TROUWEN IN NKDERLAND
v • l^iJiJiiiL^'isch-demograiische^tudic
S T E L L I N G E N
1. D e o p v a t t i n g v a n V a n B a a l e n , d a t h e t o v e r g r o t e deel v a n d e e c h t p a r e n w a a r -v a n in d e 19e e e u w h e t huwelijk d o o r e c h t s c h e i d i n g w e r d o n t b o n d e n uit d e a r b e i d e n d e klasse v o o r t k w a m , wekt, d o o r d a t g e e n r e k e n i n g w o r d t g e h o u -d e n m e t -d e o v e r v e r t e g e n w o o r -d i g i n g v a n -d e z e g r o e p b i n n e n h e t t o t a a l v a n d e gesloten huwelijken, d e foutieve i n d r u k d a t h e t risico o p e c h t s c h e i d i n g v o o r huwelijken u i t deze sociale klasse h o g e r w a s d a n in a n d e r e klassen. Zie C . C . v a n B a a l e n , Paradijs in oorlogstijd? Onderduikers in de Noordoostpolder
1942-1945. L e i d e n . Stelling n r 7.
2. H e t arrest v a n d e H o g e R a a d v a n 1883, d a t h e t in d e praktijk mogelijk r n a a k -te o m in o n d e r l i n g overleg -te scheiden, heeft, in -tegens-telling tot w a t d o o r L e n t e r s is b e w e e r d , een duidelijk v e r h o g e n d effect o p d e echtscheidingsfre-q u e n t i e g e h a d .
Zie H . L e n t e r s , ' D e t o e n a m e v a n h e t a a n t a l e c h t s c h e i d i n g e n ' , Tijdschrift voor
familie-enjeugdrecht, 12, (1990) 5, p . 107.
3 . T e n o n r e c h t e is d o o r S t o n e a a n d e v e r l e n g i n g v a n d e d u u r v a n h e t m o d a l e 19e-eeuwse huwelijk, een v e r l e n g i n g d i e h e t gevolg w a s v a n d e d a l i n g v a n d e sterfte o p volwassen leeftijd, een b e l a n g r i j k e rol t o e g e k e n d bij d e stijging v a n d e frequentie v a n e c h t s c h e i d i n g in deze p e r i o d e .
Z i e L . S t o n e , ' T h e r o a d to P o l y g a m y ' , The New York Review of Books, 34 (1989) 3 , p . 12-15.
4. Specifieke kerkelijke o p v a t t i n g e n m e t b e t r e k k i n g tot d e wenselijke huwelijks-leeftijd, d e positie v a n d e w e d u w e en d e geoorloofdheid v a n e c h t s c h e i d i n g h e b b e n v o o r d e eerste d e c e n n i a v a n d e 20e e e u w g e e n invloed o p h e t g e d r a g v a n d e gelovigen uitgeoefend.
5. H e t ' h u w e l i j k s v r a a g s t u k ' , zoals d a t in d e t w e e d e helft v a n d e 19e e e u w d o o r een a a n t a l a u t e u r s als een p r o b l e e m v o o r v r o u w e n u i t d e h o g e r e e n m i d d e n -klasse w e r d gedefinieerd, w e r d v o o r n a m e l i j k v e r o o r z a a k t d o o r v e r a n d e r e n d e v r a a g - en a a n b o d v e r h o u d i n g e n o p d e h u w e l i j k s m a r k t (stijgende a a n t a l l e n g e b o o r t e n , v e r b e t e r d e levenskansen v o o r v r o u w e n e n e m i g r a t i e o v e r s c h o t t e n o n d e r m a n n e n ) . H e t w a s d a a r n a a s t een logisch gevolg v a n d e g r o e i e n d e m o gelijkheden d i e v r o u w e n k r e g e n o m een o p l e i d i n g te v o l g e n en een o n a f h a n -kelijk b e s t a a n b u i t e n h e t huwelijk o p te b o u w e n .
6. A f g a a n d e o p d e verschillen in leeftijd tussen d e h u w e l i j k s p a r t n e r s w a s g e -l i j k w a a r d i g h e i d in d e positie v a n m a n n e n en v r o u w e n in d e 19e e e u w m e e r k e n m e r k e n d v o o r d e a r b e i d e n d e klasse d a n v o o r d e h o g e r e en m i d d e n k l a s s e . 7. N i e t R . B o c k h d o c h J . A . S a m o t heeft als eerste een c o r r e c t e statistische m a a t v o o r h e t p e r c e n t a g e definitief o n g e h u w d blijvende v r o u w e n in d e huwelijks-tafel voorgesteld.
