Paasexcursie 2011 in de Champagne-streek, met wat meer aandacht voor de lokale afzettingen uit het Laat Lutetien

Paasexcursie 2011

in de

_{Champagne-streek,}

met wat

meer

aandacht

voor

de

lokale

afzettingen

uit het Laat Lutetien

Leonard Vaessen

¹

De

_Stratigrafie

In het

_verslag

vande Paasexcursie 2006 merkte ik al op dat

de

_{lithostratigrafie}

vanhet Lutetien in het Bekkenvan

Pa-rijs

eenmoeizaam verhaal is. Hierin is nog steeds geen

ver-andering gekomen,

zelfs in het boek

_{‘Stratotype}

Lutetien’ uit 2008 wordt geen

poging gedaan

de

_{lithostratigrafie}

vol-gensde moderne internationale

regels

en

aanbevelingen

te

ordenen in

_{formaties, afzettingen}

en

lagen.

We

_blijven

dus

zittenmeteen

samenraapsel

van namen waarvan erveel in

het_verreverleden

_{zijn ingevoerd}

door

_{groevearbeiders(!!)}

voor

afzettingen

inendirect rond

_{Parijs. Terwijl}

aande

ran-denvanhet bekken de

_afzettingen

toch anders ontwikkeld

zijn.

Zelfs de

_{handige parasequenties}

die door

_{Gely (1996)}

zijn ingevoerd

worden in dit boek helaasniet

gebruikt.

Dus doe ik hetmaar weerals in 2006mettabel 2

_(zie

_pag.

₈₄₎

als basis. Hierendaar

gewijzigd

naar

aanleiding

vaneerder

genoemd

boek_{en een}artikel_van

_Gely

uit 2009.

De

_Champagne

is het

oostelijk

deel_vanhet Bekken_van

Pa-rijs

envalt in het

departement

51,Mame. Het Bekkenvan

Parijs

is_eensedimentatiebekkenuit het

_Paleogeen

met

di-verse

opeenvolgende

transgressie-

en

regressiefasen.

Een

transgressie

en een

regressie

vormensamen een

sedimentai-re

cyclus.

Elke_grote

_cyclus

komtovereenmeteen

_etage

van

de

chronostratigrafische indeling

vanhet

Paleogeen (tabel

1).

Van het Selandien

zijn,

zoverikweet,geen

afzettingen

aangetroffen

in het Bekkenvan

Parijs.

Wel in

België,

waar

de

_Mergels

_vanGelindentotdeze_etageworden

_gerekend.

Tabel 1. Chronostratigrafievan hetPaleogeen.

Foto1.CampingNowack, Vandières,vanlinksnaarrechtsStef, Ronald, SinieenHenk.

Van

_donderdag

21

_april

tot

_maandag

25

april

washet

gra-ven

geblazen

in het Bekkenvan

Parijs.

Deze keer weer

eensin hetmeest

oostelijke deel,

ook wel de

Champagne

genoemd,

beroemd

vanwege

zijn bubbeltjeswijn

en

zijn

prachtige schelpen

uit het Lutetien. Net als in2006zateen

deel_vande deelnemers

opde

camping

vande

champagne-boer Nowack in Vandières

_{(foto 1).}

_{Dit waren, in}

volgor-devan

aankomst,

Henk enSinieBol,LenVaessen,

Rieja

vanAart, Stef

_Mermuys

enRonald Pouwer. Ineenhotel in

_Epernay

zat

_{Johnny Laporte.}

En in de buurtvanReims

hadden TacoBor, Colinen

Marijke

vanElderenen

Eddy

Spijkerman

eenhotel

_gevonden.

Een bescheiden

gezel-schap

voor een Paasexcursie. In groepenvandiverse

sa-menstelling

werden tien

_vindplaatsen

bezocht. De nadruk

lag

op

vindplaatsen

met

_afzettingen

uit het Lutetienmaar

ook

_plaatsen

met

afzettingen

uit het

_Ypresien

werdenmet

eenbezoek vereerd.

Systeem Serie Etage Tijdin Mj

C 0 Chattien 28,4-23,03 O)

b

_{Rupelien 33,9}-28,4 Priabonien 37,2-33,9 C 5 c 0 0 Bartonien 40,4-_37,2

1

0 co Q-8 LU Lutetian 47,8-40,4 Ypresien 55,8-47,8 c 0 8 O 0 0 Thanetien 58,7-55,8 Selandien 61,7-58,7 Danien 65,5-61,7

Het

_Ypresien

kent in het Bekkenvan

Parijs

twee

subcycli:

uit het

_{Vroeg Ypresien}

de

_Spamacien

formatiemetkleienen

lignieten afgezet

in brak-enzoetwaterenuit het Laat

Ypre-sien de CuiYpre-sien

formatie,

welke in het_grootstedeelvanhet

bekken _{vanmariene oorsprong}is. In ons

excursiegebied

zijn voornamelijk afzettingen

vanfluviatieleenlacustriene

oorsprongtevinden. In het verleden werden het Cuisienen

Spamacien gezien

als

_onderetages

vanhet

Ypresien,

maar

vanwege het lokaleaspectvande

afzettingen

wordt ditnu

niet_meer

_gedaan,

vandaar dat ikze nuaanduid als

forma-ties. Ze wordensomsook wel

aangeduid

als facies.

