 4,12 0,07 Zeewier Dulse 3,43 0,17 Zeewier Wakame 4,12 0,10 Maizena 2,74 0,01 Panko 9,60 0,16 Totaal 100,00 € 0,63 Prijs/bal (30g) € 0,19 Voedingswaarde per 100g

20

Tabel 6. Storecheck foodservice gerangschikt van hoogste naar laagste prijs per 100 gram product

Distributiebeleid (plaats)

Voor de andere producten in het assortiment wendt Olijck zeegroenten zich tot de groothandelaren. Deze richten zich naar de detaillisten welke zorgen dat het product de consument bereikt. Dit is een indirect distributiekanaal. In figuur 9 zijn de verschillende kanalen overzichtelijk weergegeven.

Figuur 9. Soorten distributiekanalen (18)

De huidige producten worden opgeslagen bij Leen Menken, een distributiecentrum voor gekoelde en bevroren levensmiddelen, gelegen in Zoetermeer. Vanuit dit centrum wordt ook het transport naar groothandelaren geregeld (31).

Promotie

De communicatiedoelgroep van Olijck zeegroenten is business to business waardoor persoonlijke communicatie de beste manier is om informatie uit te wisselen. Het voordeel is dat er tweerichtingsverkeer is waardoor er gemakkelijk afgestemd kan worden wat de boodschap is. Daarnaast is dit de meest effectieve methode voor het opbouwen van een

Merk Omschrijving Vlees, vegetarisch of vegan Omdoos Gewicht/bal Prijs/doos Prijs bal Prijs/100g product

Holtkamp Horeca Garnalen bitterballen 30% Vis 42 30 € 32,25 € 0,77 € 2,56 Holtkamp Horeca Kreeft bitterballen 22% Vis 42 30 € 26,95 € 0,64 € 2,14 Holtkamp Horeca Oude kaas bitterballen 20% Vegetarisch 42 30 € 20,15 € 0,48 € 1,60 Holtkamp Horeca Herten bitterballen Vlees 42 30 € 20,15 € 0,48 € 1,60 Kellenaers Kalfsvlees bitterballen Vlees 36 30 € 15,98 € 0,44 € 1,48 Holtkamp Horeca Rundvlees Bitterballen black angus 26,5% Vlees 42 30 € 15,95 € 0,38 € 1,27 Holtkamp Horeca Kalfsvlees bitterballen 32% Vlees 42 30 € 15,95 € 0,38 € 1,27 Bieterballen Bieterballen Vegetarisch 45 30 € 16,95 € 0,38 € 1,26 Kwekkeboom Oven bitterbal draadjesvlees Vlees 50 25 € 15,39 € 0,31 € 1,23 W&G Bitterbal wild (UDG) Vlees 80 30 € 26,95 € 0,34 € 1,12 Makro Vegan bio bitterbal Veganistisch 48 30 € 15,99 € 0,33 € 1,11 De Vegetarische slager Veganistische bitterballen biologisch Veganistisch 48 30 € 15,87 € 0,33 € 1,10 De Oven Snack Rundvlees bitterballen oven Vlees 70 25 € 18,44 € 0,26 € 1,05 Holtkamp Horeca Bitterbal rundvlees draadjesvlees Vlees 42 30 € 13,00 € 0,31 € 1,03 Heeren van Loosdrecht Bitterbal 20% scharrelrundvlees Vlees 80 30 € 24,48 € 0,31 € 1,02 Oma Bobs Draadjesvlees bitterbal vegetarisch Vegetarisch 54 30 € 16,45 € 0,30 € 1,02 Elite Elite bitterbal Vlees 50 35 € 17,60 € 0,35 € 1,01 Holtkamp Horeca Groente bitterbal Vegetarisch 42 30 € 12,55 € 0,30 € 1,00 Van Dobben Kalfsvlees bitterballen Vlees 60 30 € 17,17 € 0,29 € 0,95 Van Dobben Meesterlijcke kaas/grove mosterd bitterbal Vegetarisch 54 30 € 15,18 € 0,28 € 0,94 La trappe Bitterbal quadrupel Vlees 64 30 € 17,95 € 0,28 € 0,93 De Bourgondiër Bitterbal stoofvlees Leffe Vlees 48 35 € 14,95 € 0,31 € 0,89 Van Dobben Rundvleesbitterballen Vlees 54 30 € 13,93 € 0,26 € 0,86 Ad van Geloven Bitterbal schrobbeler Vlees 48 30 € 12,37 € 0,26 € 0,86 Eco Fields Rundvlees bitterballen biologisch Vlees 54 30 € 13,28 € 0,25 € 0,82 De Bourgondiër Bourgondiër Vlees 48 35 € 13,67 € 0,28 € 0,81 Mora Vegetarische draadjesvleesch bitterballen Vegetarisch 60 25 € 12,03 € 0,20 € 0,80 Beckers Ambachtelijke rundvlees bitterballen Vlees 50 30 € 11,92 € 0,24 € 0,79 Olijck Bitterbal met zeewier Veganistisch 54 30 € 10,26 € 0,19 € 0,63 Deli XL Ambachtelijke rundvleesbitterballen blokjes vlees Vlees 54 30 € 9,83 € 0,18 € 0,61 Makro Ambachtelijke bitterballen Vlees 54 30 € 9,67 € 0,18 € 0,60 Deli XL Ambachtelijke rundvleesbitterballen draadjes Vlees 60 30 € 10,54 € 0,18 € 0,59 Ad van Geloven Bitterballen 10% Vlees 100 20 € 8,25 € 0,08 € 0,41 Deli XL Rundvlees bitterballen draadjes 15% Vlees 100 20 € 7,61 € 0,08 € 0,38 Deli XL Bitterballen 20% Vlees 100 20 € 7,24 € 0,07 € 0,36 Aro Rundvleesbitterballen 10% Vlees 24 20 € 1,69 € 0,07 € 0,35

