Lapilli

AFZETTINGEN WTKG 32(2),2011 42

Lapilli

Larsvanden Hoek+Ostende

Bedanktvoor de bloemen

De nieuwe vondst

_kreeg

de_uaam

_Leefructus

mirusmee.Het

is niet deeerste

bedektzadige

uit de Yixianformatie. Eer-“Bedanktvoorde bloemen.” Ik

schrijf

dit kortna

Pa-sen, endus hebben veel Nederlandersweer

geluisterd

naai

dit traditionele

_zinnetje

van de paus, dalvoor ons wei het

hoogtepunt

vande UrbietOrbi

_lijkt

te

_zijn.

In ieder

_geval

heeft de

_Heilig

_{Vader geen}

_tw'ijfel

waarde bloemen

van-daan komen. “Ja, duh,

Nederland,”

hoor ik _u al denken. Maar ik dacht

_eigenlijk

aan hetgrote

plaatje.

Zelfs

_mijn

biologieleraar

op de middelbare school leerdeons,dat iets

dergelijks

moois toch echt wel het beste

bewijs

voor een

goddelijke schepping

was.

Voor

_diegenen

_{die denken dat het leven op die andere}

ma-nier ontwikkeldis,

ligt

het allemaaleenstuk

ingewikkel-der. Zoals

_{gebruikelijk, eigenlijk.}

Wc hebben het dan niet

meer overbloemen,maar over

angiospermen,

of

bedekt-zadigen.

We weten

allang

dat

_halverwege

het

_Krijt

deze

planten

hun dominante rol

_kregen.

Hnvoor alle

duidelijk-heid,

ze

zijn

dus echt dominant.

Ajax-FC

Twente w'ordlop

een veldvanangiospermen

gespeeld,

en ze

zijn

ook

heer-lijk

om

verstoppertje

achterte

_spelen

in het bos. Ommaar te

_zwijgen

overde

_{ingrediënten}

vande

_gemiddelde

groen-tensoep. Het gaatdus_omheelwat meerdan die

kleurrij-ke

_dingen

waarmee

je

het Sint

_Pietersplein

kan versieren. Voor

_{evolutiebiologen}

en

paleontologen

is hetnumetname

interessantwat er

gebeurde

voordat de

_{bedektzadigen}

hun overheersende rol innamen. Fossielen

_zijn

al bekend uit het

Vroeg Krijt.

En

_{fylogenieën gebaseerd}

_{op de}

_morfologie

en het DNAvandemeest

_{primitieve bloemplanten}

sugge-rerenzelfs dat deoorsprongvande bloemen weleens

tij-dens het Jurazoukunnen

liggen.

Normaal

_gesproken

ben ik nietzowegvan

plantenfossielen.

Ik benwatdat betreft als de paus,een

angiospeim

is vooral leuk als

hij

mooiis.

Maar hel

_puzzelstukje

_{in de vroege evolutie}vande

bloem-planten

datSun,

Dilchei, Wang

enChen op 31 maartin

Na-ture

_publiceerden

is

_werkelijk

een

plaatje

(lit. 2). Een

tak-je

van 16 centimetermet

vijf blaadjes,

waarin centraaleen

vruchtje prachtig

bewaard is

_gebleven.

Een vaag

stukje

Chinese

_{bloemsierkunst,}

maardanvan meerdan 120

mil-joen jaar

oud. Almetal doel heteen

beetje

denkenaan een

boterbloem. Dat het zo’n

_prachtig

fossiel

is,

is

opzich niet

zo

verwonderlijk.

De Yixian formatiestaatbekend_om

_zijn

buitengewone preservatie

van

vogels, gevederde

dinosau-riërs,

zoogdieren

enook

_planten.

AFZETTINGEN WTKG 32(2),2011 43

der werden hier

_Hyrachantha

decussata_en

_{Archaefructus}

sinensisvanbeschreven. Van dat laatste

geslacht

is zelfs eensoortuit oudere

_lagen

in het

_gebied

beschreven,A.

lia-oningensis.

De nieuwe

bloemplant

isdusnieteensde oudst

bekende.

_Op

zich is het dus nieteenheel

_{opzienbarende}

vondst. Tenminste niet alswe

altijd

maar

blijven hopen

op de eerste, deoudste,de_grootste,ofwaleenfossiel dan ook uniek kan maken.

Leefructus

is

gewooneen

puzzelstukje

dat

_precies

op

zijn plaats

valt. Het iseen

_{kruidachtige,}

zo-alswezouden verwachten uit de

periode

dat

_angiospermen

nogeenonbeduidende rol in de flora

speelden.

