Energie ABC van de Nederlandse glastuinbouw

Hele tekst

(1)Wageningen UR Glastuinbouw. Energie. abc van de Nederlandse glastuinbouw. Uitgegeven ter gelegenheid van de officiële ingebruikname van de ELKAS, door Minister Verburg van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, op 30 juni 2008..

(2) Energie. abc van de Nederlandse glastuinbouw Uitgegeven ter gelegenheid van de officiële ingebruikname van de ELKAS, door Minister Verburg van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, op 30 juni 2008..

(3) aquifer. Voorwoord Zoals bij zo veel vakgebieden het geval is, is de ‘Energie in de Glastuinbouw’ rijk aan allerlei termen. Doordat het ook nog eens een heel innovatief vakgebied is, komen er snel nieuwe termen bij. Daarom hebben wij voor u, ter gelegenheid van de officiële ingebruikname van de ELKAS door Minister Verburg, op 30 juni 2008, een aantal termen met hun betekenis op een rijtje gezet in dit ‘Energie-ABC van de Nederlandse glastuinbouw’. De lijst is niet uitputtend en de betekenissen van de termen zijn niet honderd procent wetenschappelijk sluitend. Maar de lijst en de uitleg maken het boekje wel tot een handig lees- en naslagwerkje. Waarschijnlijk staan er zelfs termen tussen waarvan u tot vandaag nog nooit gehoord had.. Wij wensen u veel lees- en gebruikplezier. Raoul Bino, algemeen directeur Plant Sciences Group van Wageningen UR Sjaak Bakker, manager Wageningen UR Glastuinbouw. A aardgas Na de zon de belangrijkste energiebron voor de Nederlandse glastuinbouw. aardwarmte Warmtewinning uit aardlagen. Voor het aanboren van de warme lagen wordt met een boortoren tot een diepte van meer dan 1500 meter geboord. absorptie warmtepomp Technische installatie om van hoogwaardige warmte kou te maken agroparken Clustering van activiteiten rondom de productie, bewaring, bewerking en distributie van voedsel, dichtbij stedelijke gebieden, de plaats waar het voedsel nodig is. aircokas Semi-gesloten kas met luchtbevochtiging als belangrijkste koelmiddel. APX (Amsterdam Power Exchange) Dagmarkt voor handelaren in elektriciteit. > www.apxgroup.nl aquifer Ondergrondse langetermijn opslagsysteem voor warmte en koude. Aquifer is Latijn voor ‘water’ en ‘dragen’. Het zijn ondergrondse zandafzettingen die verzadigd zijn met water en ook water kunnen vervoeren. Voor de opslag van warmte of koude gebruiken we bij voorkeur een ‘gesloten’ of ‘begrensde’ aquifer. Daarbij ligt een waterhoudende zandlaag ingesloten tussen ondoordringbare materialen, zoals kleilagen. Transpiratie door vegetatie Onverzadigbare zone Watertafel Waterloop. Watertafel. Poreuze aquifer. Onbegrensde aquifer Weinig poreuze laag Begrensde aquifer. Niet-poreus gesteente Richting grondwater. Aquifer. 2. 3.

(4) artificial leaves. BioSolar Cells. artificial leaves Kunstmatige bladeren, die nog beter dan gewone bladeren in staat zijn zonlicht om te zetten in bruikbare energie of bruikbaar materiaal. Zie ook BioSolar Cells. assimilatie Biochemisch proces, waarbij organische moleculen worden opgebouwd uit kleine organische moleculen of anorganische moleculen zoals water en koolzuurgas. Fotosynthese is één van de belangrijkste assimilatieprocessen op aarde. B belichten Kunstmatig licht geven aan de planten bij geen of een geringe hoeveelheid zonlicht, om daarmee extra productie te realiseren of groei te beïnvloeden.. hoofdbestanddelen van biogas zijn methaan en koolstofdioxide. Het gas ontstaat als gevolg van vergisting van organisch materiaal zoals mest, rioolslib, actief slib of gestort huisvuil. Een voorbeeld van een biogas dat op natuurlijke wijze ontstaat, is moerasgas. biomassa De Nederlandse glastuinbouw gebruikt dit als bron van hernieuwbare energie. Biomassa is volgens de EU: de biologisch afbreekbare fractie van producten, afvalstoffen en residuen van de landbouw (met inbegrip van plantaardige en dierlijke stoffen), de bosbouw en aanverwante bedrijfstakken, alsmede de biologisch afbreekbare fractie van industrieel en huishoudelijk afval. bio-optimaal kas Kasconcept dat met name gericht is op de biologische teelt. De biologische kasteelt moet ook energetisch ‘duurzaam’ zijn. Waterverneveling, bestuurd op basis van gemeten plantreactie, levert een lagere uitstoot van CO2 op. Een uitgekiende ventilatie tijdens het donker, maakt het gebruik van een dubbel energiescherm mogelijk, waardoor minder fossiele brandstof nodig is. BioSolar Cells Levende cellen die het zonlicht nog efficiënter gebruiken dan gewone plantencellen. Wageningen UR werkt samen met de Rijksuni-. Belichten in paprika. Bergerden Eerste locatie met ‘energieproducerende kas’. biobrandstof Hernieuwbare brandstof, gemaakt op basis van bijvoorbeeld biomassa, plantaardige olie of dierlijke mest. biogas Een duurzame vorm van energie. Biogas is over het algemeen een gasmengsel dat ontstaat als gevolg van biologische processen. De. 4. BioSolar Cells. 5.