Sub

Etage

‘Formaties’

_{Parasequenties}

_{vlg Gely}

_Opmerkingen

Laat

Lutetian

Midden

Lutetein

Vroeg

Lutetien

Marnes et Caillasses Banc de Roche Haut Banc Bancsfrancss.s Bancalucines Souchet Grignard Banc de Laine Liais de Pariss.s. Banc de Marche Banc verts.s. Banc de Saint-Nom Lambourdes/BancRoyal etVergelé Banc é verrins Banc de Saint-Leu (calcaireaDitrupa strangulata) Bancamollusques Pierrealiards (calcaireaNummulites leavigatus) Glauconie _grossière B5enCl-C4 B4 ■ B3 ■ B2 ■ BI A10 A9 A8 A7 A6 A5 A5 A1-A4

Lagunaireafzettingenmetgips, dolomiet, mergelsenlokaal kalkzanden metschelpen.

Harde kalkenrijkaanCerithiidae.

Fijnekalken metweinigCerithiidae.

Harde kalken met veel,Bivalvia3enCerithiidae. Bank met veelexemplarenvanCodakia (Epilucina) concentrica.

Kalken rijkaan Cerithiidae.

Laguno-marine afzettingen,kalken enkalkzanden met CerithiidaeenLucinidae.

In hetexcursiegebied grijze,erosieve kwartszanden meteen

mariene faunatypischvoor eenforslager zoutgehalte.

Groenige,kleiige,lagunairekalk enmergelsmet Cerithiidae.

Kalkmetmariene mollusken o.a.Avicularium lithocardium.

Bioclastische kalkrijkaanmilioliden enOrbitolites complanatus (Lambourdes)en eenzeerrijke, prachtig geconserveerdemollusken fauna.

Aande_{topeen meereuryhaline}fauna_met.Avicularium lithocardiumenCerithiidae.

Deze bankbegintmetde Campanile giganteumhorizon. Hetzijn zandigeenklei houdende kalken meteen_rijke,fraai

geconserveerdemollusken fauna.

Zachte,lichtglauconiethoudende kalk, vaakrijkaanDitrupa strangulatai enNummuliteslaevigatus.

Verharde kalkbank met veel bivalven.

Zandigeglauconiethoudende kalkmetopeengepakte exemplarenvanNummulitesleavigatus.

Grofglauconietkalkzand metaande basis haaientanden en

Venericardia planicosta.

Ypresien Cuisien

DenaamLutetien is in 1833

_ingevoerd

doorAlbert De

Lap-parent,Lutetia is de Romeinse_{naam voor}

_Parijs.

De

Lapa-rentheeft geenstratotypesectieaangewezen. In 1981heeft

Alphonse

Blondeautweesectiesmeteenz.g.neostratotype

voorgesteld

50 kilometerten noorden_van

_Parijs.

In een

groeve

bij

Saint-Leu-d’Esserenthet onderste

gedeelte

van

het_{neostratotypeen}in_een

groeve

bij

Saint-Vaast-lès-Mello het midden_enbovenste deel_vanhet_{neostratotype.}In het artikel _vanBlondeaustaatookeencorrelatievande

litho-stratigrafie

vande nieuwestratotypesectiesmetde

forma-ties in

_Parijs.

Een

vergelijking

metde randen_vanhet

bek-ken wordt helaas niet

_gemaakt.

Het

begin

vanhet Lutetien iszeer

recentelijk

officieel

vast-gelegd

meteen‘Golden

_Spike’

of Global

_Stratotype

Section

and Point

_(GSSP),

het

_begin

_vanhet Bartonien

_(einde

Lu-Tabel 2.üthostratigrafievanhet Lutetien in het BekkenvanParijs. Samengesteldaande handvan Jean Pierre_Gely, 1996en2009en

DidierMerle,2008.

Sub

_Etage

‘Formaties’ Parasequenties vlg Gely

Opmerkingen

Marnes et Caillasses B5enCl-C4

Lagunaireafzettingenmetgips, dolomiet, mergelsenlokaal kalkzanden metschelpen.

Banc de Roche B4 Harde kalkenrijkaanCerithiidae. Haut Banc Fijnekalken metweinigCerithiidae.

Bancsfrancss.s

B3

Harde kalken met veel Bivalvia enCerithiidae. Bank met veelexemplarenvanCodakia (Epilucina)

.0

s

3 —1 Bancalucines concentrica. 03 2 Souchet B2

Kalkenrijkaan Cerithiidae.

Grignard

Banc de Laine Laguno-marine afzettingen,kalken enkalkzanden met CerithiidaeenLucinidae.

In hetexcursiegebied grijze,erosieve kwartszanden met een

Liais de Pariss.s.

B1

Banc de Marche

mariene faunatypischvoor eenforslager zoutgehalte.

Banc verts.s. A10

Groenige,kleiige,lagunairekalk enmergelsmet Cerithiidae.

Banc de Saint-Mom A9

Kalkmetmariene mollusken o.a.Avicularium lithocardium.

C ■fl) B 3 _l C 0) TD Lambourdes/BancRoyal etVergelé A8

Bioclastische kalkrijkaanmilioliden enOrbitolites

complanatus(Lambourdes)en eenzeerrijke,prachtig geconserveerdemollusken fauna.

Aande_{topeen meereuryhaline}fauna met Avicularium lithocardiumenCerithiidae.

s

Banc è verrins A7

Deze bankbegintmetdeCampanile giganteumhorizon. Hetzijn zandigeenklei houdende kalken meteen_rijke,fraai

geconserveerdemollusken fauna.