21 persoonlijke relatie met de klant. Voor het communicatiebudget werd gebruik gemaakt van de sluitpostmethode (18). De reden hiervan is dat het bedrijf zich nog in een startup fase bevindt en er geen budget voor reclame beschikbaar is.

Uit het onderzoek binnen de vierde fase werd geconcludeerd dat in elk onderdeel van de marketingmix (4 P’s) de volgende bevindingen zijn opgedaan:

• Het product voldoet aan de criteria voor een vleesvervanger • De prijs was €0,19 per bal en €0,63 per 100 gram

• Er werd gebruik gemaakt van een indirect distributiekanaal • De sluitpostmethode werd gebruikt voor het communicatiebudget

In de aanbevelingen wordt een advies opgesteld voor de verdere uitwerking van het marketingplan.

22

4. Discussie

De voornaamste reden van de keuze voor gebruik van zeewier is dat de voedingswaarde hoog is op de gewenste nutriënten. Zo bevat het ijzer, vitamine B1 en eiwitten. Ook is het belangrijk dat de eiwitten in het zeewier de dierlijke eiwitten kunnen vervangen. Deze plantaardige eiwitten zijn duurzamer dan dierlijke en zorgen op die manier voor een bijdrage aan de eiwittransitie. In de laatste fase van het onderzoek is er aandacht besteed aan de detaillering van het product. Hierin werden de voedingswaarde van de bitterbal met zeewier uitgerekend en bleek dat het aandeel in eiwitten minder hoog was dan vooraf gedacht. De claim “bron van eiwitten” mag een product dragen wanneer een product meer dan 12 energieprocent eiwit bevat. De bitterbal heeft slechts 5 energieprocent eiwit en haalt hierbij de claim niet. Wel voldoet de bitterbal aan de eisen om de naam ‘vleesvervanger’ te mogen dragen (zie bijlage I). Al blijft het discutabel of een bitterbal als een vleesvervanger wordt gekozen omdat het binnen de categorie snacks valt. Wel zullen consumenten nu ook een mogelijkheid hebben om vanuit het snacksegment een bewuste keuze te maken met oog op duurzaamheid en plantaardige voedingsmiddelen.