Zie H . R . v a n D o r s t e n , ' H u w e l i j k s v e r z e k e r i n g (een n a g e l a t e n w e r k v a n D a -vid J . A . S a m o t , F . L A . ) ' , Archief'voorde verzekeringswetenschap, 3 (1898) p . 1-52. T e g e n J . et M . D u p a q u i e r , Histoire de la Demographic. La statistique de la
popula-8. I n t e r n a t i o n a l e vergelijkingen v a n u i t s l u i t e n d d e p e r c e n t a g e s o p een b e p a a l d tijdstip in b e j a a r d e n o o r d e n of v e r p l e e g h u i z e n o p g e n o m e n o u d e r e m e n s e n zijn m i s l e i d e n d . W a n n e e r m e n e e n i n d r u k wil g e v e n v a n h e t p e r c e n t a g e o u -d e r e n -d a t eens in h e t leven in een -dergelijke institutie w o r -d t o p g e n o m e n d i e n e n ze o p zijn m i n s t vergezeld te g a a n v a n vergelijkende gegevens m e t b e t r e k k i n g tot d e g e m i d d e l d e verblijfsduur in dergelijke instituties.
Zie G . H . J . M . v a n d e r Z a n d e n , ' L e v e n s l o o p e n i n s t i t u u t s o p n a m e : d e versluie-r e n d e w e versluie-r k i n g v a n h e t p e versluie-r c e n t a g e ' , Tijdschversluie-rift vooversluie-r Geversluie-rontologie en Geversluie-riatversluie-rie, 13 (1982) 4, p . 139-146.
9. P r i v a t i s e r i n g v a n (delen v a n ) h e t G e n t r a a l B u r e a u v o o r d e Statistiek zal v o o r g e b r u i k e r s p e r s a l d o g u n s t i g u i t p a k k e n . D e n a d e l e n v a n een kleiner a a n b o d zullen d a a r b i j n i e t o p w e g e n t e g e n d e v o o r d e l e n v a n een b e t e r o p d e m a r k t afgestemd p r o d u k t .
10. E e n v o o r w a a r d e v o o r een g o e d e s a m e n w e r k i n g tussen historisch of sociaal-w e t e n s c h a p p e l i j k e n m a t h e m a t i s c h g e o r i e n t e e r d e sociaal-w e t e n s c h a p p e r s is gelijk-w a a r d i g h e i d . Zij m o e t e n b e i d e n o v e r t u i g d zijn v a n h u n eigen expertise e n v a n d i e v a n d e a n d e r .
11. E r b e s t a a t een g r o e i e n d e tegenstelling tussen d e g r o t e r e bibliografische toe-gankelijkheid v a n b o e k e n - en tijdschriftencollecties ( o n d e r m e e r v i a on-line b e s t a n d e n ) e n d e feitelijke m o g e l i j k h e d e n d e i n h o u d v a n deze p u b l i k a t i e s te r a a d p l e g e n ( o n d e r a n d e r e als gevolg v a n d e v e r h o g i n g v a n d e t a r i e v e n v o o r h e t i n t e r b i b l i o t h e c a i r l e e n v e r k e e r e n d e p e r s o n e l e b e z u i n i g i n g e n in d e b i b l i o t h e e k w e r e l d ) . 12. T e n e i n d e d e groei v a n h e t a a n t a l w e d u w e n a f te r e m m e n e n h e t a a n t a l d o o r v r o u w e n in w e d u w s t a a t d o o r g e b r a c h t e j a r e n te v e r m i n d e r e n , d i e n e n v r o u -w e n e r t o e te -w o r d e n a a n g e m o e d i g d m e t een j o n g e r e p a r t n e r te h u -w e n . D e gestegen leeftijd bij huwelijkssluiting b i e d t h i e r t o e perspectief.