(5) Bleiswijk. ELKAS. versiteit Groningen, VU Amsterdam, TU Delft en de Universiteit Leiden en het Minsiterie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit aan een innovatief onderzoekplan, dat gericht is op de ontwikkeling van dergelijke cellen. Die cellen kunnen in ‘gewone’ planten zitten, maar ook in een meer gecontroleerde omgeving, zoals zogenoemde ‘artificiële bladeren’. Bleiswijk Hoofdvestiging Wageningen UR Glastuinbouw, gelegen middenin één van de belangrijkste glastuinbouwgebieden van Nederland. Bosman Kassenbouwer die de ELKAS heeft gebouwd. bovenkoeling Koeling via boven het gewas geplaatste koelers, waarmee ook de verticale temperatuurverdeling beïnvloed kan worden. buitenscherm Schermdoek aan buitenzijde van de kas, meestal ingezet als zonnescherm. Voordeel van deze manier van ‘schermen’ is dat de warmte buiten de kas blijft. C clusteren Aan elkaar koppelen van bedrijven om onderling te profiteren van gezamenlijke energie-infrastructuur. CO2 Kooldioxide, noodzakelijk voor fotosynthese, normaal aanwezig in buitenlucht met een concentratie van ca. 340 ppm. Verbranding van 1m3 aardgas levert ca 1.8 kg CO2. coating Dunne laag op (kasdek)materiaal om eigenschappen (zoals lichttransmissie, warmteverliezen, duurzaamheid etc.) te verbeteren. co-innovatie Innoveren door samenwerking van een onderzoekinstituut, zoals Wageningen UR, en de uiteindelijke gebruikers van de innovatie, zoals glastuinders en kassenbouwers. condensatie Neerslaan van waterdamp tegen koud kasdek of koud vlak van warmtewisselaar. COP (Coefficient of Performance) Onder de COP van een warmtepomp verstaat men de verhouding nuttige warmte en opgenomen energie. D diffuus licht Licht dat gelijkmatig van alle kanten komt ten gevolge van. 6. reflecties en dus niet direct van één lichtbron komt. direct licht Licht dat direct van de lichtbron komt. Een object dat in direct licht staat, heeft een duidelijk zichtbare schaduw. draadloze sensoren Meetinstrumenten die informatie versturen, bijvoorbeeld via radiosignalen. De sensor is overal in de kas te plaatsen, zonder dat er kabels aangelegd hoeven te worden.. Draadloze sensoren. duurzaamheid Bij energie in de glastuinbouw draait duurzaamheid ook om de drie P’s: People, Planet en Profit. Hoewel er lastig een hard cijfer aan te hangen is, is het overduidelijk dat de ontwikkeling van de ELKAS is geïnspireerd door duurzaamheid. E ELKAS Elektriciteitleverende kas. Doordat het nabij infrarode deel van het zonlicht door het cylindrische dak naar zonnecellen wordt gereflecteerd, wekt de ELKAS elektriciteit op en komt er minder warmte de kas binnen. De ELKAS wordt dus minder warm, waardoor er minder gekoeld. 7.

(6) Energiebedrijven. Energiek2020. Lichtintensiteit (W m-2 µm-1). of gelucht hoeft te worden. Dat scheelt niet alleen aan direct energiegebruik, maar zorgt ook dat de CO2 die voor de plantengroei nodig is, ín de kas kan blijven. Het onderzoek aan de ELKAS wordt gefinancierd door het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, het Productschap Tuinbouw en SenterNovem. De industriële partner in het onderzoek is de firma Bosman. Zie ook de foto van Gerard-Jan Vlekke op de voorkant. 1600. UV 5%. PAR. 45%. Nabij infrarood 50%. 1200. UV Paars Blauw Groen Geel Oranje Rood NIR. 800. 400. 0. energiegrid Een volledig dynamische energiemarkt, zoveel mogelijk onafhankelijk van overheden en energiebedrijven, met de glastuinbouw als knooppunten.. 305. 430. 650. 860. 1161. 1610. 2360. Golflengte (nm). Van het hele spectrum van het zonlicht, laat de ELKAS het licht dat nuttig is voor de planten (PAR), gewoon de kas in komen. De ELKAS gebruikt het nabij infrarode deel van het zonlicht (NIR) voor de productie van elektriciteit.. energiebedrijven Producenten en transporteurs van elektriciteit. De energiebedrijven zijn vaak betrokken bij het onderzoek van Wageningen UR naar energie in de glastuinbouw. energiebesparing Vermindering van de hoeveelheid energie die nodig is voor het laten verlopen van een proces, bijvoorbeeld de teelt van een gewas in een kas. energie-efficiëntie Verhouding tussen hoeveelheid product en hoeveelheid (fossiele) brandstof.. 8. Energiegrid. energiehagen Kunstmatig aangelegde hagen als windvangers rondom kassen om windsnelheid boven de kassen, en daarmee het energiegebruik, te verlagen. Energiek2020 Website met alle relevante info over energiebesparing in de glastuinbouw, inclusief nieuws over het onderzoek. > www.energie2020.nu. 9.