Het

lijkt,

ook_na

_{uitvoerige wetenschappelijk analyse,}

_op

vertegen-woordigers

uit deboterbloemfamilie,die bekend is als_een

vandemeestbasale

bloemplanten.

Het

_enige

wat tedenken

geeft,

is dat

_{Leefructus duidelijk}

maakt dateraleen

aardi-ge variatievan

angiospermen

was in het vroege

Krijt,

en wedaarmee misschien de oudste

bloemplanten

wel in het

Juramoeten zoeken. Maar zelfs datwasal

_voorspeld

door recentebotanicienhun

fylogenetische

bomen.

Leefructus

mirus_{is gewoon}eenmooi

fossiel,

dal

precies

doetwat

hij

moetdoen. En dat is ook weleens lekker!

Moet

_je

eens

goed

luisteren!

Wat is een

zoogdier? Op

zich niet zo’n

moeilijke

vraagals

je vandaag

de

dag

op de wereld

rondkijkt,

maar

aleenstuk

lastiger

als

_je

fossielen

_probeert

teclassificeren.

Duidelijke kenmerken,

als melkenhaar,

zijn

dannietmeer te

gebruiken.

Maarwaarzit de sleutellolhet

_zoogdierdom

in het skelet? Het is ietswaar ik

_mijn

studenten

_tijdens

het

college

graageven overlaat

puzzelen.

Het antwoord zit in hetoor.Het middenoorvan

zoogdieren

kent drie

_botjes;

hamer,aambeelden

stijgbeugel.

Reptie-len hebben alleen de laatste. De oorsprongvande andere twee

_{botjes ligt}

in de kaak. Want dal is hel andere verschil tussen

_zoogdieren

en

reptielen.

De onderkaakvan

zoogdie-reniseenbot,dievan

reptielen

is

_opgebouwd

uit

meerde-rebotten. De

gehoorbeentjes

zelf fossiliseren

nauwelijks.

Ze

_{zijn domweg}

teklein. Maar het hele proces van rep-tieltot

zoogdier

is fossiel

_goed

te

_volgen

door onderzoek

aankaken. En dat is een

lange

evolutionaireweg. Aan het eindvanhet Trias zienwe voorheteersteen vormwaarin

het deel_vande kaak waarin de tandenzitten,hetdentale, scharniertmetde schedel. Voor

_{sommige paleontologen}

is dit het

begin

vande

zoogdieren.

Anderenpratenliever

overechte

zoogdieren

vanaf hetmomentdal alle

gehoor-beeutjes

hun wegnaarhet middenoor

_gevonden

hebben. En daar zitten tientallen

_{miljoenen jaren}

tussen. De hele

ontwikkeling

vankaak totooristrouwens ookte vervol-gen in de

embryologie.

Dat evolutionaire

pad

is niet alleen

erg

lang,

het is ook

knap

ingewikkeld.

Want al die verschillende tussenvor-menmoestenkunnen

_blijven

kauwen,enmoesten kunnen horen. Hoe dat

werkte,

is_eenoud raadsel. En hetzouook nietweerde Chinese

wondervindplaats Liaoning zijn,

die daar in ieder

_geval

deelseenantwoordop

geeft.

Wantvoor

heteerstiseenschedelvan een

zoogdier gevonden,

waarin

niet alleen de

_gehoorbotjes

bewaard

_{zijn gebleven,}

maarze

zelfs hun

_{originele positie}

behouden hebben.

Het_gaatomhet skeletvan eennieuweeutriconodont,

Liao-conodon hui. EutriLiao-conodonten

_zijn

een

uitgestorven

groep

vanMesozoïsche

_zoogdieren,

die in

_{Liaoniug rijk}

vertegen-woordigd

is. Dezevorm waszo’n

twintig

centimeter

_lang,

meteen

lange

staart.In hun

_beschrijving

in Naturevan 14

april,

komen

_{Meng, Wang}

enLi directterzake

_{(lit. 1),}

Een nieuw,fantastisch bewaard

_gebleven

skelet is businessas

usualvoorde Chinese

_{paleontologen,}

dus daar makenze

zichmeteenminimale

_beschrijving

vanaf, engaan recht

ophun doel

af,

het middenoor.

Het fossiel verschaft vooral

_{duidelijkheid}

overde rol van

het kraakbeenvanMeckel. Die kraakbeen staaf komt

bij

recente

zoogdieren

alleen

nogvoorin

embryo’s.

We wis-tenal

_{langere tijd}

dal dezestructuur

_bij

_Mesozoïsche zoog-dieren ook

_bij

volwassen

_exemplaren

_nog

_aanwezig

was.

