Bijlage VMBO-GL en TL 2010
Nederlands CSE GL en TL
deel 2 van 2
Tekstboekje tijdvak 1
bladzijde
Inhoud
Tekst 1 Het muzikale brein 2 Tekst 2 Krijgt u genoeg daglicht?4 Tekst 3 6
Tekst 4 Domoren verpesten gehoor 7
bladzijde
Symbolenlijst
" aanhalingsteken ( ronde haak openen ) ronde haak sluiten * sterretje
= isgelijkteken
€ euro
bladzijde 2
Tekst 1 Het muzikale brein
Naar een artikel van Floor van den Hout, Psychologie, mei 2008
alinea 1
1. Waarom galmt de één moeiteloos 2. en zuiver een nummer met de radio 3. mee en kan de ander toon noch maat 4. houden? Is muzikaliteit aangeboren of 5. is het toch vooral een kwestie van 6. oefening? Volgens Henkjan Honing, 7. muziekwetenschapper van de Univer-8. siteit van Amsterdam, is muzikaliteit 9. meer dan het bespelen van een instru-10. ment of het zuiver zingen van een lied. 11. Er bestaat ook zoiets als muzikaliteit 12. bij het luisteren naar muziek. Het 13. kunnen onderscheiden van valse en 14. zuivere muziek of het kunnen mee-15. klappen op de maat telt ook als muzi-16. kaal. "Wij doen veel onderzoek naar 17. muzikaliteit en het blijkt keer op keer 18. dat mensen muzikaler zijn dan ze zelf 19. denken."
alinea 2
20. Veel mensen die meedoen aan 21. luistertesten voor muzikaliteit, halen 22. nog redelijke resultaten, terwijl ze zelf 23. vinden dat ze a-muzikaal zijn. Ze vin-24. den dat ze vals zingen, maar kunnen 25. dan in ieder geval het onderscheid ma-26. ken tussen zuiver en vals. Toondoven 27. kunnen vals niet van zuiver onder-28. scheiden. Ze hebben het niet eens 29. door als twee liedjes door elkaar wor-30. den gespeeld. Echte toondoofheid 31. komt zeer zelden voor. Sommige 32. lijders aan toondoofheid zijn ermee 33. geboren, maar je kunt het ook op la-34. tere leeftijd oplopen. Dat kan tijdelijk 35. zijn, door een migraineaanval, of blij-36. vend, als het muzikale brein door bij-37. voorbeeld een beroerte is aangetast. 38. Niet toondoof, maar 'gewoon minder 39. muzikaal', zijn vaak de mensen die 40. zichzelf a-muzikaal vinden.
alinea 3
41. Uit Amerikaans onderzoek van 42. Jenny Jaffran blijkt dat baby's 'muzi-43. kaal' geboren worden. Vers uit de buik 44. hebben kinderen een absoluut gehoor: 45. ze kunnen uit hun hoofd de exacte 46. toonhoogte van een klank herkennen. 47. In Nederland komt dit bij volwassenen 48. alleen maar bij een enkeling voor. Jaf-49. fran liet in haar onderzoek baby's van 50. acht maanden en volwassenen een 51. serie tonen horen. Vervolgens werden 52. er hele kleine veranderingen in deze 53. toonreeks aangebracht. De volwassen 54. proefpersonen bleken de verschillen 55. niet te ontdekken, de baby's wel. Stuk 56. voor stuk draaiden ze hun hoofdje naar 57. de bron van het geluid, als ze iets 58. 'geks' hoorden.