13. D a t in d e 19e e e u w sexuele o n t h o u d i n g als n a d e l i g v o o r d e g e z o n d h e i d v a n d e m a n w e r d b e s c h o u w d terwijl in h e t h u i d i g e o n d e r z o e k a a n deze factor g e e n rol w o r d t t o e g e k e n d bij d e v e r k l a r i n g v a n d e oversterfte v a n o n g e h u w d e m a n n e n , i m p l i c e e r t niet d a t t e g e n w o o r d i g a a n g e n o m e n w o r d t d a t sex in h e t geheel niet g e z o n d is.
14. M e n s e n die h e n en h u n d o o r e l k a a r g e b r u i k e n realiseren zieh n i e t d a t er belangrijke verschillen b e s t a a n tussen d e t w e e u i t s p r a k e n 'ik serveer h u n een h e n ' en 'ik serveer h e n e e n H u n ' .
15. C o m m e r c i a l i s e r i n g v a n h e t v a d e r s c h a p ten gevolge v a n h e t opheffen v a n d e a n o n i m i t e i t v a n s p e r m a d o n o r e n , zal d e h a n d e l s g e e s t in N e d e r l a n d d o e n o p b l o e i e n .
BIBL10THEEK LANDBOUWUNIVERSlIEEff
WAGENINGEN
P r o m o t o r : d r . A . M . v a n d e r W o u d e
F.W.A. VAN POPPEL
TROUWEN IN NEDERLAND
Een historisch-demografische studie van de 19e en vroeg-20e eeuw
(with a summary in English) Proefschrift
ter verkrijging van de graad van doctor in de landbouw- en milieuwetenschappen,
op gezag van de rector magnificus, dr. H.C. van der Plas, in net openbaar te verdedigen op woensdag 2 december 1992 des namiddags te vier uur in de Aula van de Landbouwuniversiteit te Wageningen
'The absurdity of supposing that exact reasons for marriage can ever be assigned had not then struck me; perhaps excusably, since it is a subject regarding which everyone con-siders, at least where friends are concerned, the assumption of categorical knowledge to be an inalienable right'.
Antony Powell, A buyer's market: a novel (London, 1952) 207.
V O O R W O O R D
Dit boek vormt de afronding van een onderzoeksprqject dat meer dan 10 jaar geleden een aanvang nara, Bij de uitvoering en verslaglegging er-van heb ik er-van vele personen en instanties hulp en ondersteuning onder-vonden.
Dank ben ik vooral verschuldigd aan het Het Bestuur, de Raad van Advies en de Directie van het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut te Den Haag die dit onderzoek mogelijk maakten. Prof. Dr DJ. van de Kaa, voormalig directeur en Prof. Dr J. de Jong Gierveld, de huidi-ge directeur, past tevens een woord van dank voor het uitermate plezierihuidi-ge onderzoeksklimaat dat zij op het instituut hebben geschapen.
Tijdens de période gedurende welke ik aan dit proefschrift heb gewerkt, maar vooral ook op de vele momenten waarop ik er niet aan werkte, heb ik me steeds gestimuleerd gevoeld door mijn zeer gewaardeerde promotor Ad van der Woude. Geduldig heeft hij gewacht tot ik mijn plannen ook daadwerkelijk ging uitvoeren. Voor de vrijheid die hij mij bij het werken aan dit proefschrift liet en voor zijn uiterst kundige commentaren op con-cept-teksten ben ik hem zeer dankbaar.
De data waarop dit onderzoek berust werden in de loop van een jaren durende speurtocht in met name de archieven van de gemeenten Gouda, Breda, 's-Gravenhage, in de rijksarchieven van de provincies Noord-Hol-land, Zuid-HolNoord-Hol-land, GelderNoord-Hol-land, Zeeland en Noord-Brabant, en in de op het Centraal Bureau voor Genealogie aanwezige bestanden verzameld. De medewerkers van de desbetreffende instellingen dank ik van harte voor hun hulp. De dataverzameling vond in belangrijke mate plaats door tijdelijk ingeschakelde krachten. Zonder de inzet van L. Hoeksma, J. van de Kan, E. van Maanen, T. Nieuwstraten, L. Pries, B. van Pruijssen, J. Rutten, J. Vink en R. van der Vos, maar vooral van J. van Poppel, M. Leopold en J. de Rijke-Buijs zou slechts een schamele empirische basis voor dit onderzoek zijn overgebleven.