Ook bleek uit de laatste fase van het onderzoek dat het product een hoog jodiumgehalte bevat. Bij het gebruik van zeewier is het belangrijk om te letten op het jodiumgehalte omdat er voor dit nutriënt een bovengrens voor dagelijkse inname bestaat (29). In een vervolgonderzoek moet onderzocht worden hoe het jodiumgehalte verlaagd kan worden. Zie aanbevelingen voor een concreet advies.

Daarbij is in de eerste fase van het onderzoek besloten dat de voorkeur uitgaat naar een veganistisch product boven een vegetarisch product met zeewier. Dit is ook een belangrijk resultaat uit de tweede fase, de focusgroep, omdat met een veganistisch product een grotere doelgroep wordt bereikt. Wanneer het veganistisch maken van het product geen invloed heeft op de smaak en het haalbaar is om op grote schaal te maken dan heeft dit de voorkeur. Het paneren in een mengsel van maïzena en water is niet mogelijk op grote schaal zonder dat E-nummers aan het mengsel worden toegevoegd. Er kan dus geen veganistisch product ontwikkeld worden met een clean label.

In de derde fase werd bepaald op welke attributen de bitterbal verbeterd kan worden volgens de consument. Uit het sensorisch onderzoek bleek dat de zichtbaarheid van het zeewier in de bitterbal een relatief lage score kreeg ten opzichte van andere attributen. Evenwel was dit het enige attribuut dat lager uitviel dan de vooraf gestelde criteria. Alle andere attributen hebben hoog gescoord waardoor er getwijfeld kan worden aan de juistheid van de vraagstelling. Opvallend was dat de vraag met betrekking tot de structuur van de bitterbal een bijna perfecte score had met 0,1. Uit de open vraag bleek dat over dit attribuut de meeste opmerkingen zijn gegeven. Dit kan betekenen dat de deelnemers de vraag verschillend hebben geïnterpreteerd. De mondelinge feedback achteraf benadrukte dit vermoeden. De ene deelnemer gaf aan dat de ragout te slap was omdat er geen stukjes in zitten, de ander vond het te stevig omdat de ragout vrij compact was. Een soortgelijk geval deed zich voor bij de benaming van het product. Echter liepen de antwoorden hier juist zo erg uiteen dat een conclusie trekken voor het resultaat niet mogelijk was.

Tot slot werd in de laatste fase de kostprijs berekend aan de hand van de consumentenprijzen van de gebruikte ingrediënten. Dit zal geen reëel beeld geven over de prijs wanneer er op grote schaal geproduceerd wordt. De verwachting is dat de kosten per ingrediënt lager zullen zijn omdat er in grotere aantallen wordt afgenomen. Daarbij zijn de kosten voor onder andere opslag, transport, personeel en productieomvang niet meegenomen in de kostprijsberekening. In een vervolgonderzoek moeten alle kosten in kaart gebracht worden om een betrouwbare prijsindicatie te kunnen geven.

23 De fasen welke in dit onderzoek zijn doorlopen worden vaker gebruikt om een product te ontwikkelen. Net zoals in dit onderzoek eindigt het met een definitief ontwerp in de vorm van een prototype. De detaillering fase vergt veel tijd omdat hier ook aandacht wordt besteed aan het productieproces en gekeken wordt naar een distributie- en marketingplan. De tijd die hier naar uit is gegaan is onderschat, waardoor deze fase niet compleet uitgewerkt is. Een groot deel van de tijd werd besteed aan het onderzoeken wat de wens van de consument was. Wanneer eisen en wensen van de consumenten nog niet bekend zijn, kan er ook gekozen worden voor een alternatieve methode voor productontwikkeling. Dit is de iteratieve methode, waarbij eerst een prototype wordt ontwikkeld en daarna steeds opnieuw wordt getest tot de consument tevreden is (32). In figuur 10zijn de fasen van de iteratieve methode weergegeven. Deze methode had voor de bitterbal met zeewier geen uitkomst kunnen bieden, omdat er veel tijd en geld nodig was geweest om de juiste personen bij elkaar te laten komen om steeds een vernieuwd product te maken en testen. Het is wel mogelijk om in de fasen van dit onderzoek iteratieve stappen te nemen. In figuur 11 is schematisch weergegeven hoe er binnen een fase of tussen verschillende fasen een stap terug gedaan wordt. Zo kan in een vervolgonderzoek opnieuw gekeken worden naar de derde fase om het product te optimaliseren.