alinea 4
59. Men vermoedt dat het aangeboren 60. absolute gehoor een hulpmiddel is bij 61. het leren van taal, en dan met name 62. die talen waarin het belangrijk is om 63. kleine verschillen in accent of zinsme-64. lodie te kunnen horen. De manier van 65. uitspreken bepaalt dan de betekenis 66. van een woord. Zulke talen heten 67. 'toontalen'. Een duidelijk voorbeeld 68. van een toontaal is het Chinees. In het 69. Chinees kan een woord op verschillen-70. de manieren of toonhoogten worden 71. uitgesproken. Bij elke manier van uit-72. spreken heeft het woord een andere 73. betekenis. Ik vind het dan ook niet 74. verwonderlijk dat in China veel meer 75. mensen met een absoluut gehoor 76. rondlopen dan in Nederland. Chinezen 77. worden van jongs af aan blootgesteld 78. aan fijne klankverschillen - wat
79. overigens niet hoeft te betekenen dat 80. ze ook muzikaler zijn.
alinea 5
81. Taal en muziek zijn met elkaar ver-82. bonden, maar niemand weet precies 83. hoe. Sommigen denken dat muziek 84. voortkomt uit emoties en de klanken 85. die daarbij worden uitgestoten, bijvoor-86. beeld bij boosheid of liefde. Hoe het 87. ook zij: taal en muziek hebben behoor-88. lijk wat gemeenschappelijk. Zo geldt
bladzijde 3
89. voor beide dat je je erin moet blijven 90. oefenen. Volgens taalkundigen bestaat 91. er een bepaalde periode voor het leren 92. van een vreemde taal, die eindigt rond 93. de puberteit. Na die periode zouden in 94. het brein veranderingen plaatsvinden, 95. die het aanleren van een andere taal 96. bemoeilijken. Voor muziek geldt het-97. zelfde: je moet er vroeg mee in aanra-98. king komen om echt muzikaal te 99. worden.
alinea 6
100. Uit hersenonderzoek blijkt ook, dat 101. taal en muziek veel van elkaar weg 102. hebben. Zo bevindt het muzikale brein 103. zich in de rechter hersenhelft, precies 104. op de plek waar zich bij de meeste 105. mensen aan de linkerkant het taal-106. centrum bevindt. Hoe meer je in aan-107. raking komt met taal en muziek, hoe 108. meer ontwikkeld deze hersendelen 109. zijn. Ook voor andere vaardigheden 110. geldt dat oefening haar sporen nalaat 111. in het brein, maar het blijkt dat 'taal-112. knobbels' en 'muziekknobbels' veel 113. beter herkenbaar zijn dan andere artis-114. tieke knobbels of bijvoorbeeld een 115. 'wiskundeknobbel'.
alinea 7
116. Is het mogelijk muzikale vermogens 117. op de een of andere manier te verbete-118. ren? Volgens Henkjan Honing kun je 119. met intensieve training best nog wel 120. ergens komen. Héél intensieve training 121. wel te verstaan. Het is bekend dat het 122. goed kunnen bespelen van een instru-123. ment voor ongeveer vijftig procent 124. erfelijk bepaald is. De rest is een 125. kwestie van oefening. Er is een duide-126. lijk verband tussen uitblinken in muziek 127. en het aantal uren oefening. Dat blijkt 128. uit een onderzoek van de Zweedse 129. psycholoog Anders Ericsson. Hij ver-130. geleek het studiegedrag van drie groe-131. pen violisten: uitblinkers, gemiddelde 132. violisten en muziekleraren. Het bleek 133. dat de beste violisten gemiddeld tien-134. duizend uur hadden geïnvesteerd in 135. hun training. De goede violisten be-136. steedden vijfduizend uur aan oefening 137. en de muziekdocenten 'slechts' drie-138. duizend uur.
alinea 8
139. Eén van de grootste muzikale ge-140. nieën ooit, Wolfgang Amadeus Mozart, 141. schreef in een brief, dat de mensen 142. onderschatten hoeveel tijd en moeite 143. het hem kostte om te zijn wie hij was: 144. "Mensen vergissen zich als ze denken 145. dat het bij mij allemaal vanzelf gaat. Ik 146. kan je verzekeren dat niemand zoveel 147. tijd heeft besteed aan oefening in de 148. muziek als ik. Er is geen enkel be-149. roemd musicus wiens muziek ik niet 150. intensief bestudeerd heb. Niemand 151. heeft er harder voor gewerkt dan ik ..."
bladzijde 4
Tekst 2 Krijgt u genoeg daglicht?