(7) energieleverende clusters. gasprijs. energieleverende clusters Zie clusteren. energieproducerende kas Kas die per m2 meer bruikbare energie in de vorm van warmte en/of elektra oplevert dan er voor de aandrijving en klimatisering aan fossiele brandstof nodig is. Zie ook: Kas als energiebron en Bergerden. energiescherm Vast of beweegbaar doek of folie dat bovenin de kas geplaatst wordt om de isolatie van de kas te verhogen. energievragende clusters Zie clusteren. EOS Energie Onderzoek Strategie: subsidieregeling van het Ministerie van Economische Zaken, die gericht is op innovatieve energiebesparingprojecten. Euphoros Door Wageningen UR Glastuinbouw geleid Europees samenwerkingsproject op het gebied van de ontwikkeling van duurzame kassystemen. evapotranspiratie De totale hoeveelheid verdamping per m2: vanuit de grond, substraat, potten etc. én het gewas. De evapotranspiratie hangt af van de straling, de vochtigheid van de lucht en het oppervlak dat water kan verdampen. EWICON Revolutionaire windturbine zonder bewegende delen. F Fiwihex Fine Wire Heat Exchanger: dunnedraad warmtewisselaar. fossiele energie/brandstof Energie in de vorm van gas, aardolie, kolen of bruinkool. fotonen Eenheid van licht. Je kunt licht zien als een golfbeweging. Maar je kunt licht ook uitstekend beschrijven met ‘lichtdeeltjes’, fotonen, met ieder een eigen typische hoeveelheid energie. fotosynthese De basis van al het leven op aarde: een biologisch proces waarbij door het gebruik van zonlicht, anorganische stoffen worden omgezet tot organische stoffen. Planten doen het, maar ook bepaalde bacteriën. Zie infographic op bladzijde 11.. 10. Netto fotosynthese (kg/ha/uur). Instraling (buiten) W/m2. CO2 concentratie (ppm). Fotosynthese is ondermeer afhankelijk van de instraling en de concentratie C02.. Fresnelkas Een kas waar in het kasdek zogenaamde fresnellenzen zijn aangebracht, die het licht concentreren, zodat dit kan worden gebruikt voor de productie van elektriciteit. Wageningen UR Glastuinbouw onderzoekt in opdracht van het Productschap Tuinbouw en het Ministerie LNV aan welk programma van eisen de ‘Fresnelkas’ moet voldoen om succesvol te kunnen zijn in de glastuinbouw. Het concept wordt beoordeeld op transmissie, lichtverdeling en financieel resultaat. Bij een positief resultaat zal een prototype worden gebouwd en doorgemeten. G gasprijs De prijs die een teler voor het gas moet betalen is van een aantal zaken afhankelijk. De marktprijs en zijn ‘afname’ zijn de belangrijkste. De Nederlandse glastuinbouw wil voor wat betreft het saldo vanzelfsprekend minder afhankelijk zijn van de gasprijs. De gasprijs is zogezegd een. 11.

(8) geconditioneerde teelt. Groen Label Kas-certificaat. gewasfysiologie Plantenfysiologische kennis, vertaald naar het gewasniveau. Hoe reageert een gewas op licht, warmte, koude, enz. De gewasfysiologische processen kunnen in computermodellen worden gebruikt, waardoor we meer snappen van de groei en ontwikkeling van het gewas, en er zelfs in kunnen sturen. gewastemperatuur De temperatuur van het gewas. Deze temperatuur is van belang voor de regeling van het kasklimaat en de verdamping en wordt gemeten met een infraroodcamera. Glami Een initiatief van de Stuurgroep Glastuinbouw en Milieu. Een landelijk platform waarin overheid en bedrijfsleven beleid op het gebied van glastuinbouw en milieu op elkaar afstemmen, om op die manier een. goede milieuprestatie van glastuinbouwbedrijven mogelijk te maken. glas Meest toegepast materiaal als kasdek, vanwege de goede stevigheid en lichttransmissie. Greenport Grote tuinbouwclusters in Nederland waarin planten, bomen, bollen, bloem(plant)en en groenten worden geproduceerd en verhandeld en eventueel ook bewerkt. Behalve productie en handel is er sprake van een keten van activiteiten met kassenbouw, techniek, transport, onderwijs en onderzoek, veredeling, e.d. Alles bij elkaar vertegenwoordigen de Greenports een grote economische waarde, ook internationaal gezien. Het concept Greenports is geïntroduceerd in de Nota Ruimte (2004) van het ministerie van VROM waarin als Greenport zijn aangewezen: ZuidHollands glasdistrict (Westland en Oostland, inclusief Zuidplaspolder), Aalsmeer en omgeving, Venlo, Duin- en Bollenstreek, Boskoop. Greenportkas Demonstratie van een kasontwerp voor een belichte tomatenteelt met 50% lagere CO2 uitstoot. De uitrusting bestaat uit een WKK die warm water levert aan een zorginstelling en een beperkte koeling bovenin de kas, waarmee zonnewarmte geoogst kan worden, die vervolgens kan worden opgeslagen in een aquifer. De ventilatieverliezen aan CO2 worden verder beperkt met een nevelleiding. Wageningen UR Glastuinbouw heeft een uitgebreid meetnet aangelegd om de ondernemer te begeleiden bij de toepassing van dit concept. Grevelingen-kas Een gesloten kas-concept, waarbij de koelers onder het gewas zijn geplaatst. groene stroom Elektriciteit die opgewekt is zonder gebruik van fossiele brandstof. Groen Label Kas-certificaat Tuinbouwkassen die dit certificaat behalen, kunnen meedoen met de regeling Groenprojecten en de overheidsregelingen MIA en Vamil. Groen Label Kassen voldoen met name aan een set strenge milieueisen, die betrekking hebben op het energieverbruik, nutriënten (fosfaat en stikstof), gewasbescherming en waterverbruik. Daarnaast zijn er keuzecriteria, die extra punten opleveren. Het fiscale voordeel dat een Groen Label Kas met zich meebrengt is aanzienlijk.. 12. 13. belangrijk aspect van de ‘Profit’ in de duurzaamheid van energiegebruik. geconditioneerde teelt Kasteelt waarbij de klimaatfactoren zoveel mogelijk onafhankelijk van elkaar bestuurd kunnen worden gesloten kas Onder een gesloten kas wordt een kassysteem verstaan dat voor de klimaatbeheersing niet afhankelijk is van natuurlijke ventilatie via luchtramen. Zie ook Semi-gesloten kas.. Gesloten kas.