F.J.M. Vinkesteijn, hoofd van de afdeling Burgerlijke Stand van de ge-meente Den Haag was zo vriendelijk gegevens uit niet openbare akten van de burgerlijke stand van deze gemeente beschikbaar te stellen waar-door de levensloop van meer récente generaties gehuwden kon worden onderzocht.
Mijn taak werd in zeer Sterke rnate verlicht doordat een aantal onder-zoekers bereid was deels nog niet gepubliceerde gegevens ter beschikking
te stellen. Hoofdstuk V zou zonder de medewerking van Drs O. Hoo-gerhuis, Prof. Dr G.A. Kooy, Drs J. van Lieshout, Dr P.C. Meurkens, A. Nienhuis, Drs N. Roessei, Drs T. Sliphorst en Dr J. Visser maar mager zijn uitgevallen.
Dat ik de afgelopen jaren met zoveel plezier aan mijn onderzoek heb gewerkt komt voor een belangrijk deel op rekening van mijn collega's op het NIDI. Hoewel velen aan die sfeer hebben bijgedragen wil ik een aantal personen toch met name noemen. De komst van Erik Beekink op het NIDI bracht mijn onderzoek in een duidelijke stroomversnelling. Inhoudelijk, voor wat betreft de ontwikkeling van een 19e-eeuwse beroepsclassificatie, maar vooral op het terrein van dataopslag, -verwerking en -analyse waren zijn deskundigheid, zijn pedagogische kwaliteiten en zijn inzet voor mij van wezenlijk belang. Op beslissende momenten waren ook Jeroen Ber-kien, Peter Ekamper, Harry Heemskerk, Kène Henkens, Hein Moors en Yves de Roo in de buurt om mijn pc-problemen op te lossen. Bij de analyse van de data kon van de deskundigheid van verschillende (ex-)NIDI-me-dewerkers gebruik worden gemaakt. Met name Jan Schuur en Nico Keil-man dienen hier genoemd te worden. De opeenvolgende versies van de tekst van deze dissertatie werden in meer definitieve vorm gegoten door Tonny Nieuwstraten. Haar nauwkeurigheid, enthousiasme en streven naar perfectie hebben ervoor gezorgd dat in elk geval de vormgeving er met iedere versie op vooruit ging. Angie Pleit-Kuiper zorgde voor een Engelse samenvatting. Harry Bronsema hoorde meer dan 10 jaar lang geduldig mijn geklaag aan en sprong bij vele vervelende klusjes in. Wendy Post, Rob van der Erf en Evert van Imhoff verschaften op een zeer belang-rijk moment wat extra inspiratie.
Aan de leesbaarheid van dit boek is een zeer belangrijke bijdrage gele-verd door Niek van Poppel, die zijn in een onbewaakt ogenblik gedane toezegging, de tekst door te lezen en waar nodig te corrigeren, gelukkig gestand heeft gedaan en door Jan Bieleman, die zeer zorgvuldig de tekst en de lay-out heeft nagelopen.
Allen die ik hier heb genoemd, en allen die ik onverhoopt mocht zijn vergeten, ben ik dankbaar voor hun hulp.
A B S T R A C T
Poppel, Frans van (1992), Trouwen in Nederland. Een historisch-demografische studie van de 19e en vroeg-20e eeuw/ Marriage in the Netherlands. A historic-demographical study of the 19th and early 20th centuries. Published as doctoral thesis, Agricultural Uni-versity Wageningen; as N I D I R a p p o r t nr. 31 by the Stichting Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut, Postbus 11650, 2502 AR 's-Gravenhage, the Netherlands (ISBN 90-70990-39-3, ISSN 0922-7210); and as A.A.G. Bijdragen 33 (ISSN 0511-0726) 654 + X X pages, 43 tables, 82 figures, 1 cartogram, 2 diagrams, 3 appendices, 1385 references, English summary.