Naar een artikel van Anouk van Wechem, Psychologie Magazine, november 2007
alinea 1
1. Als je 's morgens binnenstapt, is 2. het licht koel wit van kleur op de af-3. deling oncologie van het Utrechts Me-4. disch Centrum (UMC). Tegen een uur 5. of elf wordt de verlichting feller en war-6. mer van kleur en wie 's avonds de 7. deur uit stapt, laat de afdeling achter in 8. een nauwelijks waarneembaar vleugje 9. rood. "Met deze verlichtingsproef pro-10. beren we daglicht te simuleren", legt 11. projectleider Christiaan Rense uit. "De 12. patiënten liggen aan het raam, die krij-13. gen wel voldoende licht. Maar het per-14. soneel, dat vooral over de gangen 15. loopt of 's nachts werkt, krijgt binnen 16. niet genoeg licht." Dat zou volgens het 17. UMC wel eens de oorzaak kunnen zijn 18. van het hoge ziekteverzuim in de 19. verpleging.
alinea 2
20. Daarom onderzoekt het UMC
sa-21. men met een lichtfabrikant en een aan-22. tal arbodiensten of daglichtlampen het 23. ziekteverzuim zouden kunnen terug-24. dringen. Bij de proef is de gewone tl-25. verlichting daarom vervangen door een 26. set van verschillende tl-buizen: een 27. paar met een warmere witte kleur, en 28. een paar met een koelere blauwe 29. kleur. Gedurende de dag spelen de 30. buizen onafhankelijk van elkaar met de 31. lichtsterkte, waardoor de intensiteit en 32. kleur van het licht veranderen. Dit alles 33. om het natuurlijke daglicht na te boot-34. sen. De resultaten van het experiment 35. zijn pas eind dit jaar bekend. Wel viel 36. het Rense op dat toen personeelsle-37. den tijdens een verbouwing op een an-38. dere afdeling moesten werken, ze zo 39. snel mogelijk weer terug wilden: op de-40. ze afdeling werken blijkt veel prettiger. alinea 3
41. Niemand wist tot voor kort waarom 42. licht onze stemming positief beïnvloedt 43. en waarom lichttherapie gunstig werkt 44. bij depressieve klachten. Inmiddels be-45. ginnen we een idee te krijgen waarom 46. licht zo'n verkwikkende werking heeft. 47. Het antwoord werd begin jaren zeven-48. tig bij toeval ontdekt - verrassend ge-49. noeg bij blinden. Mensen die na een 50. ongeluk blind werden, functioneerden 51. over het algemeen prima. Pas wan-52. neer hun beschadigde oog om esthe-53. tische redenen werd vervangen door 54. een glazen oog, ging het mis: ze 55. sliepen slecht en raakten volledig 56. ontregeld.
alinea 4
57. "Duidelijk was dat licht meer met 58. het oog deed dan alleen dingen zicht-59. baar maken. Licht had kennelijk ook 60. invloed op ons gevoel, ons welbevin-61. den, onze energie en productiviteit," 62. vertelt Wout van Bommel, hoogleraar 63. verlichtingskunde en lichtdeskundige 64. bij Philips Lighting. "Dus moest er iets 65. in het oog zitten wat iets in onze her-66. senen regelt en stimuleert." Het zou 67. echter nog dertig jaar duren voor dat 68. 'iets' gevonden werd. Pas in 2002 69. kwam de grote doorbraak: naast de 70. staafjes en de kegeltjes op het net-71. vlies, die kleuren en omtrekken waar-72. nemen, werd een derde type lichtge-73. voelige cel ontdekt. Van Bommel: "De-74. ze cellen vangen licht op en geven dat 75. Door aan de hypofyse, een orgaantje in 76. de hersenen dat de aanmaak van 77. hormonen regelt."