Banc de Saint-Leu (calcaireaDitrupa strangulata)

A6

Zachte,lichtglauconiethoudendekalk,vaakrijkaanDitrupa strangulataenNummuliteslaevigatus.

Bancamollusques A5 Verharde kalkbank met veel bivalven.

C 0 •4= 0 3 —I Pierrealiards (calcaireaNummulites leavigatus) A5

Zandigeglauconiethoudende kalk metopeengepakte exemplarenvanNummulitesleavigatus.

1

Glauconie _grossière A1-A4

Grofglauconietkalkzand metaande basis haaientanden en

Venericardia planicosta.

tetien)

nog niet. Een GSSP iseen

typelocaliteit

waar hetstratotype

van eengrenstussen

chronostrati-grafische

eenheden

_dagzoomt.

De GSSPvoordebasisvande Lutetien

etageis

_vastgelegd

_op

_167,85

me-ter in de Gorrondatxe zeeklif

sec-tietennoordwestenvande stad

Bil-bao,

Spanje (43°

22'46. 47"N,3° 00'51.61"

_W).

Dit is

_goedgekeurd

door de International subcommis-sionon

Paleogene

Stratigraphy

in februari

_2010,

door de Internatio-nal Commission of

Stratigraphy

in

januari

2011 en

geratificeerd

door

de International Union of

Geolo-gical

Sciences in

_april

2011. De officiële

_publicatie

door Molinaet

al. is in

_{druk, Episodes}

2011. Het Lutetien

_begint

-47.8

miljoen jaar

geleden

op de GTS04

tijdschaal.

In het bekken van

Parijs

zijn

tij-dens het Lutetien drie

transgres-sie-en

regressiefasen

geweest.Deeerste

_{cyclus (LI)}

heeft

afzettingen achtergelaten

in het

_Vroeg

_enMidden

_Lutetien,

de

_{parasequenties}

Al-AIO

_{(tabel 2).}

De maximale

uitbrei-ding

vandeze

_{transgressie lag}

aanhet eindvanhet

_Vroeg

Lutetien

_{(A5). Tijdens}

deze

_{transgressiefase}

bestonder een

open

verbinding

in het noordenmetde Atlantische Oceaan

enwerden

_{hoofdzakelijk}

mariene kalken

_afgezet.

Aan het eindevanhet Midden Lutetien

_(bovenste

_gedeelte

A8 t/m

AIO)

trad een

regressie

op,met als

gevolg

meerinvloed

vanzoet_water,wat in het

excursiegebied

resulteerde in de

vorming

van

zandige

kalkenenkleien

afgezet

ineen

kust-vlakte. Elders in het bekken

_{zijn lagunaire}

kalken _en

mer-gels afgezet.

De

verbinding

metde Atlantische Oceaan in het noorden verdween

_geleidelijk

door het

_omhoog

komen

van de anticlinaalvan

Bray.

De tweede

_{cyclus (L2)}

vond

plaats

aanhet

begin

van het Laat Lutetien.

Tijdens

deze

transgressie

werden in het

_{excursiegebied}

kalkzanden

afge-zet,

waarschijnlijk

behorendetotde

_{parasequentie}

BI

_(zie

discussie later onder ‘De

_{vindplaatsen’).}

De maximale

uit-breiding lag tijdens

hetafzetten vande

parasequentie

B2.

VanafB3tot_enmetB5weer een

geleidelijke regressie.

Het

bekken stond in deze

_periode

alleen_{maar naar}hetwesten

in

_verbinding

metde

openzee. Er werden in het centrale

deelvanhet bekken in vier

_subcycli

afwisselend

_glauconiet

houdendekalkenen

glauconiet

houdende

_zanden,

danweer

lagunair-mariene

kalkenen

mergels

en

evaporieten afgezet,

in het

_{excursiegebied mogelijk}

_{lokaal nog}restenvan lacus-triene

_{(meer-)afzettingen.}

De derde

_{cyclus (L3)}

vond

_plaats

in het laatste deelvan het Laat Lutetien. De

transgressie-fase liet de

afzettingen

van

parasequentie

Cl achter_ende

maximale

_{uitbreiding lag}

aanhet eindevanCl in de buurt

vanLaon

(zie Gely,

1996en2009en

Merle, 2008).

Erwas

nuookweereenopen

verbinding

met dezee tennoorden

vande Ax van

Bray.

Hetwas een

ondiepe

zee, nog geen

vijf

meter

diep,

waarin het centrale deel

gipsen,

dolomiet

en

mergels

werden

afgezet.

In het

excursiegebied

geen

ma-riene of

_{lagunaire afzettingen}

maar weerlokaal lacustriene

kleienen

lignieten.

De

_vindplaatsen

Stef had op

donderdag

eenverkennend

rondje gemaakt

in de

wijde omgeving

omte

kijken

waternog

toegankelijk

was.

Vrijdagochtend

22

_{april begonnen wij (Stef, Henk,}

Sinieen

Len)

in het bekende

ravijn

‘Trou Robenet’tennoordenvan

het

_{dorp Arty,}

Mame

( 49°5'2.69"N,

3°50'59.39"0,

Goog-le earth

_{coördinaten).}

De

_vindplaats

_{was zo}tezien al

_lang

nietmeerbezocht door

_{verzamelaars,}

enhet taludwas

aar-dig afgestort.