This study deals with the development of marriage, marital dissolution, and remarriage in the Netherlands in the period 1815-1930. It pays attention to the cultural ideas that guided the marriage decisions of 19th century men and women, making extensive use of 19th and 20th century statistical, sociological, historical, legal, economic, and ethno-graphic sources. Differences in age at marriage between the social classes in the 19th centu-ry are examined, using data for more then 63,000 marriages during the period 1812-1912 in a number of Dutch municipalities. T h e very high regional variation in age at marriage and marriage frequency in this period was analyzed using multivariate analysis of statistical data for 27 regions. T h e Dutch pattern of dissolution of marriage (by death and divorce) and of remarriage was examined in detail for the period 1850-90 using existing Dutch data on widowhood, divorce and remarriage, a variety of qualitative sources and data from the vital registration system and the population register for several cities. Proportional hazards models were used in this analysis.
Free discriptors: historical demography, social-economic history, marriage, divorce, widowhood, family.
English summary on p. 581-587.
Dit werk verschijnt tevens als A.A.G. B I J D R A G E N 33 (Wageningen 1992); ISSN 0511-0726 en als N I D I Rapport nr. 31 (Stichting Nederlands Interdisciplinair Demogra-fisch Instituut, Postbus 11650, 2502 AR 's-Gravenhage); ISBN 90-70990-39-3 / ISSN 0922-7210
© 1992 Landbouwuniversiteit, Wageningen.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, of enig andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Landbouwuniversiteit.
No part of this book be stored in an computerized system or reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without permission from the Agricul-tural University.
I N H O U D INHOUDSOPGAVE LlJST VAN TABELLEN LlJST VAN FIGUREN LlJST VAN KAARTEN LlJST VAN SCHEMA'S LlJST VAN BIJLAGEN I. I N L E I D I N G 1
DEEL EEN. HUWELIJKSSLUITING
I I . H U W E L I J K S F R E Q U E N T I E E N H U W E L I J K S -L E E F T I J D I N D E 19E E N 2 0 E E E U W 21 I I I . O P V A T T I N G E N M E T B E T R E K K I N G T O T D E H U W E L I J K S L E E F T I J D 2 9 111.1. INLEIDING 2 9 111.2. D E HUWELIJKSWETGEVING 3 2 111.3. HUWELIJKSADVIEZEN 4 0 111.4. SPREEKWOORDEN, ZEGSWIJZEN EN
VOLKSKUNDIGEN OVER DE HUWELIJKSLEEFTIJD . . 4 4
111.5. DE OPVATTINGEN VAN DE ONDERLAAG 4 7
111.6. ARMOEDE EN OVERBEVOLKING 6 3 111.7. DE NEO-MALTHUSIANEN 8 1 111.8. DE SOCIALISTISCHE BEWEGING 8 6 111.9. PROSTITUTIE, OPENBARE GEZONDHEIDSZORG,
EUGENETICA 9 3 I I I . 10. HET HUWELIJKSVRAAGSTUK EN DE VROUWENBEWEGING 103 I I I . l 1. SAMENVATTING 1 1 5 I V . H E T E U R O P E S E H U W E L I J K S P A T R O O N I N D E H I S T O R I S C H E L I T E R A T U U R O V E R N E D E R L A N D 1 1 7 I V . 1. HET HUWELIJKSPATROON IN DE 19E EEUW EN
DE VERANDERINGEN DAARIN ALS GEVOLG VAN
INHOUD
IV.2. EMPIRISCH ONDERZOEK NAAR HET NEDERLANDSE
HUWELIJKSPATROON IN DE 1 9E EEUW 125
V. DE HUWELIJKSLEEFTIJD NADER
ONDERZOCHT 135
V. 1. BRONNEN EN INDELINGEN 135
V.l.l. - Deselectievangemeenten . . . . 1 3 5
V.1.2. - De indeling naar sociale groep . . 137 V.2. REGIONALE VERSCHILLEN IN HUWELIJKSLEEFTIJD . 140 V.3. SOCIALE VERSCHILLEN IN HUWELIJKSLEEFTIJD . . 149 V.4. VERANDERINGEN IN DE HUWELIJKSLEEFTIJD PER