alinea 5
78. Daglicht heeft invloed op de
pro-79. ductie van twee hormonen die het dag-80. nachtritme bepalen: het stresshormoon 81. cortisol en het slaaphormoon melato-82. nine. Hoe meer daglicht de netvliescel-83. len opvangen, hoe meer de aanmaak 84. van het slaaphormoon onderdrukt 85. wordt. Van Bommel: "En hoe sterker 86. de aanmaak van melatonine overdag 87. onderdrukt wordt, hoe meer er vrijkomt 88. in de nacht. Van het slaaphormoon
bladzijde 5
89. worden we slaperig. Kortom: wie over-90. dag voldoende licht binnenkrijgt, zal 91. 's nachts heerlijk slapen."
alinea 6
92. Maar krijgen we wel de juiste hoe-93. veelheid licht? In de zomer zit het wel 94. snor: op een zonnige dag valt er zo'n 95. honderdduizend lux*1 op het netvlies.
*1 lux = eenheid of maat voor lichtsterkte, vergelijkbaar met de watt-sterkte van lampen: hoe meer lux, hoe feller het licht
96. Op een bewolkte dag twintigduizend. 97. Maar wie in de winter naar kantoor 98. gaat, stapt in het donker in de auto, zit 99. acht uur lang binnen onder tl-buizen 100. van slechts vijfhonderd lux, en vertrekt 101. rond een uur of vijf wanneer het weer 102. donker is. Dat betekent veel te weinig 103. licht om alert, productief en vrolijk te 104. blijven en 's nachts diep te kunnen 105. slapen. Maar van een verlichtings-106. sterkte vergelijkbaar met daglicht 107. zouden de energierekeningen de pan 108. uitrijzen.
alinea 7
109. In het UMC hebben ze het anders 110. opgelost. "Bij nabootsen van daglicht 111. is niet alleen de intensiteit van belang, 112. maar ook de kleuren tellen mee," legt 113. Christiaan Rense van Medilux uit. 114. "Blauw licht onderdrukt de aanmaak 115. van het slaaphormoon, rood licht wekt 116. het op. Dat gebeurt ook buiten.
117. 's Avonds wordt het licht roodachtiger; 118. dan ga je ontspannen. Overdag is het 119. geel-blauw." In de gangen van de 120. afdeling oncologie is het hetzelfde. 121. "Met het blote oog zie je het niet, maar 122. het lichaam merkt het wel," aldus 123. Rense.
alinea 8
124. De lichtinstallatie van het UMC
125. volgt deze veranderingen in het dag-126. licht maar liefst drie keer per 24 uur, 127. zodat de verpleegkundigen in alle drie 128. de diensten het volledige verloop van 129. het gewone daglicht meekrijgen. Ren-130. se: "Aan het eind van een avonddienst 131. moeten mensen rapporten schrijven 132. voor de overdracht. Met het koel-fris-133. se, witte licht voelen ze zich daarbij 134. een stuk fitter. Vervolgens krijgen ze 135. nog wat rood licht voordat ze het don-136. ker in stappen, zodat de ontspanning 137. kan beginnen."
alinea 9
138. De huidige norm voor verlichtings-139. sterkte op het werk is alleen geba-140. seerd op de vraag of je voldoende kunt 141. zien. Nu er meer bekend is over de 142. invloed van licht op de hormoonpro-143. ductie, moet die norm voor binnenlicht 144. worden bijgesteld, adviseert hoog-145. leraar Van Bommel. "De mens heeft tot 146. 200 jaar geleden altijd buiten gewerkt. 147. Dat we dat de afgelopen twee eeuwen 148. in de kantoren en fabrieken over het 149. hoofd hebben gezien, heeft waar-150. schijnlijk veel problemen veroorzaakt. 151. Bij koel wit licht op kantoor van acht-152. honderd lux zal de mens zich een stuk 153. beter voelen dan bij het gebruikelijke, 154. slappe, gele licht van 500 lux."
bladzijde 6
Tekst 3
Naar een advertentie in de Volkskrant,18 april 2008
Omschrijving afbeelding:
Op de afbeelding behorend bij de advertentie, zie je een ijslandschap met water. Op het ijs zie je een figuur van een ijsbeer, samengesteld uit letters die het woord 'ijsBeeR' vormen.