Figuur 10. Iteratieve methode (32) Figuur 11. Iteraties in het ontwerpproces (12)

Sterke en zwakke punten

Wat het onderzoek sterk maakt is dat er gekozen is voor een combinatie van kwalitatieve en kwantitatieve methoden. Daarbij is zo transparant mogelijk gewerkt om bij herhaling van het onderzoek gelijkwaardige resultaten te verkrijgen. Dit verhoogt de betrouwbaarheid van het onderzoek. Om dit te ondersteunen is er in de kwantitatieve onderzoeksmethode gekozen voor een groot aantal respondenten. De steekproef bestond uit 105 respondenten. Een groot deel bestond uit vrouwen (80%), wat effect kan hebben op de resultaten. Daarnaast viel maar 51% van de respondenten binnen de doelgroep als er specifiek naar de leeftijd wordt gekeken. Wanneer dit percentage hoger was geweest had dit de validiteit van het onderzoek kunnen vergroten. Toch zijn de gegevens uit het sensorisch onderzoek wel bruikbaar omdat het uiteindelijke product voor iedereen toegankelijk moet zijn.

Een zwak punt in het onderzoek is dat er weinig betrouwbare informatie te vinden is over de samenstelling van zeewier. Er zijn maar enkele websites waar de macro- en micronutriënten zijn weergegeven. In dit onderzoek is er vooral gebruik gemaakt van de zeewierwijzer (26), echter is het moeilijk in te schatten hoe betrouwbaar deze informatie is. Totdat de verschillende zeewieren in het Nederlands Voedingsstoffenbestand (NEVO) zijn opgenomen, blijft de zeewierwijzer de bron welke de meeste informatie kan verstrekken.

24

5. Conclusie

Een veganistische bitterbal met zeewier is hét nieuwe product voor Olijck zeegroenten om het assortiment naar wens uit te breiden. Zeewier is een goed en duurzaam alternatief voor dierlijke eiwitten. Daarnaast bevat zeewier de nodige nutriënten om te voldoen aan de criteria van vleesvervangers. Binnen de doelgroep is er behoefte aan een innovatieve snack. De voorkeur gaat uit naar een veganistische bitterbal. Met het advies van verschillende productiepartners is het mogelijk gemaakt om de beste receptuur voor een veganistische bitterbal met zeewier te ontwikkelen. De keuze voor de samenstelling van de ingrediënten is volledig gebaseerd op de smaak van de productiepartners, praktijkbegeleiders en de onderzoekers. Uit het sensorisch onderzoek is gebleken dat de consument de veganistische bitterbal met zeewier beoordeelt met een 8,1. Op enkele attributen kan het product verbeterd worden. Daarnaast kan er geen veganistisch product met een clean label ontwikkeld worden. Op grote schaal is het niet mogelijk om een mengsel van maïzena en water te realiseren zonder de toevoeging van E-nummers. Met de eerste stappen voor een marketingplan kan er gestart worden aan een vervolgonderzoek naar de positionering voor het product in de huidige markt.

Concluderend uit dit onderzoek kan gesteld worden dat door de verschillende fasen van het productontwikkelingsproces te doorlopen een veganistische bitterbal met zeewier het best als nieuw product aan het assortiment voor Olijck zeegroenten kan worden toegevoegd.