SOCIALE GROEP GEDURENDE DE 1 9E EEUW . . . . 1 7 4 V.5. D E HUWELIJKSLEEFTIJD VAN DE MIGRANTEN . . . 1 9 2
V.6. CONCLUSIES 197
VI. REGIONALE VERSCHILLEN IN HUWELIJKS-SLUITING 1850-1930: EEN MULTIVARIATE
ANALYSE 2 0 9
VI. 1. INLEIDING 2 0 9 VI. 2. STUDIES NAAR DE SAMENHANG TUSSEN DE
REGIONALE ONTWIKKELING DER
BESTAANS-MIDDELEN EN HET HUWELIJKSPATROON 2 1 5 VI.3. EEN THEORETISCH MODEL TER VERKLARING
VAN REGIONALE VERSCHILLEN 2 2 4
VI.4. DATA EN METHODE 2 3 3 VI.5. EEN BESCHRIJVING VAN ENKELE UITKOMSTEN . . . 2 3 8
VI.6. EEN TOETSING VAN DE THEORIE VAN HOFSTEE . . . 2 4 5
VI.6.1. - Het agrarisch-ambachtelijke
huwelijkspatroon 2 4 5
VI.6.2. - Proletarisering 2 4 9
VI.6.3. - Huwelijksvruchtbaarheid en
huwelijkssluiting 2 5 5
VI.7. EEN MODEL VOOR DE VERKLARING VAN REGIONALE
VERSCHILLEN IN HUWELIJKSSLUITING 2 5 7
VI.8. SAMENVATTING 2 6 8
D E E L T W E E . H U W E L I J K S O N T B I N D I N G E N H E R T R O U W I N D E 1 9 E E E U W
VII. HUWELIJKSONTBINDING EN HERTROUW IN NEDERLAND IN DE 19E EN 20E EEUW: EEN
INHOUD
VIII. VERWEDUWING EN HERTROUW IN DE 19E EN 20E EEUW: EEN OVERZICHT VAN
ONDER-ZOEKSBEVINDINGEN 285 VIII. 1. VERWEDUWING EN HERTROUW; CONSEQJJENTIES
VOOR DE STRUCTUUR EN HET FUNCTIONEREN VAN
HUISHOUDEN EN SAMENLEVING 285
VIII.2. PROBLEMEN BIJ DE ANALYSE VAN DEMOGRAFISCHE GEGEVENS MET BETREKKING TOT HERTROUW . . . 289
VIII.3. VERWEDUWING EN HERTROUW IN EUROPA
SEDERT HET BEGIN VAN DE NIEUWSTE TIJD 291
VIII.3.1. - Kwantitatieve Nederlandse
gegevens 291 VIII.3.2. - Opvattingen over weduwen,
weduwnaars en hun hertrouw . . 300
VIII.3.3. — Mannen en vrouwen 306 VIII.3.4. - De betekenis van sexe en beroep
voor de hertrouw 311 VIII.3.5. - Financiele regelingen voor
weduwen 317 VIII.3.6. - Het kindertal: een verdere
compli-catie 325 VIII.3.7. ~ De keuze van een nieuwe partner. 332
IX. VERWEDUWING EN HERTROUW IN TWEE
NEDERLANDSE STEDEN IN DE 19E EEUW . . . . 337
IX. 1. OPZET EN UITWERKING VAN HET ONDERZOEK . . .337
IX. 1.1. — Uitgangspunten 337 IX.1.2. - Nadere uitwerking 341
IX.2. DEMOGRAFISCHE KENMERKEN VAN WEDUWEN
EN WEDUWNAARS 349 IX.3. HERTROUW VAN WEDUWEN EN WEDUWNAARS . .363
IX. 3.1. - Verschillen in frequentie van
hertrouw 363 IX.3.2. - Tijdsduur tussen het overlijden
van de partner en hertrouw . . . .375 IX.3.3. - Kenmerken van de nieuwe
partner 381
IX.4. ANALYSE VAN HET HERTROUWEN MET BEHULP
VAN PROPORTIONAL HAZARDS-MODELLEN 387 IX.5. D E ONTWIKKELING VAN DE HERTROUW IN DE
INHOÜD
VAN OPVATTINGEN EN GEDRAG 409
X.l. I N L E I D I N G 409 X.2. HET J U R I D I S C H K A D E R V A N D E E C H T S C H E I D I N G . . 411
X. 3. D E DISCUSSIE O V E R D E E C H T S C H E I D I N G S
-W E T G E V T N G 426
X.3.1. - Een globale schets van de ontwikkelingen in de Westerse wereld in met name de
19eeeuw 426 X.3.2. - De discussie in Nederland in de
19e en het begin van de
20eeeuw 431
X.4. E C H T S C H E I D I N G : R E S U L T A T E N V A N B U I T E N L A N D S
E N N E D E R L A N D S O N D E R Z O E K 456 X.5. U I T G A N G S P U N T E N V O O R E E N O N D E R Z O E K N A A R
E C H T S C H E I D I N G I N D E 19E E E U W 469
XI. ECHTSCHEIDINGEN EN HERTROUW IN DEN HAAG SEDERT HET MIDDEN VAN