Het kraakbeen_vanMeckel zelf fossiliseertniet,maar_op

de

_positie

vande staaf zienwe

bij

veel

_{zoogdierfossielen}

uit die

_tijd

een

duidelijke

groeve in de kaak zitten. In Liao-conodon is wel_eendeel_vandestructuurbewaard

_gebleven.

Het uiteinde is

_namelijk

verbeend,en

blijkt omgevormd

te

zijn

toteendeelvande hamer.

Maarwatbetekent dit alles nu? Heteerste

_{watje nodig}

hebt

omtekunnenhoren,iseenapparaatomde

trillingen

uit de lucht optevangen. Dat is dus het trommelvlies.

Bij

onsis

dat

gespannenin hetectotympanum,datvastinonze

sche-del zit. Dat

_botje

ziter

bij

Lkwconodon

_duidelijk

anders uit dan

_bij

ons.In deeerste

_plaats

is het niet verankerd in deschedel,enbovendien is het

gedeelte

waarin het trom-melvlies gespannenmoet

zijn

veel kleiner dan

_bij

ons.Te

klein,

eigenlijk,

want de

_ronding

_{waarin in het vlies} ge-spannen wordtismaar90

graden.

Probeermaar eens een

vel

_papier

straktehaddenmet

_je

handen onder_een hoek

van90

_graden;

deverstehoek

_{blijft altijd}

los

_hangen.

En daar komt dus de hameromde hoek

kijken.

Een deelvan

het

_botje

heefteen ruw

oppervlak,

een

duidelijke

aanwij-zing

dater iets aan

vastgehechl

was.

Volgens

de onder-zoekers moetdal dus wel het trommelvliesgeweest

zijn,

De hamer zelf werd nog op

zijn plaats gehouden

door het kraakbeen_van

_Merkel,

_{en was zo} al

_{feitelijk losgekomen}

vande kaak. Het iseenconstructie diewerkt,maardie

dui-delijk

voor

verbetering

vatbaar' is. Die komtwanneerhet

ectotympanum

in

_{zijn eentje}

het trommelvlies_spant,

waar-door de hamer op

zijn plaats

tussen de

gehoor beentjes

kan vallen. Het mooieis,dat de constructie zoals de

paleonto-logen

die

_beschrijven

sterk overeenkomtmeteen

bepaalde

embryonale

fase

_bij

de

_zoogdieren.

En dat maakt het_een heel

_{geloofwaardig}

model.

Dus heeft de

_{wondervindplaats Liaoning}

weer

gezorgd

voor

het

_juiste

fossiel, in de

_{juiste periode}

_{op de}

_{juiste plaats?}

Wel, niethelemaal. Hel hele verhaalzounog mooier ge-weest

_zijn

als dit middenoor

_gevonden

wasin een

daad-werkelijke

vooroudervan de moderne

zoogdieren.

Maar dat

_zijn

de eutriconodontennueenmaal niet. Sterker nog,

AFZETTINGEN WTKG 32(2), 2011 44

kennis verwerkt diewehebbenoverhet middenoorin

ver-schillende groepen, danmoet

je

haast wel_aannemendat

ons

ingewikkelde

systeemmetverschillende

gehoorbcen-tjes

meermaals in de evolutie isontstaan. Maakt dat het

geheel ongeloofwaardiger?

Niet echt. Juist doordat het verhaal ondersteund wordt door de

_ontwikkeling

binnen het

_{zoogdierembryo, blijkt}

dalmetrelatief

_weinig

veran-deringen

in de

ontwikkeling,

dit wiel

opnieuw

kan

wor-den

_uitgevonden.

Hetvervelende,of

_juist

het

_aardige,

vanditsoortverhalen is dat ikweer

mijn college

moetaanpassen. De overgang

vankaakonderdelennaar

gehoorbeentjes

is

altijd

eenvast onderdeel. Meestal fiets ik daarwatsneldoorheen,maar

zo’n nieuwe vondst

nodigt

toch uitom eens

uitgebreider

metde studenten de

opbouw

vanhet middenoorte

bespre-ken, En danmaar

hopen

datzewillen luisteren.

Literatuur

1

Meng,

J.,Y.

_Wang

enC.Li,2011. Transitional

mamma-lian middlcearfroma newCretaceous Jehol cutrico-nodont.- Nature 472: 181-185

2 Sun, G„Dl.Dilcher, H,

_Wang

_enZ.Chen,

2011.

A eudicot form the

_Early

Cretaceous of China.- Nature

471:625-628.

*Lars_vanden HoekOstende,NationaalNatuurhistorisch Museum,

postbus

9717,2300 RALeiden,