25

6. Aanbevelingen

Naar aanleiding van het onderzoek waarin een nieuw product is ontwikkeld voor Olijck zeegroenten zijn er verschillende aanbevelingen gevormd voor een vervolgonderzoek. Omdat er in de periode van dit onderzoek geen tijd is geweest om fase vier af te ronden of te beginnen aan fase vijf, zal het startpunt van een vervolgonderzoek liggen in de vierde fase.

Productbeleid

De voedingswaarde van de bitterbal met zeewier is vergeleken met drie soorten bitterballen die in de markt te vinden zijn. Het doel hiervan was om te kijken op welke aspecten het product verschilt met andere bitterballen, zie bijlage V, 5.1. Hieruit kan opgemerkt worden dat de voedingswaarde nauwelijks verschilt in vergelijking met de andere drie bitterballen. Om de voedingswaarde van de bitterbal met zeewier te optimaliseren kan er gekeken worden naar de keuze van de ingrediënten. De volgende aanbevelingen zouden uitkomst kunnen bieden:

• Wanneer de helft van de receptuur uit witte bonen bestaat, stijgt het eiwitgehalte met 18,4%. Daarnaast daalt het aantal kilocalorieën met 53,3%, het vetgehalte met 58,0%, het jodiumgehalte met 46,8% en het natriumgehalte met 30,8%. Een overzicht van deze uitkomsten is te vinden in bijlage V, 5.2 en 5.3.

• Met het oog op de jodiuminname kan worden overwogen om Dulse te vervangen door Wakame. Wakame bevat namelijk 49,1% minder jodium dan Dulse. Daarnaast zal dit ook gunstiger uitkomen voor het prijsbeleid omdat Dulse aanzienlijk een hogere kiloprijs heeft dan Wakame.

In een vervolgonderzoek zou naast de keuze van ingrediënten ook gekeken moeten worden naar de smaak en structuur van de bitterbal. Tevens moet er aandacht besteed worden aan de onderdelen op de verschillende productniveaus. Binnen het tastbaar product kan gekeken worden naar onder andere de verpakking en kwaliteit. Ook voor het uitgebreid product zijn er aspecten welke onderzocht moeten worden, zoals service en garantie (18).

Prijsbeleid

Om een prijsindicatie te geven zal er onderzoek gedaan moeten worden naar verschillende aspecten. Er moet een berekening worden gemaakt van de vaste- en variabele kosten. Onder de vaste kosten vallen onder andere de kosten voor het opslaan van de bitterballen. De variabele kosten zijn afhankelijk van de omvang van de productie. Ook de prijs per ingrediënt zal opnieuw berekend moeten worden. Daaropvolgend wordt aanbevolen om met een productiepartner de minimale afname te bespreken. In dit onderzoek is er gesproken met een potentiële productiepartner, Oma Bobs. In een vervolgonderzoek zou er gekeken moeten worden naar andere potentiële productiepartners om te kunnen vergelijken met welke partner de beste samenwerking gerealiseerd kan worden.

Distributiebeleid

Wanneer het distributiebeleid in een vervolgonderzoek verder wordt uitgewerkt moet er rekening gehouden worden met welke kosten dit samenhangt. Dit kan invloed hebben op het prijsbeleid. Er wordt geadviseerd om gebruik te maken van de huidige opslag- en transportmogelijkheden. Daarnaast is het raadzaam om afspraken te maken met een potentiële productiepartner over het gebruik van zijn afzetkanalen om een groter bereik te creëren.

Promotiebeleid

Er wordt aanbevolen om voor de bitterbal met zeewier te richten op dezelfde communicatiedoelgroep als voor het huidige assortiment. Ook wordt aangeraden om de sluitpostmethode te gebruiken. Voor de verdere uitwerking van het marketingcommunicatieplan moeten de volgende stappen ondernomen worden:

26 communicatiedoelstellingen bepalen en de communicatiemix uitwerken. Om de naamsbekendheid van Olijck zeegroenten te vergroten kan de volgende communicatiedoelstelling worden gebruikt: binnen 2 jaar moet 5% van de doelgroep bekend zijn met het product. In de communicatiemix kan een reclamestrategie worden gekozen aan de hand van de productlevenscyclus. Om dit te realiseren moet gekozen worden welk medium het best kan worden ingezet en welke boodschap daarbij past.

