h A j 3 t $ o ï ^
Correspondentieblad d e r Nederlandse Malacologische Vereniging
No. 139 . , december 1970
DE WIJNGAAHDSLAKICEN, SORGHVLIET EN JACOB CATS
J®« «
Rijksinstituut voor Natuurbeheer Zeist.
Het voorkomen van wijngaardslakken op h e t t u i t e n " S o r g h v l i e t " van Jacob Cats d a t e e r t van voor 16565 h e t j a a r waarin Cats z i j n bundel "Hofgedachten" publi«-c e e r d e . U i t deze bundel v a l t h e t bewijs t e l e v e r e n voor d i t voorkomen. De popu l a t i e van S o r g h v l i e t wordt daarmede de oudst bekende p o p u l a t i e i n Nederland b u i t e n Zuid Limburg. Tevens i s dan d u i d e l i j k d a t ' de wijngaardslak t o t de o o r s p r o n k e l i j k e fauna van S o r g h v l i e t b e h o o r t , z o a l s d i t b u i t e n door Cats werd i n g e r i c h t . I k l a a t nu Cats aan h e t woord.
"Hofgedachten, d a t i s : I n v a l l e n by gelegenheyt, op ' t Gesichte van boomen, p l a n t e n , bloemen, kruyden en d i e r g e l i j c k e aertgewa-ssen, verweckt i n ' t buytenleven van den S c h r i j v e r op S o r g h v l i e t " „ Jacob Cats v a n g t aan met een opdracht waarin h i j z e g t een b e s c h r i j v i n g ( " e e n e p r e n t e " ) t e w i l l e n geven van s i j n h o f : "Aan d© e e r b a r e , v e r n u f t i g e , welbescheyden Juffrouw Cornelia B a e r s , weduwe w i j l e n D, Matthias Havrus, gouvernante van mijne huyshoudinge op S o r g h v l i e t .
À
Eerbare J u f f r o u ! Waerde Vriendinne ! { S i e h i e r een d e e l van S o r r i g h v l i e t
Dat aen U dese p r e n t e b i e t " .
"Dese p r e n t e " b e s t a a t u i t een l a n g e s e r i e genummerde gedichten waarin Cats z i j n " b e s c h r i j f t ri&n "oX s,d !*• 0 ti .on d.iops'n. ^
d i e hem de zorgen doen v l i e d e n . Wij l a t e n u kennis maken met de l e t t e r l i j k e t e k s t van h e t " J e g e d i c h t waarvan de b e s c h r i j v i n g van de waarneming h e t e e r s t e
d e e l , en de vrome b e s p i e g e l i n g h e t tweede d e e l van h e t g e d i c h t vormt. Op ' t Gesichte van een h u i s - s l e e k :
L e s t gingh i k t r e d e n i n den h o f , en l e y d e sware saken o f :
Maer w i j l ' i c k , i n h e t jeughdigh groen. Noch eenigh voordeel s o c h t t e doenj Vernam i.ck daer een kleyne slack., Die met s i c h droegh h a e r eygen dack; Des gingh i c k , met een s t i l l e n g e e s t , Beschouwen d i t gewapent b e e s t ;
I c k seyde t o t myn dom gemoet, | Let hoe d i t s l e c k j e n wort gevoet, | Het e e t van a l h e t b e s t e k r u y t ,
d a t op de v e t t e gronden s p r u y t :
Het k i e s t den dauw voor s i j n e n dranck,
Het h o o r t gestagen vogel-sangk, ' Het wandelt s o e t j e n s i n h e t groen, ; Om w a t , en n i e t t e v e e l t e doenj
Doch waer h e t sic"'1, o y t n e d e r s e t ,
Het d r a e g t s i j n huys geduyrigh met, ^ Soo d a t h e t b e e s t j e n schuylen magh, * Wanneer daer komt een vuylen dagh." 1 Het s l u y t s i j n d e u r t j e n wonder v a s t , . En i s b e v r i j t va.n o v e r l a s t .