(9) H. kas als energiebron. H hogedruknatriumlampen In de tuinbouw gebruikelijke lampen voor belichting van het gewas, die het bekende geel-oranje licht uitstralen. hoogwaardige warmte Warmte met een temperatuurniveau van 80ºC. horizontale temperatuurverdeling Temperatuur in de kas gemeten op groot aantal gelijkmatig over de kas verdeelde plaatsen op dezelfde hoogte. huidmondjes Regelbare openingen aan onderkant van bladeren waarmee de uitwisseling van waterdamp en CO2 door de plant geregeld wordt. Huissen Tuinbouwlocatie met Bergerden. I IDC Innovatie en Demo Centrum Kas als Energiebron, op het terrein van Wageningen UR Glastuinbouw in Bleiswijk. In dit centrum worden drie winnende ontwerpen uit de ontwerpwedstrijd 'Kas als energiebron' gerealiseerd. imago Het beeld dat een ander van je heeft. De buitenwereld denkt nog te vaak dat de Nederlandse glastuinbouw een energieslurper is. Concepten zoals de ELKAS kunnen de glastuinbouw aan een beter imago helpen. infrarood Zie ‘nabij infrarood’ innovatie-netwerken Netwerk van ondernemers die samen werken aan innovatie, vaak ondersteund door een kennisinstelling. SynErgie is zo’n innovatienetwerk. Daarnaast is InnovatieNetwerk de ‘eigen naam’ voor de organisatie die in opdracht van het Minsterie LNV werkt aan grensverleggende vernieuwingen in landbouw, agribusiness, voeding en groene ruimte en ook zorgt dat die door belanghebbenden in de praktijk worden gebracht. instraling De totale hoeveelheid straling die het aardoppervlak bereikt. Op zonnige dagen is de instraling het grootst. isolatie Door extra isolatie van de kassen kan het energiegebruik van de Nederlandse glastuinbouw aanzienlijk worden verminderd.. 14. J Joules Eenheid van energie. Je kunt het hele heelal beschrijven met energie. Maar wat belangrijker is: het gaat nooit verloren. De Nederlandse glastuinbouw wil bewust van dit gegeven gebruik maken en richt zich daarom sterk op innovaties in het gebruik van energie. K kas Een gebouw met een transparant dak om bloemen, groenten of fruit te produceren onder gunstige, gecontroleerde omstandigheden. Er zijn verschillende typen kassen die samengevat ook wel ‘staand glas’ genoemd worden. Zie ook Gesloten kas en Semi-gesloten kas. kas als energiebron De ambitie die de glastuinbouw heeft voor 2020: klimaatneutrale (nieuwbouw)kassen, 30% minder CO2-emissie, leverancier van duurzame warmte en energie en een sterk verminderd gebruik van fossiele energie. Om deze ambitie waar te kunnen maken werken het Productschap Tuinbouw, LTO Glaskracht Nederland en het Ministerie van LNV samen aan onderzoek, praktijkprojecten met ondernemers, technische innovaties en steunen zij onderzoek financieel en organisatorisch.. 15.

(10) kasdek. kunstmatige bladeren. kasdek Het kasdek is zo transparant mogelijk, zodat zo veel mogelijk natuurlijk licht wordt ingevangen voor een optimale plantenproductie. kasklimaat Combinatie van alle omgevingsfactoren in de kas (o.a. licht, temperatuur, luchtvochtigheid, CO2, luchtbeweging etc). Het kasklimaat bepaalt niet alleen de opbrengst, maar ook de kwaliteit van het product. Kaspro Uitgebreid en experimenteel gevalideerd simulatieprogramma voor het dynamisch doorrekenen van effecten van kaseigenschappen, klimaatbesturing en energievoorzieningsystemen op het energiegebruik. Kas zonder Gas Kas van Maurice van der Hoorn in Ter Aar, waarbij warmtevoorziening wordt verzorgd door een elektrisch (groene stroom) aangedreven warmtepomp. > www.kaszondergas.nl.. Kijk in de Kas Op Kijk in de Kas (www.energiek2020.nu) kunt u live kijken naar wat er bij vijf tuinders in en om de kas gebeurt. klimaatcomputer Computer die dankzij speciale software en het gebruik van aanstuurbare klimaatapparatuur, de gehele klimaatregeling voor zijn rekening neemt. Het vakmanschap van de glastuinder zorgt ervoor dat de computer op het juiste moment de juiste instellingen gebruikt. klimaatregeling Schakeling die al of niet aangestuurd door een klimaatcomputer het klimaat in de kas regelt.. Klimaatregeling. Kas zonder gas. ketel Traditioneel apparaat om de kas te verwarmen. In de ketel wordt water verwarmd, dat door buizen gepompt wordt, zodat de kas verwarmd kan worden.. 16. koelen Het tegenovergestelde van verwarmen. Verlagen van de temperatuur in de kas. Koelen kost, net als verwarmen, energie. Door ‘koelte’ en ‘warmte’ strategisch te gebruiken en op te slaan, kan veel energie bespaard worden. koudebron De put waarin het koude water uit de warmtepomp in de winter wordt geïnjecteerd, die dan in de zomer gebruikt kan worden voor de koeling van de kas. kunstmatige bladeren Zie ‘Artificial leaves’.. 17.