27

7. Literatuurlijst

1. Kropman R. Easy-peasy vegan: de opmars van de veganist. De Volkskrant. 21-09-2018.

https://www.volkskrant.nl/de-gids/easy-peasy-vegan-de-opmars-van-de-veganist~be04cb0a/

2. Steeds vaker voedsel met duurzaamheidskeurmerk op ons bord. Rijksoverheid. 30-10-2018.

https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2018/10/30/steeds-vaker-voedsel-met-duurzaamheidskeurmerk-op-ons-bord

3. Bijna 20% groei consumptie duurzaam voedsel. Groen Kennisnet. 06-12-2018. https://www.groenkennisnet.nl/nl/groenkennisnet/show/Bijna-20-groei-consumptie-duurzaam-voedsel.htm

4. Smit P H. Klimaatdoelen op je bord dat wordt meer groente en minder vlees. De Volkskrant.

https://www.volkskrant.nl/kijkverder/2018/voedselzaak/artikelen/klimaatdoelen-op-je-bord-dat-wordt-meer-groente-en-minder-vlees/

5. Eiwittransitie is onvermijdelijk. Groen Kennisnet. 24 november 2017.

https://www.groenkennisnet.nl/nl/groenkennisnet/show/Eiwittransitie-is-onvermijdelijk.htm 6. Vleesminnaars, vleesminderaars en vleesmijders.

http://edepot.wur.nl/141743

7. Adler T. Is seaweed the perfect food?. Vogue. 15 februari 2019. https://www.vogue.com/article/seaweed-perfect-food/amp 8. Minneboo E. Clean labels: een blijvende trend! 21 maart 2017.

https://www.vmt.nl/Nieuws/Clean_labels_-_een_blijvende_trend-170321081630 9. Vijf typen groene consumenten in kaart waar zit die van jou. Motivaction research and

strategy.

https://www.moaweb.nl/component/k2/item/2052-vijf-typen-groene-consumenten-in-kaart-waar-zit-die-van-jou.html

10. Bot W, Keuchenius C. De wereld van duurzaamheid onder 25- tot 35-jarigen. Milieu Centraal. 21 maart 2018.

https://www.milieucentraal.nl/media/4356/onderzoeksrapport-25-35-jarigen-en-duurzaamheid-milieu-centraal-2018.pdf

11. Trends in Nederland 2018. Centraal Bureau voor de Statistiek, Den Haag/Heerlen/Bonaire, 2018.

12. Oskam I, Cowan K, Hoiting L, Souren P. Ontwerpen van technische innovaties door onderzoek, creatief denken en samenwerken. Noordhoff Uitgevers 2012.

13. Fischer T, Julsing M. Onderzoek doen! Kwantitatief en kwalitatief onderzoek. Tweede druk. Groningen: Noordhoff Uitgevers; 2014. p. 119-20.

14. Toom den S. Vegan bitterballen. Wat eet je dan wel? https://wateetjedanwel.nl/vegan-bitterballen/

28 15. Eden van JG, Gerritsen WJ, Visser TF, Zedde van de A. Receptenleer: Processen en

technieken. Amersfoort: Thieme Meulenhoff, 2011.

16. Brinkman J. Proeven van Succes. Sensorisch onderzoek: technieken, procedures en toepassingen. Vierde druk. Amsterdam: Clou BV; 2012.