Van m i s t , en damp, en ongeval, 1 Want ' t i s g e s l o t e n o v e r a l : .3 Geen mist,, of onweer kan ' e r i n ,
En des a l e c h t e r n i e t t e m i n , j Soo v i n d ' i c k d a t h e t d i e r t j e n s t e r f t , " i En i n d a t v a s t s s l o t b e d e r f t . 2 2 . r o 3 éD • "'J ' : • • ... :^ï
•V.
V
. - 1568 - _december 1970
Hoe menigh l i g h t ' e r i n h e t s a n t ! Hoe menigh r o l t 1 e r overkant !
D i e , schoon s e noch g e s l o t e n z i j n . N i e t anders hebben dan den s c h i j n ? F a n t , o f men noch h e t huysjen s i e t . De w a e r t j e y l a e s ! en i s ' e r n i e t , Hoe iemant naer den r e g e l l e e f t , En s i c h om langh t e l e v e n g e e f t , Hoe d a t men op s i j n v o e t s e l p a s t , En s o m t i j t s e e t en s o m t i j t s v a s t . Hoe d a t men op de k u n s t e s t a e t ^ En n u t geen s p i j s e sonder r a e t j En e e t maer d a t men d i e n s t i g h a c h t , S i c h voor onguyre dampen wacht: Hoe d a t men v a s t e s l o t e n h o u t , En s i c h daer i n g e s l o t e n h o u t : Hoe d a t men s i c h i n y s e r s l u y t , En komt ' e r noyt s i j n l e v e n ujrt ! Ey l i e v e des a l n i e t t e m i n ,
Be "bleycke doot d i e r a e k t ' e r i n j De "bleycke doot d i e d o e t h a e r werck, En daer en "baet g e s o n t , o f s t e r c k j Sy d r i n g t door gansch h e t a e r t s c h e d a l ; En h a r e seysen maeyt h e t a l :
D i t i s van o u t s een s t a l e w e t , En daerom d i e n t ' e r op g e l e t .
Wel, kan de doot n i e t z i j n g e m i j t , • Soo wacht de doot t o t a l l e r t i j d t , Soo wacht de p r i c k e l o v e r a l ,
En s e t uw' l e d e n naer den v a l : Doch s e è c k t h e t l e v e n i n den d o o t , Soo " b l i j f t uw S i e l e "buyten n o o t ,
_ Het s t a a t h u i t e n t w i j f e l d a t Vader Cats een wijngaardslak i n z i j n t u i n h e e f t gevonden, opgeraapt en "bekeken. Het was een h u i s , g e s l o t e n met een d e u r t j e , zodanig d a t n i e t s e r i n o f e r u i t kon. Cats h e e f t k e n n e l i j k zulk een g e s l o t e n h u i s opengebroken en g e c o n s t a t e e r d d a t de bewoner e r n i e t meer i n z a t . A l l e e n de wijngaardslak s l u i t z i j n h u i s met een "wondervast d e u r t j e " a l s h e t d i e r z i c h h e e f t ingegraven voor de w i n t e r s l a a p , zodat h e t " o v e r a l g e s l o t e n i s " . Krabbende v o g e l s of zoogdieren brengen de r u s t e n d e s l a k k e n o n t i j d i g naar de oppervlakte waar de d i e r e n s t e r v e n a l s de v o r s t i n v a l t . Maar h e t h u i s b l i j f t g e s l o t e n , t o t d a t Vader Cats h e t d e u r t j e openbreekt en de afwezigheid van de bewoner c o n s t a
t e e r t a l s h i j i n de l e n t e of i n de zomer i n z i j n t u i n w a n d e l t .
Wij s t e l l e n ons voor d a t de tegenwoordige bekende Haagse p o p u l a t i e s van w i j n gaardslakken r e s t a n t e n z i j n van een p o p u l a t i e d i e z i c h over de g e h e l e s e c t o r v a n h e t Catshuis t o t h e t voormalige dorp Scheveningen u i t s t r e k t e , w a a r b i j deze s e c t o r werd b e v o l k t v a n u i t S o r g h v l i e t ( B u t o t 1970) .