Onder deze afbeelding staat de volgende tekst: BLIJVEN ER ALLEEN WOORDEN OVER? STOP DE OPWARMING VAN DE AARDE.
KOM IN ACTIE! SMS 'IFAW' NAAR 4411 (€1 p/b) OF GA NAAR IFAW.NL Rechts onderin staat het logo van het IFAW met het onderschrift:
Een betere wereld voor mens en dier
bladzijde 7
Tekst 4 Domoren verpesten gehoor
Naar een artikel van Revka Bijl, Elsevier, 19 april 2008
alinea 1
1. Jongeren luisteren graag naar mu-2. ziek via een mp3-speler, volume voluit. 3. Hoe hard is nou eigenlijk te hard? En 4. hoe slecht is dat dan voor de oren? alinea 2
5. Jongeren luisteren graag naar mu-6. ziek in de trein of de bus, op de fiets 7. en zelfs tijdens de les. Zij kunnen vaak 8. geen genoeg krijgen van hun mp3-spe-9. ler. Wat overigens niet onopgemerkt 10. voorbijgaat aan omstanders. Soms is 11. het alleen een luide bas die dreunt, 12. soms is het alsof Beyoncé zelf zingend 13. in de trein zit. En dan zit de oordop 14. nog in het oor van de medepassagier. 15. Zou die dan niet doorhebben dat een 16. dergelijk volume schadelijk voor het 17. gehoor is?
alinea 3
18. "Jazeker", zegt dr. Hein Raat (52), 19. universitair hoofddocent Jeugdgezond-20. heidszorg bij het Erasmus Medisch 21. Centrum in Rotterdam. Uit het onder-22. zoek dat hij leidt, blijkt dat jongeren er 23. wel degelijk van op de hoogte zijn dat 24. luid mp3-spelergebruik schadelijk is. 25. Toch zetten zij het apparaat niet 26. zachter.
alinea 4
27. Dat heeft verschillende oorzaken. 28. Zo zeggen ze niet te weten hoe hard 29. 'slecht' is. En vooral denken ze dat 30. hun eigen gehoor niet beschadigd zal 31. raken, terwijl tijdens het onderzoek 32. een aantal van de ondervraagde jon-33. geren al symptomen van gehoor-34. beschadiging bleek te hebben. Als de 35. mp3-speler werd uitgezet, hoorden zij 36. nog een tijdlang een hoge pieptoon. 37. Eerst vonden ze dat wat beangstigend, 38. maar na een nachtje slapen was de 39. pieptoon weer weg. En dus is het niet 40. erg. Maar deskundigen herkennen dit 41. symptoom als het eerste teken van 42. gehoorbeschadiging.
alinea 5
43. Geluidsniveau wordt uitgedrukt in 44. decibellen. De wet stelt dat mensen 45. die in een lawaaiige werkomgeving 46. werken, vanaf 85 decibel gehoor-47. bescherming moeten dragen. De pijn-48. grens ligt rond de 120 tot 140 decibel. 49. De mp3-spelers gaan tot ongeveer 100 50. decibel op het hoogste volume. Het 51. maakt volgens dr. Raat nog een klein 52. verschil of er wordt geluisterd met een 53. koptelefoon of via oordopjes.
54. Oordopjes liggen namelijk dieper in het 55. oor en versterken het geluid met zo'n 6 56. decibel extra.
alinea 6
57. Een avondje naar de discotheek is 58. nog een stuk erger: daar worden sterk-59. tes van 120 tot 150 decibel gehaald. 60. Raat heeft het discobezoek in dit on-61. derzoek buiten beschouwing gelaten. 62. "Die situatie is toch weer anders. Dat 63. de muziek zo luid is in een disco, daar 64. kunnen de jongeren zelf weinig aan 65. doen. Maar een mp3-speler zetten ze 66. zelf op hun hoofd en ze zetten hem 67. ook zelf op zijn hardst."
alinea 7
68. Ook dr. ir. Jan de Laat (53),
audio-69. loog*1 op het audiologisch centrum van 70. het Leids Universitair Medisch Cen-71. trum en bestuurslid bij de Nationale 72. Hoorstichting, ziet het gehoor van jon-73. geren verslechteren.