Ermoestdus

_stevig

_{gegraven worden}om

bij

de

_ongeschonden

_afzettingen

tekomen

_{(foto 2). Bij}

_dit

gra-venwerden drie levende vuursalamanders Salamandra

sa-lamandra

_{(Linné,l7sß) blootgelegd (foto 3)}

enin

_veiligheid

gebracht.

Naeenpaar

uurtjes stevig doorspitten

kwamenwe

opde harde

laag.

De

laag

waarhet hieromgaatis

waarschijn-lijk

de_topvan

parasequentie A 7 van Gély (1996), (Bancs

a

verrins of Banca

Verrains)

ende basis van

A 8 ook

wel

aan-geduid

metdeformatienaam

_{Vergelé (zie}

tabel

2).

Voor zo-verikweetis_ernooit_eenechte

_{profielbeschrijving}

gepubli-Foto3(onder).Vuursalamander uit hetravijn, Arty, (Marne). Foto2(boven).Aktie in hetravijnvanTrouRobenet,Arty, (Mame).

ceerdvandewand in het

ravijn

Trou Robeneten

tegenwoor-dig

is alleen nogmaarhet middelste deel

toegankelijk.

De

restvanhet

profiel

is door de

plaatselijke wijnboeren

bedekt

metallerlei_troep,ditomde verzamelaarste

ontmoedigen.

In 1985 hebben Anton Janseenik in het meinummervan

‘Af-zettingen’

een

globale beschrijving

gegevenvandeze

loca-tie.

_{Gély (1996)}

heefteen

beschrijving gepubliceerd

vande

oude,

nietmeer

toegankelijke

groeve in

Damery.

Dit is

he-melsbreed nog geenkilometernaarhetoosten endit

profiel

kan

_grotendeels

overeenkomenmetdatvande Trou Robenet

in

_Arty.

De basisvan

A7,

wordt

_gekenmerkt

doorhet optre-denvandegrote

gastropode Campanile giganteum (Lamarck,

1804).

De

_{groevearbeiders}

_{hebben vroeger de}naamverrins

gegevenaande steenkemenvandezegrote

gastropode,

van-daar de formatienaam Bancaverrins. Dit niveauwashier in

het verleden ontsloten in de

_{beekbedding lager}

in het

ravijn.

Volgens

de

opgavevan

Gely (1996) fig.ls

is de Banca

ver-misin deze streek 2a3meterdikenbestaat uiteen

zandige

kalk.

Aangezien

onsgatongeveertwee meterboven

debeek-bedding

wasdenk ik dus datwein de_topvan

A 7 hebben

ver-zameld. Behalve veel_grotetot

_{middelgrote exemplaren}

_van

het

_{‘gewone’ spul}

zoals

_Sycostoma

bulbus

_(Solander

in

Bran-der, 1766),

Athleta

_{(Volutospina) spinosus (Linné,l7sß),}

An-cillus

_(s.s.)

buccinoides

_{(Lamarck, 1802),}

Ancillus

_(Turancilla)

glandinus (Deshayes,lß3s),

Ancillarina

_{canalifera (Lamarck,}

1802),

Clavilithes

_(s.s.)

maximus

_{(Deshayes, 1835)}

en

Euspira

soorten,kwamenerook enkele

_exemplaren

van

Xenophora

sp.

tevoorschijn.

En

_natuurlijk

eenhele

_hoop

klein

_spul

_om de winteravondenmeetevullen.

Na de lunch vertrokkenwenaar

Fleury-la-Rivière,

Mame, Les

_{Vieilleries, ontsluiting}

in de wandvan een

omhoog

lopen-de

_{zandweg (49°06'23.3"N,}

3°53'13.1"0,

GPS).

Dit is

_bijna

dezelfde locatie als waar wein 2006

_afzettingen

uit het Laat

Lutetienbemonsterd

_{hebben, hogerop langs}

_{de weg. Dit deel}

vanhet

_profiel

was nunietmeer

goed toegankelijk.

In het

ni-veaumetde

_{campaniles (A7),}

onderaan

_langs

het

_weggetje

zateenaantal Duitsers

_verspreid

overdrie_gaten.Dus verder

naarLes

_Fourtières,

de bekende

_{ontsluitingen}

in het bosten

noordoostenvan

Fleury-la-Rivière (49°06'12"N, 3°54'04"O,

Google Earth).

Hierwareninmiddelsook

_{Johnny, Colin,}

Ma-rijke,

Taco,

Eddy

enRonald

_aangekomen.

In de_gatenin het

_lagere

deelvanhet bos

_zijn

de kalkenvan

de

parasequentie

A7

_(de

Banca

verrins)

ende basisvanA8

(de

formatie

_Vergelé)

ontsloten. Ten

_tijde

vanhetontstaan

vande Banc averrins ende basisvande

_{Vergelé lag}

in het centrale deel_enin het

_noordelijk

deel_vanhetbekkeneen zee

met een

diepte

van10-20meter, die in het noorden in_open

verbinding

stondmetde Atlantische Oceaan. Maar de streek rond

_Parijs

enhet

excursiegebied lagen

aande randvanhet

bekkenende

afzettingen

vande Bancaverrinsenbasisvan

de

_{Vergelé zijn afgezet}

in_{een zee}met een

diepte

van

min-der dan 5meter tot10meter

(lig.