17. Marketingcommunicatie. Edumundo.

https://www.edumundo.nl/edubook/marketingcommunicatie

18. Verhage B, Visser M. Grondslagen van de marketing. Zevende druk. Groningen: Noordhoff Uitgevers; 2009.

19. Nederlands Voedingsstoffenbestand (NEVO). NEVO-online. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. 2016.

https://nevo-online.rivm.nl/

20. Zeewierteelt heeft de toekomst. Wageningen University & Research. 21. Broek van den W. Zeewier. Wageningen University & Research.

https://www.wur.nl/nl/Onderzoek-Resultaten/Onderzoeksinstituten/marine-research/show-marine/Dossier-Zeewier.htm

22. Het ontwikkelen van de duurzame zeewiersector. Noordzeeboerderij. https://www.noordzeeboerderij.nl/

23. Galland-Irmouli A, Fleurence J, Lamghari R, Luc M¸ Rouxel C, Barbaroux O, Bronowicki J P, Villaume C, Gueant J L. Nutritional value of proteins from edible seaweed Palmaria palmata (Dulse). June 1999.

24. Factsheet: Nieuwe eiwitbronnen als vleesvervangers. Voedingscentrum. Oktober 2015. 25. Waart de S. Factsheet 5 Zeewier/jodium. Nederlandse vegetariërsbond. Maart 2018. 26. Voedingswaarden zeewier (CEVA). Zeewierwijzer.

https://www.zeewierwijzer.nl/zeewier/zeewier-voeding/voedingswaarden/ 27. Vitamine B12 (Cobalamine). Voedingscentrum.

https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/vitamine-b12.aspx 28. Voedingsclaims. Voedingscentrum.

https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/voedingsclaims.aspx 29. Zout en Natrium. Voedingscentrum.

https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/zout-en-natrium.aspx 30. Jodium. Voedingscentrum.

https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/jodium.aspx 31. Waar staan wij voor?. Leen Menken foodservice logistics.

http://www.leenmenken.com/informatie/waar-staan-we-voor

32. Hogendoorn C, Kerkhoven R. Productontwikkeling: van idee tot realisatie. Kamer van Koophandel. Semptember 2015.

29

Bijlage I: Brainstormsessies

Afbeelding 1. Mindmap: Eerste brainstormsessie Olijck

Afbeelding 2. Mindmap: Ontwerp Plan van Aanpak

30

Bijlage II: Factsheet zeewier

Algemene informatie over zeewier

Zeewieren zijn zeeplanten. Er is een lange historie van het eten van zeewieren in China, Japan en Korea. Ze groeien in zout water. Er zijn zo’n 500 eetbare soorten, waarvan bruinwieren, roodwieren (Dulse) en blauwgroenwieren (Wakame). Zeewieren en algen worden door de overheid naar voren geschoven als duurzaam vleesalternatief (1,2).

Afbeelding 4. Visie Noordzeeboerderij over gebruik zeewier

Voedingswaarden in Dulse en Wakame

Dulse, ook wel Palmaria Palmata genoemd bevat gemiddeld 18,3 (+-5,9) % eiwitten per 100 g. Uit onderzoek is gebleken dat het eiwitgehalte van Dulse per seizoen verschilt. In de winterperiode werd er een eiwitgehalte van 21,9% +- 3,5% vastgesteld. In de zomerperiode werd er een eiwitgehalte van 11,9%+- 2,0% vastgesteld. Wakame, ook wel Undaria pinnatifida genoemd bevat gemiddeld 12,5% eiwitten per 100g (3).

De onderstaande voedingswaarden zijn afkomstig van CEVA, het Centre d'Etude et de Valorisation des Algues uit Frankrijk. Deze waarden variëren met de kwaliteit van wier, vindplaats en seizoen. De gegevens zijn gebaseerd op 100 gram gedroogd en onbewerkt zeewier (4).

Macronutriënten

Tabel 1. Voedingswaarden macronutriënten Dulse en Wakame (4)

Voedingswaarde/100g Dulse Wakame

Energie 169 kcal 110 kcal

Eiwit 17,2 g 14,4 g

Koolhydraten 21,8 g 7,3 g

Voedingsvezels 28,9 g 38,1 g

Vetten 1,4 g 2,5 g

31 Micronutriënten

Tabel 2. Voedingswaarden macronutriënten Dulse en Wakame (4)