DE 19E EEUW 473 XI. 1. E N K E L E S T A T I S T I S C H E G E G E V E N S O V E R D E R E G I O -N A L E O -N T W I K K E L I -N G V A -N D E E C H T S C H E I D I -N G I -N D E 1 9E E N D E 20E E E U W 473 XI.2. O P Z E T V A N H E T O N D E R Z O E K E N G E B R U I K T E B R O N N E N 480 XI.2.1. - De case-control-benadering . . .480 XI.2.2. - Uitwerking en gebruikte
bronnen 481 XI. 3. E N K E L E G L O B A L E UITKOMSTE^N 488 XI .4. V E R S C H I L L E N I N D E F R E Q U E N T I E V A N E C H T S C H E I D I N G 494 XI.5. D E T I J D T U S S E N H U W E L I J K E N E C H T S C H E I D I N G . .512 XI.6. E C H T S C H E I D I N G S G R O N D E N , P R O C E D U R E L E A S P E C T E N E N K E N M E R K E N V A N G E S C H E I D E N E N . .516 XI.7. N A D E E C H T S C H E I D I N G 522 XI.8. D E N I E U W E P A R T N E R 538 XI. 9. M U L T I V A R I A T E A N A L Y S E V A N H U W E L I J K S -O N T B I N D I N G E N H E R T R -O U W 541 XI. 10. S L O T 551
X. ECHTSGHEIDING IN NEDERLAND IN DE 19E EN HET BEGIN VAN DE 20E EEUW: EEN SCHETS
INHOUD XII. S A M E N V A T T I N G E N N A B E S C H O U W I N G 5 5 9 SUMMARY 5 8 1 BIJLAGEN 5 8 9 NOTEN 5 9 3 AANGEHAALDE LITERATUUR 6 2 9
L I J S T VAN T A B E L L E N
Tabel
5.1. Het totaal aantal huwelijken in het onderzoek per gemeente 136 6.1. Het aantal huwelijken per j a a r per 1000 huwbare vrouwen 239 6.2. Het aantal huwelijken per jaar per 1000 huwbare mannen 240 6.3. Ooit-gehuwde vrouwen van 25-29jaar per 1000 vrouwen van dezelfde leeftijd 241
6.4. Ooit-gehuwde mannen van 25-29 jaar per 1000 mannen van dezelfde leeftijd 242 6.5. De samenhang tussen de waarden van de verschillende huwelijksindicatoren
in de jaren 1850, 1880,1910 en 1930 243 6.6. De samenhang tussen de waarden van de verschillende huwelijksindicatoren
in de onderscheiden perioden 243 6.7. Resultaten van een multipele regressie-analyse met door sterfte beschikbaar
ko-mende posities (AVAIL) en het woningaanbod ( W O N H U W ) op verschillende huwelijksindicatoren, voor stedelijke (N = 16) en landelijke gebieden (N = 11) . . 247 6.8. Indices van de huwelijkssluiting en de proportie variantie verklaard door twee
indices van de beroepsstructuur (% mannen in de landbouw (LANDMAN) en de log van de moderne nijverheid ( L O G M O D ) ) en de waarden van de
bijbehorenderegressie-coefficienten (N = 27) 251 6.9. Het aantal huwbare mannen per 100 huwbare vrouwen per regio 259
6.10. Multipele regressie van het percentage R K ( R O O M S ) , de log van het inkomensniveau ( I N K O M ) en de sex ratio (SEXE) op H U W M A N (N = 27). 260 6.11. Multipele regressie van het percentage R K ( R O O M S ) , de log van het
inko-mensniveau ( I N K O M ) en de sex ratio (SEXE) op E M M A N ( N = 27) . . . . 262 6.12. Multipele regressie van het percentage R K ( R O O M S ) , de log van het
inko-mensniveau ( I N K O M ) en de sex ratio (SEXE) op E M V R O ( N = 27) . . . . 263 6.13. Parameters van de multipele regressie-analyse op H U W M A N met de log van
het inkomen ( I N K O M ) , het zuivere effect van de sex ratio (RESSEX) en
het zuivere effect van de kerkelijke gezindte (RESREL) (N = 27) 265 6.14. Parameters van de multipele regressie-analyse op E M M A N met de log van
het inkomen ( I N K O M ) , het zuivere effect van de sex ratio (RESSEX) en