55 in Merle

2008). Tijdens

het afzetten_vande_topvanA8 trad

_geleidelijk

_een

_regressie

op en

kreeg

de

_{Champagne rivier,}

die vanuit hetoosten het bekken in

_stroomde,

meerinvloedwatleiddetotwisselende

zoutgehaltes

in het

_{excursiegebied.}

In het

_hogere

deel_vanhet bos

_{zijn zachtere, zandige kalken,}

te vinden. Dit is

_{waarschijnlijk}

de_topvanA8en overgang

naarA9. In het

_departement

Oise

_(Beauvais

en

omgeving)

wordt het

_{hogere gedeelte}

vandeze

_afzettingen

ook wel

aan-geduid

metdenaamLambourdes ofBanc

_Royal.

Dit

_gedeelte

wordt in het

_oostelijke

deelvanhet bekken

_gekenmerkt

door

een meer

euryhaline

fauna door dewisselende

zoutgehaltes.

Flet is erg

moeilijk

omuit de literatuur

_wijs

teworden wel-ke

_afzettingen

ze nu

precies

bedoelen. Aan de

_omschrijving

zou

je

ook kunnen aflezen dat dit de

_zogenaamde

‘Sables

rouxviolacés’

_zijn

_{die in de groeves in}

_Damery

onsloten wa-ren

(zie

Pomerol &

_{Feugueur 1974).}

Dus ik kanmetdebeste

wil

geen

bevredigende

formatienaamaan de

_afzettingen

bo-venin het bosvan

Fleury

geven. Dus hou ik hetmaarop de

topvanA8enA9.

De groep

verspreidde

zich_overde diverse_gatenin de

_hoop

een

redelijk plekje

tevinden_waarzonder alte_veelrisico

ge-gravenkon wordenenzonder

datje

tonnenkalkmoest

ver-zetten om aande

ongeschonden laag

tekomen. Veelvande

gatenbeneden in het bos

_zijn

_zeer

gevaarlijk,

soms

lijken

het wel

_{mijnschachten (foto 4)}

_en

_zijn

deels

gevuld

met

inge-Foto4(boven).Een_bijnatweemeterdiepegang in het bosLes

Fourtières,Fleury-la-Rivière (Mame).

Foto 5_{(onder). Fleury-la-Rivière (Marne),}Les Vieilleries,met het_{dorp Fleuryop} de_achtergrond.Verzamelen inde Banc_a verrins. Het gezeefdemateriaal _verdwijntin kleine engrote

storte

_bovenlaag.

Zaterdag

23

_{april, prachtig}

weer.Voor deze

_dag

stond

Fleu-ry-la-Rivière,

Les

_Vieilleries,

de

_{ontsluiting langs}

de zand-weg

(49°06'23.3"N,

3°53'13.1"0,

GPS)

op het programma, als tenminste de Duitsers er weernietzaten. _{Dus op}

_tijd

_op

pad.

In

_{Fleury aangekomen}

blekenergeen Duitserste

beken-nen.De hele wandvoor ons alleen. De

_dag

ervoor hadden

weal

gezien

dat de Bancaverrins ende

_laag

met

Campa-nile

_{giganteum (Lamarck, 1804)}

_op

_wegniveau

teontsluiten

was.De Duitse verzamelaars hadden hun_gaten

keurig

dicht

gegooid

maardiewarensnelweeropen

geschept

en erkon

verzameld worden. De hele

dag

werd_er

geschept, gezeefd

enzakkenen

zakjes

zand

_weggedragen.

Door

_sommigen

in bescheiden_mate,in dunne

_{plastic keukenzakjes,}

door

ande-reninzeerruimemate in_grotekunstmestzakken

_(foto

5 en

6).

De vondstenwarenniet

onverdienstelijk,

erwerden

en-kele

_{campaniles gezien.}

Helaaswarendemeesteal in

brok-stukken of vielen inbrokstukken uiteenals

_je

eraankwam.

Verderkwamenerwat

exemplaren

vanCassis

(Morionella)

harpaeformis Lamarck,

1803

_{tevoorschijn, Plejona}

mitrata

(Deshayes,lß3s),

Conus

_{depertitus (Bruguière,l792),}

vele

exemplaren

vanAthleta

(Volutospira) spinosa (Linné,l7sß)

enuiteraard de

_{nodige exemplaren}

_vanClavilithes(s.s.)

maxi-mus

(Deshayes, 1835)

maarook

_exemplaren

_vanClavilithes

(Cosmolithes) laevigatus subuniplicatus (Grabau,l9o4)

en

Clavilithes

_{(Rhopalithes)}

rugosus

(Lamarck, 1803)

werden

gevonden.

Van de Bivalvia werden

_regelmatig

_grote

exem-plaren

van Crassatella

(s.s.) ponderosa (Gmelin,l79l)

ge-vonden. Venericardia imbricata

_{(Gmelin,l79l)}

in diverse

maten _en

nog

veel,

veelmeer.Taco vond het materiaal dat

hij uitgroef

wataande

grove

kant,

deed het ineen emmer en

Foto 6._{Nogmaals grote}enkleinezakken bij Fleury, Les Vieilleries.

stamptemet

zijn

hamernet

zolang

totalles

fijn

was

(foto 7).

Typisch

eenhaaientandenverzamelaar. Ondanks de

hitte,

vooral ’s

_middags

zatenwe

pal

in dezon, werdertottegen

zes uur

gehakt

engegraven. Toenmoesten de

kampeerders

weg omdatze omacht uur,opgepoetsten

wel,

ineen

res-taurant moestenzitten. Dus werden degaten

keurig

dicht-geschoven

ende

zandweg

weer

doorgankelijk gemaakt.