Toen i n 1675 de Erven Cats h e t landgoed aan Graaf Willem Bentinck verkochten, v i e l e n de grenzen daarvan samen met de h u i d i g e Carnegielaan, Johan de Witlaan, Adriaan Goekooplaan en Scheveningse Weg. I n 1837 s t r e k t e h e t landgoed z i c h u i t van Loosduinen, Verversingskanaal, H o u t r u s t , Hanenburg, Valkenbos, Prankenslag, Scheveningseweg, Laan van Meerdervoort. In 1839 werd Buitenrust, en in 1848 Rustenburg b i j h e t landgoed betrokken (Gemeente a r c h i e f ) .
De h i s t o r i e van h e t landgoed wordt v e r t e l d door de beide Ter Pelkwijks (1939)« Wij l e z e n d a a r , d a t h e t b u i t e n S o r g h v l i e t van 1831 t o t 1875 eigendom d e r Oran
j e s was. De aankopen va,n Koning Willem I I deden h e t b u i t e n u i t g r o e i e n t o t een geweldige b e z i t t i n g , waarvan nu door kapping, a f g r a v i n g , v e r k a v e l i n g en v e r n i e
-Ho. 139 _ _ - 1569 - december 1970 l i n g , nog s l e c h t s de k e r n behouden "bleef.
De h u i d i g e muur rond S o r g h v l i e t d a t e e r t u i t de l a a t s t e j a r e n van de 19de eeuw» Oude p r e n t e n u i t de t i j d van de Bentincks ( 1675-1831) l a t e n z i e n d a t S o r g h v l i e t s l e c h t s door hagen of s l o t e n van de buitenwereld was a f g e s l o t e n » Deze t o e s t a n d duurde w a a r s c h i j n l i j k t o t v e r i n de 19de eeuw, a l t o o n t een p r e n t u i t 1825 een dikke mjjur waarin een poort i s gemetseld. Deze muur b e s t a a t nog en l o o p t onge v e e r evenwijdig aan de Scheveningseweg (Gemeente a r c h i e f ) . Er was.derhalve t o t i n de 19de eeuw voldoende mogelijkheid t o t a c t i e v e en p a s s i e v e m i g r a t i e van. wijngaardslakken s i n d s de aanwezigheid van deze d i e r e n i n de dagen van C t a s . Het i s misschien d i e n s t i g nog even s t i l t e s t a a n b i j de f i g u u r van Cats en z i j n g e s c h i e d e n i s . Vader Cats werd 1 0 november 1577 t e Brouwershaven geboren en o v e r l e e d op S o r g h v l i e t 1 2 september I66O. I n z i j n l a a t s t e f u n c t i e was h i j Raadpen s i o n a r i s van Holland en W e s t f r i e s l a n d , welk ambt h i j t o t 27 s'eptember I 6 5 I b e k l e e d d e , waarna h i j z i c h op S o r g h v l i e t t e r u g t r o k .
Na z i j n s t u d i e aan de Hogeschool t e Leiden promoveerde h i j t e O r l e a n s . H i j v e s tigde. z i c h i n 1603 t e Middelburg a l s stadsadvokaat» Van 30 oktober 1621 t o t 31 maart 1623 was h i j P e n s i o n a r i s i n Middelburg, l a t e r i n Dordrecht. Ook i n deze s t a d bestond een p o p u l a t i e wijngaardslakken. Cats b e z a t b u i t e n S o r g h v l i e t nog de Munnikenhof b i j Grijpskerke en de Catshoeve b i j Groede.