(11) L. luchtkwaliteit. L laagwaardige energie Energie die maar voor een beperkt aantal toepassingen gebruikt kan worden, of nog (met verlies aan energie) omgezet moet worden naar hoogwaardige energie voordat het echt gebruikt kan worden. In het algemeen kan gezegd worden dat warmte een laagwaardige energie is, terwijl elektriciteit hoogwaardige energie is. laagwaardige warmte Warmte met een temperatuur onder 30ºC. lamellensysteem, regelbaar Kassysteem dat momenteel ontwikkeld wordt door Wageningen UR Glastuinbouw en Van Diemen kassenbouw, mede gefinancierd door het Energieprogramma van PT/LNV. Bij dit ontwerp zorgen beweegbare lamellen in het kasdek voor een regelbare lichttoetreding en lichtuittreding. Het door de lamellen gereflecteerde licht komt terecht op een zonnecollector, die elektriciteit produceert. lampwarmte De warmte die vrijkomt bij het gebruik van lampen voor de verlichting van de kas. Dat kan nadelen hebben voor het energieverbruik.. Onderzoek met LED-verlichting. 18. Ten eerste wordt er meer energie gebruikt dan er nodig is. Ten tweede kan er zóveel warmte worden geproduceerd, dat de kas extra gekoeld moet worden. In een gesloten kas kost dat energie en in kassen met luchtramen onstnapt er CO2 dat zo belangrijk is voor de plantengroei. LEDs produceren naar verhouding minder warmte dan hogedruknatriumlampen . LEDs Light Emitting Diode, geeft licht van één golflengte af. LED zal naar verwachting in de toekomst de Natriumhogedruklampen vervangen. LEDs geven naar verhouding weinig lampwarmte af. Zie foto op bladzijde 18. LEI Instituut van Wageningen UR. Het LEI ontwikkelt voor overheden en bedrijfsleven economische kennis op het gebied van voedsel, landbouw en groene ruimte. Met onafhankelijk onderzoek biedt het zijn afnemers houvast voor maatschappelijk en strategisch verantwoorde beleidskeuzes. licht Bron van plantengroei. Hoe meer licht er in een kas komt, hoe meer fotosynthese er in de planten kan plaatsvinden. lichtdoorlatendheid Verhouding tussen de hoeveelheid licht dat uiteindelijk in de kas komt en de lichthoeveelheid buiten. LTO Nederland De ondernemers- en werkgeversorganisatie voor de agrarische sector. LTO Nederland is nauw betrokken bij bijna al het energieonderzoek van Wageningen UR voor de glastuinbouw. LTO Nederland is o.a. vertegenwoordigd in de gebruikerscommissie van de ELKAS. > www.lto.nl luchtbehandelingskasten (LBK’s) Systeem om lucht te verwarmen, te koelen, te bevochtigen of juist te ontvochtigen. Dit systeem bestaat uit een combinatie van warmtewisselaars en ventilator. luchtbevochtiging Systeem waarmee de lucht in de kas vochtig wordt gemaakt, bijvoorbeeld om te koelen. De systemen maken meestal gebruik van heel kleine waterdruppeltjes die in de kas geblazen of gespoten worden. luchtbeweging Zie luchtstroming. luchtkwaliteit (in de kas) Mate van aanwezigheid van voor plant of mens gunstige of schadelijke (gasvormige) componenten.. 19.

(12) luchtramen. MIPS. luchtramen Regelbare ramen in het kasdek, waarmee luchtuitwisseling met buitenlucht kan worden bereikt, bijv. om de temperatuur te verlagen.. Luchtramen. Min.van LNV waarbij semi-gesloten kassen deels worden gesubsidieerd. microklimaat Combinatie van omgevingsfactoren (temperatuur, licht, vocht, CO2) in directe omgeving van plant of blad. minimumbuis Ondergrens temperatuur voor verwarmingssysteem, verhoogt energiegebruik en ingezet om vochtproblemen te voorkomen. Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Werkt als deel van de overheid aan de balans tussen platteland, voedsel, natuur, landschap en groene economie. Daarbij betrekt het burgers, ondernemers, maatschappelijke organisaties en bestuurders. Met respect voor mens, dier en omgeving werkt het Ministerie aan gezond voedsel, waardevolle natuur en een mooi landschap, waarvan iedereen ook in de toekomst kan genieten. En voor een sterke agrarische economie die internationaal succesvol is. Het Ministerie doet dat onder andere door vernieuwing te stimuleren. Het Ministerie is de belangrijkste financier voor het onderzoek naar energie in de glastuinbouw. > www.minlnv.nl MIPS Multi-spectral-imaging systeem, apparaat van Wageningen UR dat o.a. de chlorofylfluorescentie van planten meet. MIPS maakt het detecteren van plantenstress en ziektes in planten mogelijk, nog voordat deze voor het menselijk oog zichtbaar zijn.. luchtstroming De beweging van de lucht in de kas. Ook in gesloten kassen en als de luchtramen dicht staan in gewone kassen staat de lucht niet stil. Daar moet je rekening mee houden. Hiervan kan je handig gebruik maken bij het onterpen van kassen en teeltsystemen. luchtvochtigheid De hoeveelheid vocht in de lucht. Deze kan op diverse manieren worden uitgedrukt, zoals relatieve luchtvochtigheid (%) of absolute luchtvochtigheid (gram/m3). Zie ook verdamping. M meerproductie Toename van de gewasproductie bij verandering van kassysteem, besturing of teeltwijze. MEI-regeling Marktintroductie Energie Innovatie, subsidieregeling van. 20. 21.