*1 audioloog - deskundige op het gebied van horen en slechthorendheid 73. Hij doet al jaren
bladzijde 8
85. zitten, zijn de dupe. Dan heb je 86. misschien vijftig haarcellen minder, 87. maar als dat elke week zo gaat, drie 88. tot vijf jaar lang, merk je het natuurlijk 89. wel. Dan hebben mensen straks niet 90. op hun zeventigste, maar al op hun 91. vijftigste een gehoorapparaat nodig." alinea 8
92. Hoeveel jongeren er jaarlijks blij-93. vende gehoorschade oplopen, valt 94. moeilijk te zeggen. De schade blijft na-95. melijk lang onopgemerkt. Bovendien 96. bestaat er geen duidelijke telling. Vaak 97. wordt bijvoorbeeld verondersteld dat 98. het om ongeveer twintigduizend jonge-99. ren per jaar gaat. Maar volgens De 100. Laat is dat cijfer inmiddels gedateerd 101. en gaat het nu waarschijnlijk om meer 102. jongeren.
alinea 9
103. Beide deskundigen zien een oplos-104. sing in voorlichting en meer onderzoek 105. naar hoe het gedrag kan worden ver-106. anderd. Raat: "Alleen informatie leidt 107. niet tot een gedragsverandering. En 108. die stap moeten we wel gaan maken. 109. Bovendien moeten ook ouders beter 110. op de hoogte zijn van de potentiële 111. schade. De jongeren die wij hebben 112. gesproken, vertelden dat hun ouders 113. hen juist geruststellen als zij klagen 114. over oorsuizingen."
alinea 10
115. De Nationale Hoorstichting heeft 116. verschillende websites opgezet waar 117. jongeren hun gehoor en mp3-speler-118. gebruik kunnen testen. Met recla119. spotjes op muziekzenders en met me-120. dewerking van bekende Nederlanders 121. als de rappers Lange Frans en Baas B. 122. moeten jongeren worden bereikt. Dat 123. lijkt te werken: ongeveer vijfhonderd-124. duizend jongeren hebben hun gehoor 125. getest op oorcheck.nl. Het merendeel 126. bleek het eigen gehoor gunstiger in te 127. schatten dan het in werkelijkheid is. 128. Inmiddels is ook een lespakket voor de 129. basisschool ontwikkeld.
alinea 11
130. De overheid zou kunnen eisen 131. van fabrikanten, dat er geluids-132. begrenzers op mp3-spelers komen. 133. Maar uit het onderzoek van Raat blijkt 134. dat jongeren daar niets in zien en zul-135. len proberen de begrenzer eraf te ha-136. len. Waarschuwingen op de verpak-137. king zijn waarschijnlijk effectiever, 138. want die creëren een groter bewustzijn 139. van risicovol gedrag. De Hoorstichting 140. is hierover in overleg met producenten. alinea 12
141. Voorlopig geeft Raat het volgende 142. advies: "Zet je volumeknopje op maxi-143. maal 60 procent bij gebruik van oor-144. dopjes en maximaal 70 procent bij ge-145. bruik van een koptelefoon. Dan weet je 146. zeker dat je gehoor niet wordt bescha-147. digd." Want over één ding zijn jonge-148. ren uit zijn onderzoek het eens: een 149. gehoorapparaat is niet cool.
De teksten die voor dit examen gebruikt zijn, zijn bewerkt om ze geschikt te maken
voor het examen. Dit is gebeurd met respect voor de opvattingen van de auteur(s). Wie kennis wil nemen van de oorspronkelijke tekst(en), raadplege de vermelde bronnen. Het College voor Examens is verantwoordelijk voor vorm en inhoud van dit examen.
Einde