Ten s l o t t e v o l g t nog een k o r t e geschiedenis van h e t landgoed t o t i n de t e g e n woordige t i j d . De Ter Pelkwijks (1939) eindigden hun o p s t e l over S o r g h v l i e t met een opgave van e i g e n a a r s : I 6 5 I Jacob C a t s , I66O Erven C a t s , 1675 Graaf Willem Bentinck. en z i j n g e s l a c h t , 1831 de Koninklijke f a m i l i e , 1875 f a m i l i e Goekoop en door deze f a m i l i e i n 1929 aangeboden aan de Nederlandse s t a a t onder voorwaarde d a t binnen 1 0 j a a r u i t de bouw van een h u i s met r e p r e s e n t a t i e f k a r a k t e r de w a a r l i j k n a t i o n a l e bestemming zou b l i j k e n . Onze r e g e r i n g zou d i t v o r s t e l i j k geschenk zoveel mogelijk i n ongeschonden t o e s t a n d moeten bewaren en met d e z e l f d e zorg b e heren waarmee de f a m i l i e Goekoop h e t h e e f t omringd (Haagsche Courant 1 9 3 0 ) . I n t u s s e n had h e t b e s t u u r van de Nederlandse Vereniging voor Vogelbescherming van 's-Gravenhage en Omstreken z i c h met een adres aan de M i n i s t e r van Financiën g e wend op 8 a p r i l I93O, b e t r e f f e n d e maatregelen welke kunnen s t r e k k e n t o t v e r z e k e r i n g v a n h e t behoud v a n een r e i g e r k o l o n i e op S o r g h v l i e t . De Algemene Vereniging voor Natuurbescherming voor 's-Gravenhage en Omstreken s l o o t z i c h h i e r b i j aan, daar z i j van mening was d a t b i j o p e n s t e l l i n g voor h e t publiek h e t landgoed s l e c h t s door b i j z o n d e r e maatregelen z i j n e i g e n a a r d i g k a r a k t e r zou kunnen, behou den.
De bouwplannen bleven u i t , met h e t gevolg d a t S o r g h v l i e t t e r u g v i e l aan de
schenkers op 1 0 juni 1940 i n v o l l e o o r l o g s t i j d . De Duitse b e z e t t e r bouwde e r h e t thans geheel v e r v a l l e n zwembad waarin de Nederlandse zwemster Nel van V l i e t na de oorlog successen b o e k t e . Daarna kwam h e t t e r r e i n b l i j k b a a r weer i n handen van de s t a a t want Washington gaf i n 1945 toestemming h e t landgoed van de Nederlandse S t a a t t e kopen voor h e t bouwen van de ambassade» Ook deze bouw g i n g n i e t d o o r . De Nederlandse s t a a t kocht h e t gebied van b i j n a 23 ha tegen F l . 1 . 7 5 0 . 0 0 0 , - van de Verenigde S t a t e n t e r u g i n 1955 (Haags Dagblad 1 9 5 8 ) .
De aandrang op de r e g e r i n g h e t landgoed voor h e t publiek open t e s t e l l e n wordt dan s t e r k e r . S o r g h v l i e t was een p r a c h t i g s t u k j e w i l d e r n i s geworden, waar h e t goed toeven i s en een r i j k e f l o r a en fauna z i c h had gehandhaafd. De Nederlandse
Correspondentieblad d e r Nederlandse Malacologische Vereniging * -*f% Kó.» 139 " : - 157Q » • • . • " : 'defemk
Malacologische Vereniging t r o f e r 32 s o o r t e n landslakken aàn ( B u t o t 19^5)# 1958 heeft Sorghvliet zijn wilderniskarakter "verloren. Het is hu e§n kéitfig nl wandel- en vogelpark geworden waar de mezen u i t je hand komen.eten i n h e t , v o o r
j a a r . • '
De molluskenfauna i s e r e c h t e r op a c h t e r u i t gegaan en zeker i s de p o p u l a t i e wijngaardslakken s t e r k verminderd, t e r w i j l z i j , z o a l s hierboven aangetoond, h i j u i t s t e k op h i s t o r i s c h e gronden t o t de fauna van d i t landgoed "behoren. Het zou d i e n s t i g z i j n een onderzoek i n t e ' s t e l l e n naar de tegenwoordige toestand, en s a m e n s t e l l i n g v a n de molluskenfauna.