Zondag

24

_april,

wekwamen

bij

elkaarophet

kerkplein

vanVenteuil.

Eddy, Johnny

enRonald

gingen

naarCuis enMonthelon_om tegaan

kijken

of de

vindplaatsen

met

Ypresien

nog

toegankelijk zijn. Eddy

Spijkerman

doet hier

_verslag

_van in het stuk _aan het eind_van

_mijn

deel

(zie grijze inzet,

pag. 91 en

92).

Derest

ging

naar

vind-plaatsen bij Venteuil,

nunietnaarhet

ravijn

‘Trou

Ro-benet’_van

_Arty

_{maar naar een}wandtussende

druiven-velden ongeveer 200 meter meer

westelijk

dan het

ra-vijn (49°05'03.0"N,

03°50'48.3''0, Google Earth).

Hier iseen

pakket

van tweetotviermeter

_grijsgele

kalkzan-den ontslotenmet

_daarop

een

grijsgroene

klei of

_mergel

(foto 8).

Dit

_{pakket kalkrijke}

zandenis niet in het Mid-den Lutetien

_afgezet

maar

tijdens

het Laat Lutetien.

Van-wege de

grote

hoeveelheidaanLucinidae

_{(foto 9)}

dacht

ikter

plaatse

dat het de

_{parasequentie}

B3_van

_Gely

_was.

Maarnathuisnogeens

goed

in de literatuur

gedoken

te

zijn

en na

uitgebreid

mailcontactmet Ronald

Pouwer,

kwamen_wetotde conclusie dat het B3 niet kon

_zijn.

B3

is

_{waarschijnlijk}

alleen

_afgezet

in het

_gebied

direct rond

Parijs,

in _een

_periode

dat_erin het

_{excursiegebied}

geen mariene of

_lagunaire

sedimentatieheeft

_{plaatsgevonden.}

De Banc alucines

(B3)

iseenechte kalkenis veel

min-der dik ontwikkeld dan het drietotviermeterdikke

pak-ket dat_we

_bij

_{Venteuil zagen. Het}meest

_{waarschijnlijk}

is dat hetomde

_{parasequentie}

BI _gaatnetals

_bij

Pour-cy. La Gruerie

(49°9'46.41"N,

3°55'17.12"0,

Google

Earth)

diewein 2006 hebben bemonsterd. Vooral de

sa-menstelling

vande fauna

_aangetroffen

in

_Pourcy

komt

sterk_overeenmetdie hier in Venteuil. Heel veel

exem-plaren

van Codakia

_(Epilucina)

concentrica

_(Lamarck,

1806)

en

Bayania

lactea

_{(Bruguière,1789).}

In Venteuil

komt ook

_Cryptoconus

lineolatus

(Lamarck 1804)

opval-lend veelvoorin diverse_groottes, dit was niet het ge-val in

_Pourcy.

Ook in demonsters van2006 uit

_Fleury

(Les Vieilleries) hoger

in de wand

_langs

dezelfde zand-weg,waar we de

_dag

ervoorzaten,warenC.

concentri-ca enB. lactea ruim

_{vertegenwoordigd.}

In

_{mijn verslag}

Codakia _(Epilucina)concentrica Foto 8. Venteuil (Mame).Wand inde wijngaardmet2-3mkalkzanden met veel exemplarenvan en

uit het Laat Lutetien. Aandetop,metmeervegetatie,eengrijsgroenelacustriene klei of_mergel. Cryptoconuslineolatus

van2006 had ik hetover het voorkomenvan zeerveel

exemplaren

vanSaxolucinasoorten. Ik hebze nu

gede-tailleerdbekeken, samenmetdie uit Venteuil_en

Pourcy

enhet

blijkt voornamelijk

Codakia

(Epilucina)

concen-trica

(Lamarck,

1806)

te

zijn.

Ook dacht ik in 2006 dat de

_afzettingen

diewein

Fleury hoger langs

het

_weggetje

aantroffentotde

_{parasequentie}

A9van

Gely

behoorden.

Ik denknu dat het

hoogste

deelvanhet

profiel

datwe

toenbemonsterd hebbentotde

_{parasequentie}

B1 hoort. A9 is in dit

_{gebied volgens}

_{de opgave}van

Gely (1996)

nog geen halvemeterdikenook het voorkomenvan

gro-teaantallenvanC. concentrica in A9 wordtniet vermeld.

Het

_pakket

dat

_wij

in 2006 bemonsterdenwas

bijna

twee

meterdik_enzatooknetonder de

groene

klei,

evenals in Venteuil. Zowel in Venteuil als in

_Fleury

komt ook Pseu-domiltha mutabilis

_(Lamarck,

₁₈₀₇₎

in doublettenvoor.

En daarnaasteen

hoop

klein

_spul,

maar

weinig

Cerithii-dae. In demonstersuit 2006van

Fleury

zitten veel

min-der

_exemplaren

van

Cryptoconus

lineolatus dan in

Ven-teuilen ze

zijn

veel kleiner. In demonstersdie ik in 2006 uit

_Pourcy

meenamzitten

_weinig

_grotere

_exemplaren

van

C. lineolatusmaar weer meerCerithiidae dan in Venteuil

ende

toplaag

in

_Fleury.