(13) N. plantenveredeling. N n Symbool voor de brekingsindex, belangrijk om de toetreding van zonnestraling in de kas te kunnen berekenen. nabij infrarood (NIR) Deel van het zonnespectrum, deel van het zonlicht. Zonlicht bestaat uit licht van allerlei golflengtes. Het licht met relatief lange golflengtes is ‘warmtestraling’. Omdat dit licht nog het meest lijkt op rood licht, maar voor onze ogen niet zichtbaar is, noemen we het nabij infrarood. De ELKAS reflecteert een groot deel van het nabij infrarode licht naar zonnecellen. Zo wordt de warmtestraling gebruikt voor de productie van elektriciteit. nanometer Veel gebruikte eenheid voor het uitdrukken van de golflengte van licht. Een nanometer is 10 -9 meter, oftewel 0,000000001 meter. nanocoating Coating op glas (gebruikt als kasdek) zorgt er voor dat nog meer natuurlijk licht in de kas komt of past de kwaliteit van dat licht aan, aan de behoefte van de plant. NIR Voor mensen niet zichtbare Nabij InfraRode (warmte) straling, de helft van het zonnespectrum bestaat uit deze straling. Zie ook: nabij infrarood. O OCAP Leverancier voor zuiver CO2, essentieel voor veel energiebesparende kasconcepten. Vanuit de chemische industrie in de Botlek wordt via een centrale rookgasleiding onder de Nieuwe Waterweg door CO2 naar de glastuinbouw gevoerd. onderkoeling Inbrengen van gekoelde lucht via warmtewisselaars of verdeelslangen onderin de kas. Ondernemersplatform Toeleveranciers Onderdeel van het SynErgieproject. Ondernemersplatform Tuinders Onderdeel van het SynErgieproject. ontvochtigen Bewust afvoeren van vocht (via ventilatie of condensatie) uit de kas om de luchtvochtigheid te verlagen en het kasklimaat te verbeteren.. 22. P PAR Photosynthetic Active Radiation: voor de fotosynthese bruikbaar licht, in het golflengtegebied van 400-700 nm. photovoltaic cell Kortweg PV, de meest gebruikte zonnecel. Het belangrijkste onderdeel van een PV is halfgeleidend materiaal. Als er zonlicht op de zonnecel valt, worden er elektronen losgestoten. De beweging van alle losgemaakte elektronen samen is de elektrische stroom die door de zonnecel loopt. De zonnecellen in de NUNA, de Nederlandse viervoudig winnaar van de World Solar Challenge in Australië, hebben een rendement van ongeveer 26%. Dat is het theoretisch maximaal haalbare. Zie ook zonnecellen.. De Nuna wordt aangedreven met energie uit zonnecellen. Planten maken stroom EOS-project met als doel het uit wortelexudaten van planten stroom maken als toekomstige energiebron. plantenfysiologie Beschrijving van de werking van de verschillende mechanismen in de plant, zoals fotosynthese, verdamping en wateropname, stofverdeling, hormoonhuishouding etc. plantenveredeling Vak, opleiding én proces, gericht op het ontwikkelen van superieure plantenrassen, die voldoen aan moderne eisen van markt,. 23.

(14) Plant Sciences Group. SIGN. consument en producent. Via veredeling wordt bijvoorbeeld gewerkt aan rassen die met minder energie toch goed produceren. Plant Sciences Group Onderdeel van Wageningen UR: de samenwerking van Praktijkonderzoek Plant & Omgeving, Plant Research International, de leerstoelgroepen in de plantenwetenschappen van Wageningen Universiteit en Wageningen UR Glastuinbouw. Productschap Tuinbouw Belangenbehartiger voor alle tuinbouwketens, gericht op het versterken van de concurrentiepositie van de Nederlandse tuinbouw wereldwijd. Samen met werkgevers- en werknemersorganisaties in de tuinbouw investeert het PT in promotie, kwaliteitsbeleid en onderzoek. Duurzaam produceren, goede arbeidsomstandigheden en oog voor de leefomgeving zijn daarbij de uitgangspunten. Het Productschap Tuinbouw is één van de belangrijkste financiers van onderzoek naar energie in de glastuinbouw. > www.tuinbouw.nl. nium, die gebruikt worden om energie in de kas te houden (energiescherm) en/of de plant tegen een overmaat aan licht te beschermen (schaduw- of klimaatschermen). seizoensopslag (zonnewarmte) In de zomer levert de zon meer warmte dan nodig is in een kas. Deze warmte kan in een buffer worden opgeslagen om in de winter voor verwarming te gebruiken. semi-gesloten kas Kas waarbij gebruik gemaakt wordt van verminderde ventilatie met buitenlucht, in tegenstelling tot gesloten kas, waarin ventilatie met buitenlucht helemaal niet mogelijk is.. Q Q Symbool voor de warmtehoeveelheid. R reflectie Weerkaatsing van het licht op een oppervlak, bijvoorbeeld op het kasdek. restwarmte Warmte die als restproduct vrijkomt, bijvoorbeeld bij elektriciteitsopwekking in centrales (of WKK) of chemische processen. rookgassen Verbrandingsgas vanuit ketel of WKK/gasmotor, zie ook luchtkwaliteit in de kas.. Semi-gesloten kas. S schadelijke gassen Gasvormige componenten in de kaslucht die de groei vertragen of onomkeerbare schade aan het gewas veroorzaken. In een aantal gevallen afkomstig uit rookgassen van WKK. Zie ook luchtkwaliteit in de kas. schermen Folie of geweven of geknoopt doek uit kunststof en alumi-. SenterNovem Agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. SenterNovem voert het overheidsbeleid uit op het gebied van innovatie, milieu, energie en duurzame ontwikkeling, en zorgt voor samenhang en synergie daartussen. SenterNovem ondersteunt en stimuleert bedrijven, instellingen en overheden bij het realiseren van maatschappelijke doelstellingen op deze terreinen, zowel in nationaal als internationaal verband. > www.senternovem.nl SIGN Stichting Innovatie Glastuinbouw Nederland. > www.glaskracht.nl. 24. 25.