Het park i s t o e g a n k e l i j k c p p e r s o o n l i j k e j a a r k a a r t e n à F l , 1 , - of op g e z i n s k a a r t e n à F l , 2 , 5 0 .
L i t e r a t u u r :
B u t o t , J . J . M,, 1958« V e r s l a g van de e x c u r s i e van de N. M, V, naar h e t park Z o r g v l i e t , Den Haag op 21 september 1958* Corresp, "blad N, M. V , , 78: 768-77O,
B u t o t , L , J , M., 1970» De geschiedenis en de v e r s p r e i d i n g van de wijngaardslak i n 's-Gravenhage. D, L . N , , t e r p e r s e .
C a t s , Jacob, I656. Hofgedachten, I n : E , F e i t h , 1797» A l l e de werken van Jacob C a t s , d e e l l 6 ,
Haagsche Courant, 1 6 a Haags Dagblad, 24 mei Gemeente a r c h i e f van ' P e l k w i j k , A, J , & J , J
Amsterdam.
p r i l I93O. De schenking van S o r g h v l i e t , 1 9 5 8 . Wanneer g a a t S o r g h v l i e t open ?
s-Gravenhage. B r i e f a r c h i v a r i s 28 mei 1 9 7 0 , . . t e r , 1939« S o r g h v l i e t . D. L , N . , 44• 235-240.
ENIGE HISTOEISC HE GEGEVENS 0VEE HELIX POMATIA L , IN NEDEELAND door G, J , Boekschoten
Geologisch I n s t i t u u t , R i j k s u n i v e r s i t e i t Groningen
De h i s t o r i s c h e gegevens over de wijngaardslak i n Nederland z i j n nogal s c h a a r s , alhoewel u i t de v e r s p r e i d i n g van deze s o o r t kan worden a f g e l e i d d a t deze lange t i j d a l s ( v a s t e n ) s p i j s en a l s medicament werd g e b r u i k t en d a a r t o e u i t g e z e t . Het zou kunnen z i j n d a t v o o r a l h e t gebruik a l s v a s t e n s p i j s i n de Nederlandse 1 7 e en l 8 e eeuw min of meer bedekt geschiedde. Gver s l a k k e n a l s v a s t e n s p i j s g e e f t E , Wildhaber (Schneckenzucht und Schneckenspeise; Schweiz, Archiv Volkskunde, 46: I I 9 - I 8 4 , I95O) v e e l nadere gegevens, v o o r a l u i t Midden Europa. Het Zwitserse k l o o s t è r r e c e p t van de slakkenboter omvat 1 5 k r u i d e n en s p e c e r i j e n , maar de
k l o o s t e r k o k s houden d a t , l i e v e r geheim ! U i t de mededelingen van Wildhaber b l i j k t ook d a t h e t slakkeneten soms een modegril i s (Engelse 17e eeuw ! ) en v e e l a l een a r m o e d e v e r s c h i j n s e l N a a s t zekere v a l s e schaamte kunnen b e i d e l a a t s t e f a c t o r e n mede de terughoudendheid van de Nederlandse b r o n n e n - v e r k l a r e n ,
' t ¥as dan ook v e r r a s s e n d een s t i l l e v e n u i t de Nederlandse 1 7 e eeuw i n h e t Na t i o n a l e Museum t e Kopenhagen t e vinden waarop, behalve de ( s t i n z e n ) p l a n t Anemone apennina en een g l a s r o s é w i j n , een mossel, een k o k l e l en een wijngaardslak z i j n a f g e b e e l d . B l i j k b a a r g e e f t h e t s c h i l d e r i j een i n d r u k van een malacologisch maal t j e , Wat o p v a l t i s d a t de o e s t e r e r n i e t b i j g e s c h i l d e r d werd; w e l l i c h t omdat d i e meestal rauw gegeten werd ? Ook de a l i k r u i k mankeert, maar d i e werd n i e t