Voedingswaarde/100g Dulse Wakame

Natrium 1547 mg 5540 mg Magnesium 222 mg 1250 mg Fosfor 288 mg 340 mg Kalium 7040 mg 4310 mg Calcium 411 mg 1070 mg Jodium 28,9 mg 14,2 mg Ijzer 35,2 mg 12,1 mg Mangaan 11,2 mg 0,8 mg Koper 1,1 mg 0,3 mg Zink 4,3 mg 2,3 mg Vitamine B1 0,37 mg 0,4 mg Vitamine B2 0,48 mg 0,9 mg Vitamine B3 4,4 mg 6,2 mg Vitamine B5 0,4 mg - Vitamine B12 10,3 μg 0,25 μg Vitamine C 83,9 mg 36,8 mg Vitamine E 3,5 mg -

Vergelijking met eiwitbronnen

32

Bijlage III: Focusgroep

3.1 Brainstormsessie tussenfase

Afbeelding 5. Negatieve brainstorm

33

3.2 Uitnodiging

Beste deelnemers,

Allereerst, heel erg bedankt dat jullie mee willen doen aan onze focusgroep op donderdag 4 april. Jullie mening zal waardevol zijn en je helpt ons verder met stappen zetten zodat we dit jaar nog afstuderen!

Voor onze studie (Voeding en Diëtetiek, in de richting New Product Management) bestaat onze afstudeeropdracht uit het ontwikkelen van een product met zeewier. Onze opdracht voeren wij uit voor Olijck zeegroenten. Zij hebben al een assortiment met een aantal

producten en willen graag dat dit wordt uitgebreid. Als je het leuk vindt kan je vast een kijkje nemen op de website: https://www.olijckzeegroenten.nl.

Praktische informatie

Wanneer? Donderdag 4 april 2019 Hoe laat? 19.00 - 21.00 uur

Waar? HvA Wibauthuis lokaal 09A01 Adres: Wibautstraat 3b

1091 GH Amsterdam

Alle informatie over bereikbaarheid en parkeren bij het Wibauthuis vind je op de volgende pagina: http://www.hva.nl/locaties/hva-locaties/wibauthuis.html.

We willen graag starten om 19:00 uur, dus zorg dat je rond 18.45 uur binnen bent.

Wij zijn benieuwd naar jullie input en kijken er naar uit. Als er vooraf vragen zijn, horen we dat natuurlijk graag.

Tot donderdag! Groetjes, Cato en Karien

34

3.3 Contract

Naam: ………. Geslacht: ………. Leeftijd: ………... Woonplaats: ………... Beroep / opleiding: ………... Hoe vaak per week eet je vlees?

……….. keer

Voorwaarden Focusgroep Beste deelnemer,

Allereerst willen we je bedanken dat je mee wilt denken over een nieuw product voor Olijck zeegroenten! Op deze avond (4 april 2019) zullen we verschillende productconcepten tonen en horen we graag je mening. Jouw mening is enorm waardevol en zal zeker gebruikt worden voor het ontwikkelen van ons eindproduct.

Er zijn een aantal punten waar wij je toestemming voor vragen. Door dit formulier te ondertekenen ga je akkoord met de volgende punten:

● Voor ons is het van belang dat we een (video)opname maken om achteraf zo goed mogelijk alle input te kunnen verwerken. De opnames worden voor niks anders gebruikt dan het verwerken in het onderzoek.

● Alle reacties zullen anoniem verwerkt worden.

● Daarbij vragen we om geen gegevens welke worden vrijgegeven over het bedrijf met derden te delen.

Mocht je na het onderzoek interesse hebben hoe de antwoorden verwerkt zijn in de scriptie kun je altijd contact opnemen via Cato (catofrohlich@hotmail.com/06-24125826) of Karien (karienreichman94@gmail.com/06-17721019).

Daarbij nodigen we je graag uit om het product te komen proeven en deel te nemen aan ons sensorisch onderzoek. De datum hiervan wordt later bekend gemaakt.

Bedankt!

Naam: Handtekening:

35

3.4 Powerpoint

36

3.5 Tweede onderdeel focusgroep

37

38

39

40

41

3.6 Derde onderdeel focusgroep