_{Ik ga}er nudus vanuit dat het in

alle drie de

_gevallen

_gaat om de

parasequentie

BI van

Gely,

sterk beïnvloed door het zoete water_en zand

aan-gevoerd

door de

z.g

Champagne

rivier. Doordatzedicht

bij

de kust

_{zijn afgezet}

kennen deze

_afzettingen

lokaal

tamelijk

groteverschillen_voorwat

_zandgehalte

_enfauna betreft. In Venteuil kwamen ook nog

redelijk veel,

dui-delijk verspeelde exemplaren

van Clavilithes maximus

(Deshayes,1835) (foto 10)

en

Sycostoma

bulbus

(Solan-der in

_{Brander, 1766)}

voor. In de

_{toplaag bij Fleury}

zaten

deze

_ook,

maarveel minder

_versleten,

hierwas de

_laag

ook

_duidelijk

minder

_zandig

dan in Venteuil. In

_Pourcy

kwam ik dezesoortenmaarzelden_tegenen warende

af-zettingen

hetmeest

_zandig.

_{Er is nog}een

plaats

waardit

soort

afzettingen

ontsloten

_zijn

geweest,

namelijk

aande

topvanhet

ravijn

in

Arty. Volgens

het

_verslag

van

An-tonen

mij

uit 1985zathier onder de

_grijsgroene

klei_een

tweemeter dik

_pakket

met

geel-paarse

kalkzandenmet

veel

_mollusken,

_groteen

kleine,

die deels

_duidelijk

ver-speeld

waren. Doublettenvan

betrekkelijk

dunne

twee-kleppigen

werden ook

_{aangetroffen.}

Na

_raadplegen

van

mijn

collectie bleken dit ook

_exemplaren

te

zijn

van C.

concentrica. maar

lang

niet zoveel als in Venteuil. Wel heb ik in die

_tijd

veel

_exemplaren

van

Cryptoconus

line-olatusen

Bayania

lactea verzameldengrotedoubletten

van Pseudomiltha mutabilis

(Lamarck,1807).

Het

ver-slag

maakt ook

_melding

_vanhet voorkomen_van

opval-lend veel

_exemplaren

_vandiverse Clavilithessoortenen

bijna

geenSerratocerithiumserratumenook

weinig

an-dere Cerithiidae. Dit

_{pakket lijkt}

dus ook_meer

opwatwe nuin Venteuil

_gezien

_{hebben dan op de ‘Sables}roux vi-olacés’metheel veel

_exemplaren

vanSerratocerithium

serratumenandere Cerithiidaeen

weinig

C.

concentri-ca,zoals die vroeger in de kleine groeve in

Damery

ont-slotenwaren.Deze kunnen

_{hoogst waarschijnlijk}

totde

parasequentie

topA8enA9

gerekend

worden

_{(zie figuur}

15 in

Gely 1996).

Net alsvoor

parasequentie

A9isvoor

de

parasequentie

B1 in dit

gebied

geen formatie- of

af-zettingennaam voorhanden,

de formatienamenuit tabel 2

_zijn

hier nietvan

toepassing,

wantdie

_gelden

_voorde

afzettingen

zoals die voorkomen rond

_Parijs.

Dus hou-denwehetmaarop

parasequentie

BI vooral deze

zan-dige

kalkenmet C. concentrica.

Ondereen

prachtig

voorjaarszonnetje

hadden wehier

de hele ochtend

_heerlijk

verzameld. In de

_loop

van de

ochtend kwam ernog een

jonge wijnboer langs

om te

kijken

watwe aanhet doenwaren.

Hij

zetteeen

paal-tje

met_{nummer 1 erop}wat

_rechter,

zeitegenonsdatwe

geenkalkblokken in de

wijngaard

mochten laten rollen

en geen

diepe

gatenin de wand mochten maken omdat anders de

_kleilaag

naarbenedenzoukomen _en vertrok

metdewoorden ‘bon

_courage’,

wat‘succes’ betekent. Aan het eind vande ochtend hebben

_Stef,

Taco,

Henk,

Sinieen uw

verlaglegger

de_{grote groeve bezocht}

ach-terhet kerkhofnet ten noordwestenvan

Venteuil-dorp

(49°5'4.50"N,

3°50'22.09"0,

Google Earth).

Hier iseen

Foto 9(boven).Venteuil _(Mame).Detail_vandeafzettingenmet

veel,op elkaargepakte,individuen

Foto10(onder),Venteuil (Mame). Afzettingenmet veel

Clavili-thes maximus.

metin het middeneenforsexemplaarvan

C. (Epiluci-na)concentrica

wand_van zo’nzes meter

_hoog

met vanbenedennaar

boven ontsloten

(foto

11):

de Glauconie

_grossière,

Pierre

aHardsenBanca

mollusques (foto 12)

uit het

Vroeg

Lu-tetien; vervolgens

de Banc de St. Leu

_(A6),

Banc a

ver-rins

_(A7)

ende

Vergelé (A8)

uit het MiddenLutetien. Of

erook

afzettingen

uit het Laat Lutetien ontsloten

zijn

was

niettezien. Alleen de Banca

mollusques

was

bereikbaar,

maarknetterhard. Het is een

gevaarlijke

wandwaar

je

be-ter_{niet inkunt gaan hakken. Alleen de overgang}van Glau-conie

_grossière

naarde Pierreahards was

langs

het

weg-getje

zonder

_levensgevaar

te_{bemonsteren. Deze overgang}

bevat

_grind

en

lijkt

dus opeen

basisconglomeraat

dathaai-entandenzoukunnen

_bevatten,

het werd dan ook

_stevig

be-monsterddoor Taco. Stef_{raapteop de}

_{puinhellingen}

_nog

Foto_11.Venteuil _(Mame).Grote_groeve achter het kerkhof ten noorden-westen _vanhetdorp,met kalken uit hetVroegenMidden Lutetien

Foto 13.Fleury-la-Rivière (Mame),LesVieilleries,

Foto12. Venteuil Mame. Grote_groeve.Bancamollusques.