(15) stadsverwarming. verdamping. stadsverwarming Een verwarmingssysteem, waarbij de woningen worden verwarmd via een netwerk van warmwaterleidingen. Tegenwoordig is ook de term stadswarmte gangbaar. In veel gevallen maakt stadsverwarming gebruik van restwarmte van elektriciteitscentrales, warmte uit de glastuinbouw, geothermie en de warmte van afvalverbranders. Door het schaalvoordeel (één grote warmtebron i.p.v. vele CV-ketels) en het gebruik van ‘restwarmte’ is stadverwarming relatief duurzaam. stortgas Gas dat gewonnen wordt uit afval op vuilstortplaatsen. stress (van de plant) Plant die last heeft van te snel lopende processen, zoals bijvoorbeeld verdamping. Dit uit zich bijvoorbeeld in donkere, slappe bladeren en verminderde fotosynthese. stuurlicht Gebruik van lage intensiteit licht met verschillende lichtkleuren en/of belichtingsduur om vorm en bloei van gewassen te beïnvloeden. sungalow De sungalow is een uitwerking van het concept van SIGN ‘Bouwen met Glas’. Het concept sungalow is een luxe woonhuis in een kas en is ingegeven door het feit dat een groene omgeving goed is voor de mens. Het klimaatsysteem van de sungalow zorgt voor de gewenste temperatuur van de lucht in de kas en in de ruimte. De ruimte heeft vloerverwarming, waarmee de temperatuur in de winter te regelen is op 2021ºC. Bij de energieproducerende kas van Stef Huisman in Bergerden is een sungalow gebouwd als presentatie/showruimte. SynErgie Project gericht op het ondersteunen van innovaties bij glastuinbouwondernemers en toeleveranciers op het gebied van energiezuinigeen geconditioneerde kassen. SynergieKompas Software voor het berekenen van de energie- en bedrijfseconomische effecten bij toepassing van (semi) gesloten kassystemen.. temperatuurintegratie Regeling van temperatuur op een gemiddelde waarde over één of meerdere dagen binnen vastgelegde grenzen. teruglevering Levering van elektriciteit aan het openbare net vanuit een WKK op een tuinbouwbedrijf. transmissie Lichtdoorlatendheid, belangrijk voor het transparante kasdek, zodat zo veel mogelijk natuurlijke zonnestraling de kas binnenkomt. tussenbelichting Belichting in de kas die is opgesteld tussen de planten, waardoor deze niet alleen van bovenaf licht krijgen. Hierdoor worden fotosynthese en de groei van de planten bevorderd. U universiteit Wageningen Universiteit is dé plaats waar academici worden opgeleid in energie en glastuinbouw. Afgestudeerden werken bijvoorbeeld bij ministeries, energiebedrijven en in de tuinbouwtechniek. > www.wur.nl u-waarde Maat voor de isolatiewaarde van een materiaal, belangrijk voor de kasomhulling. Een lage u-waarde betekent een hoge energiebesparing.. T teeltsturing Dankzij het inbouwen van veel fysiologische kennis, heeft Wageningen UR software ontwikkeld waarmee de teelt van bijv. tomaat zó gestuurd kan worden, dat de teler precies kan bepalen wanneer hij tomaten kan oogsten en welke kwaliteit en opbrengst hij kan verwachten.. V ventilatie Transport van lucht, bijvoorbeeld om de temperatuur in de kas te laten dalen. Een kas die minder warmtestraling binnen krijgt, zoals de ELKAS, hoeft minder geventileerd te worden. Dat heeft veel voordelen, zoals het verminderen van koelen en het verminderen van het ontsnappen van de CO2 die voor de plantengroei zo van belang is. ventilatiemonitor Meetsysteem gebaseerd op metingen en berekeningen om de hoeveelheid luchtuitwisseling van de kas met buitenlucht continu te bepalen. verdamping (van de plant) Door water te verdampen kan een plant de temperatuur in zijn bladeren verlagen. Daarnaast zorgt de verdamping ook voor een ‘waterstroom’ door de plant, waarmee de plant voedingsstoffen kan transporteren. verneveling Wordt gebruikt om de lucht te bevochtigen zonder dat de. 26. 27.