Harde bank met veel bivalven uit hetVroegLutetien. _nogin het sedimentvande Bancaverrins. Athleta (Neoathleta)listeratum

wat_{grotebivalven op.}

Na op het

muurtje bij

het

_{kerkhof, heerlijk}

in deschaduw,

geluncht

tehebben vertrokkenwe naar

Fleury-la-Rivière

omhetzelfde niveau als

_gisteren

weerte_gaanuitbaten.In

Fleuiy aangekomen

wachtteonseenonaangename

verras-sing.

De holtes diewe

gisteren

in de wand

gemaakt

hadden

waren nu

geblokkeerd

doorgrotestenen.

Blijkbaar

vinden de

_wijnboeren

het niet

_fijn

daterdaargegravenwordt.

Ge-lukkig

konden_wezonderal teveel moeite ooknaastde

ste-nenvruchtbaar verder

werken,

zonder ook maaréén keer

gestoord

teworden. Hetwashier welweer zoheet dat

som-migen

onderonsmaarop halve kracht gegravenen

gezeefd

hebben. Toch konernogeen

Campanile giganteum

in

re-delijke

staat

geborgen

worden

_dankzij

de

gezamenlijke

in-spanningen

vanHenk enStef. Henkwas de

ongelukkige

die het

_exemplaar

mee naarhuis mochtnemen voor

ver-dere

_preparatie.

Stef hakte ook

nogeen zeerfraaiengroot

exemplaar

uit_vanwat

_{waarschijnlijk}

Athleta

_(Neoathleta)

listeratum Le

Renard,

1994 is

(foto 13).

Toen al het

mee-gebrachte

koelwater opwas

zijn

we naarde

_camping

en

het hotel_teruggegaan.

Maandag gingen

demeesten weerterugnaarhuis.

_Eddy

enRonald hebben voordatze naar huis

_gingen

_nogeen

bezoek

_gebracht

aande wand in Venteuilmetde

afzettin-gen BI uithetLaat Lutetien. Eenaantalmensenheeftop weg naarhuis nog de

vindplaats

Cuis-La-Motte bezocht

(zie grijze inzet),

ikwas erniet

_bij

enweet dus nietwat

zehebben

_{aangetroffen.}

Hier

_zijn

ineenoude

zandgroe-vehet Niveau de Cuisenhet Niveau de Pierrefond uit het

Ypresien

teonsluiten.

Literatuur

Blondeau, Alphonse,

1981. Lutetian. In Ch. Pomerol Ed.

Stratotypes

of

_Paleogene

_stages.I.U.G.S. commission of

_stratigraphy

- Internationalsubcommissionon

Pa-leogene stratigraphy.

Mémoire hors Serie n°2 Buil. Inf. Geol. Bass. Paris. p. 167-180.

Broekman

_J.A.,

1984. Sedimentation and

_paleoecology

of the middle Eoceen carbonatesof the Paris

_Region.

-Proc.

Kon. Ned. Acad. Wetensch. Serie B. vol 87: 271-299. CossmannM. etG.

_Pissarro,

1904-1913.

_Iconographie

com-pléte

des

_coquilles

fossiles de 1’Eocène des environs de Paris. Tomé I

_(1904-1906);

Tomé II

_(1907-1913).

Hermann,

Paris

Gely, Jean-Pierre,

1996. Le Lutétien du Bassin Parisien.

-Buil. Inf. Bass. Paris vol 34

₍₂₎

3-27.

Gely, Jean-Pierre,

2009. Le Lutétien;une

période

chamiè-re de 1’histoire du Bassin

_parisien.

-

Saga

information

N° 284: 6-24.

Le

_{Renard, Jacques}

etJean-Michel

_Pacaud,

1995. Révision des

_{Mollusques Paléogènes}

du Bassin de Paris. II Liste des références

_primaires

des

vol 3

_(3):

65-132.

Merle,

Didier

_{(coordinateur),}

2008.

_Stratotype

Lutétien. Muséum national d’Histoire

_{naturelle, Paris; Biotope,}

Mèze; BRGM, Orléans,288 p.

(patrimoine géologique)

Pomerol,

Ch. & L.

Feugueur,

1974. Bassin de

Paris,

Mas-sonet

Cie,

Paris 215 p. Guide

Géologiques Régionaux.

Vaessen,

Leonard,

2006. Paasexcursie 2006 in de Cham-pagne.-

Afzettingen

WTKG vol.

27(3);

53-58.

Vaessen,LeonardenAntonJanse, 1985. Het

_Paleogeen

rond Reims.-

Afzettingen

WTKG vol.

6(2):

47-68.

Fotoverantwoording

De foto’s1,2,4,6totenmet8en11

zijn

van

LeonardVaes-sen, de foto’s

3,9,10

en12vanStef

Mermuys

ende foto’s

5en 14totenmet 17

zijn

vanRonald Pouwer.

‘Leonard

Vaessen,LesBonins, 37350 Le Petit Press

_igny,

Fran

_{rijk. lenvaes@orange.fr}