(16) verneveling. warmtewisselaar. planten nat worden. Door verneveling wordt de kaslucht gekoeld. versnellingsprogramma Via het versnellingsprogramma semi-gesloten kas, dat onderdeel is van het onderzoekprogramma Kas als Energiebron, wordt door het Ministerie van LNV en het PT extra geïnvesteerd in het ontwikkelen van kennis rondom het optimaal beheersen van het productieproces gedurende het hele teeltseizoen. Centraal staat verhoging van de productie, zonder kwaliteitsverlies met daarbij een lager gebruik van fossiele brandstof en minder uitstoot van CO2. verticale temperatuurverdeling De temperatuurverdeling in een kas is niet regelmatig. Vaak is het bovenin veel warmer dan onder in het gewas. verwarming Verhogen van de temperatuur in de kas, zodat de planten geen koudeschade leiden en optimaal kunnen groeien. W WKK Warmtekrachtkoppeling. Wageningen UR Glastuinbouw Onafhankelijke, toonaangevende onderzoekinstelling gericht op innovaties voor een duurzame glastuinbouwsector. > www.glastuinbouw.wur.nl warmtebuffer Opslagsysteem voor korte termijn warmteopslag, meestal in de vorm van een tank met water op een temperatuurniveau van maximaal 90ºC. warmtekrachtkoppeling (WKK) Warmtekrachtkoppeling is de gecombineerde opwekking van warmte en elektriciteit. Het is een relatief duurzame energieopwekking. Elektriciteitscentrales hebben een rendement van ongeveer 40%. De rest van de energie die vrijkomt bij het gebruik van de brandstof, verdwijnt als warmte. Deze warmte kan ook voor andere toepassingen gebruikt worden, bijvoorbeeld voor het verwarmen van een kas. Zo kan veel brandstof worden bespaard. In de Nederlandse glastuinbouw is warmtekrachtkoppeling een veel gebruikte techniek. warmteleverende kas Kas die op jaarbasis een overschot aan bruikbare warmte (water op temperatuur > 30ºC) levert. warmte-opslag De Nederlandse glastuinbouw heeft in de zomer warmte. 28. over, en in de winter warmte tekort. Door in de zomer de warmte af te voeren en op te slaan in bijvoorbeeld een groot en goed geïsoleerd vat met water, wordt de kas in de zomer koeler en kan het warme water in de winter gebruikt worden voor de verwarming van de kas. warmtepomp Een apparaat dat warmte verplaatst door middel van ‘arbeid’. De meest voorkomende toepassing vinden we in koelkasten, waar de warmtepomp wordt gebruikt om de ruimte in de kast te koelen. Een warmtewisselaar aan de buitenkant van de koelkast wordt hierbij opgewarmd. Door hier handig gebruik van te maken, kan met weinig ‘arbeid’ de ene ruimte gekoeld worden en tegelijkertijd een andere ruimte worden opgewarmd. warmtewisselaar Een apparaat dat warmte van het ene medium (vloeistof, gas) overbrengt naar het andere medium. Een ideale warmtewisselaar koelt het eerste medium af tot de temperatuur waarmee de tweede begon en omgekeerd. Bekende warmtewisselaars zijn de CV-radiatoren en de radiateur in een auto. Warmtewisselaars kunnen in de glastuinbouw gebruikt worden voor het koelen of verwarmen van de lucht in de kas.. Warmtewisselaar in gesloten kas. 29.

(17) Watt. ZoWaKas. Watt Eenheid van vermogen, het vermogen om energie te leveren of te gebruiken. Bij veel elektrische appararaten geeft het vermogen aan hoeveel energie het apparaat gebruikt. Bij zonnecellen en windmolens geeft het aan hoeveel energie er geproduceerd wordt. De ELKAS in Wageningen levert met zijn 50m2 reflecterend glas ongeveer 2 kilowatt (2 kW) piekvermogen. windenergie Een duurzame bron van energie, vooral aantrekkelijk in gebieden met veel wind zoals op zee. woonwijk Woonwijken kunnen gebruik maken van de energie die de glastuinbouw op een bepaald moment ‘over’ heeft. Op deze manier wordt de energie veel duurzamer gebruikt. IJ ijken Controleren van het signaal van draadloze sensors zodat de interactie met de klimaatregeling optimaal verloopt. X X-factor Kenmerk van studenten die de opleiding Plantenwetenschappen aan Wageningen Universiteit volgen. Vanuit het bedrijfsleven is er veel vraag naar afgestudeerden met een X-factor. Door de vele mogelijkheden om de opleiding zelf in te vullen, kunnen de studenten zich in vele richtingen specialiseren: energie, fysiologie, voedselkwaliteit, veredeling, plantenziektenkunde, etc. > www.plantenwetenschappen.nl Z Zigzagdek Dubbelwandig, hoogtransparant isolerend kasdek, ontwikkeld door General Electric en Wageningen UR Glastuinbouw. Onderdeel van eerste energieproducerende kas in Bergerden. Zie foto op blz. 31. zonlicht Dé energiebron op onze aarde. Zelfs de fossiele energiebronnen zijn gevormd dankzij zonne-energie. Fotosynthese is een slim proces van planten, waarmee ze het zonlicht gebruiken voor hun eigen groei. zonnecellen In een zonnecel wordt lichtenergie direct omgezet in elek-. 30. Dubbelwandig, hoogtransparant en isolerend: zigzagdek. trische energie. Moderne zonnecellen hebben een rendement van meer dan 15%. Zie ook photovoltaic cell. zonne-energie Een duurzame vorm van energie, steeds aantrekkelijker, ook in gebieden met weinig zon. zonnekas Integraal ontwerp van een energiezuinig teeltsysteem, waarbij de optimale combinatie is bepaald van techniek, besturing en energieopwekking, uitgaande van de door het gewas gestelde randvoorwaarden voor klimaatbesturing. ZonWindkas Eén van de winnaars van de ontwerpwedstrijd Energieproducerende Kas. Zeer energiezuinige geoptimaliseerde warmteleverende kas, die in de toekomst als demo te zien is in het IDC. ZoWaKas Eén van de winnaars van de ontwerpwedstrijd Energieproducerende Kas. Zeer energiezuinige geoptimaliseerde warmteleverende kas, die als demo te zien is in het IDC.. 31.

(18) Colofon. Het energieonderzoek voor de Nederlandse glastuinbouw, waaronder het onderzoek aan de ELKAS, ‘s werelds eerste elektriciteitproducerende kas, wordt mogelijk gemaakt door:. © 2008 Wageningen UR Glastuinbouw Postbus 20, 2665 ZG Bleiswijk t 0317 48 56 06 e glastuinbouw@wur.nl (ook voor het aanvragen van extra exemplaren van dit Energie ABC) redactie Wageningen UR Glastuinbouw fotografie en infographics Wageningen UR; Fotostudio Vlekke, Monster;. Hans Dijkstra, bvBeeld Wageningen; Guy Ackermans, Wageningen. vormgeving Grafisch Atelier Wageningen druk Drukkerij Modern, Bennekom. 32.

(19)

No results found