het zuivere effect van de kerkelijke gezindte (RESREL) (N = 27) 266 6.15. Parameters van de multipele regressie-analyse op E M V R O met de log van
het inkomen ( I N K O M ) , het zuivere effect van de sex ratio (RESSEX) en
het zuivere effect van de kerkelijke gezindte (RESREL) (N = 27) 267 8.1. Hertrouwenden in 1933 in Amsterdam naar de tijdsduur, verlopen sedert de
huwelijksontbinding (in % van het totaal aantal hertrouwenden) 296 9.1. De samenstelling der beroepsbevolking in 1889 in Breda en Gouda naar de
positie in het bedrijf 340 9.2. De verdeling van de overledenen naar geslacht (in % van het jaarlijkse aantal
overledenen) 350 9.3. De gemiddeide leeftijd bij overlijden naar het geslacht van de overledene . . . 351
9.4. De gemiddeide leeftijd van de achterblijvende man en vrouw op het moment
van overlijden van de partner 353 9.5. De verdeling van de vertrokken weduwen en weduwnaars naar de eerste
ge-meente van vestiging 361 9.6. De verdeling van de migranten en niet-migranten naar de leeftijd bij
LlJST VAN TABELLEN
9.7. Het aandeel van de migranten in het totaal aantal verweduwde personen naar leeftijdsgroep bij verweduwing en het percentage migranten van wie overlijden
of huwelijk bekend is 363 9.8. De gemiddeide, minimale en maximale duur in jaren van de laatste période
die in weduwstaat wordt doorgebracht, naar de leeftijd bij verweduwing. 366 9.9. De gemiddeide leeftijd bij hertrouw naar de période van verweduwing,
ge-slacht en gemeente 375 9.10. Het relatieve risico van hertrouw van verweduwden; volledige model 395
9.11. Het relatieve risico van hertrouw van verweduwden; beperkte model . . . . . 397 10.1. Het tijdsverloop in jaren tussen hertrouw en echtscheiding, Amsterdam, 1933
(in % van het totaal aantal hertrouwenden) 464 11.1. Het aantal in de registers der burgerlijke stand ingeschreven echtscheidingen 474
11.2. De woonplaats van gescheiden mannen en vrouwen op het moment der
volks-telling 475 11.3. De woonplaats van gescheidenen van tafel en bed op het moment der
volkstel-ling 476 11.4. Het totaal aantal gesloten huwelijken en huwelijken en echtscheidingen in
het onderzoek naar het j a a r van huwelijkssluiting 489 11.5. Het totaal aantal gesloten huwelijken naar het jaar van huwelijkssluiting en
het aantal ingeschreven echtscheidingen naar het j a a r van inschrijving . . . . 490 11.6. De verhouding van de aantallen niet in echtscheiding geëindigde huwelijken
in de steekproef en de totale aantallen gesloten huwelijken naar het jaar van
huwelijkssluiting 491 11.7. Aantallen huwelijken naar voorafgaande burgerlijke S t a a t ( 1850-80) en leeftijd
( 1850-65), Den Haag, (per 100 huwelijken) 493 11.8. De gemiddeide huwelijksleeftijd naar période, sociale groep en kerkelijke
ge-zindte, Den Haag, 1850-82 494 11.9. Beroepen van gescheiden mannen op het moment van huwelijkssluiting . . . 501
11.10. De eerstgenoemde grond voor echtscheiding bij huwelijken, gesloten in Den
H a a g in de jaren 1850-82 517 11.11. Het aantal mannen en vrouwen van wie de hertrouw- of overlijdensdatum
niet bekend is per 100 huwelijken met hetzelfde kenmerk (N = 2.294) 523 11.12. M a n n e n en vrouwen van wie de hertrouw- of overlijdensdatum niet bekend
is naar de laatst bekende woonplaats of de plaats van vestiging 524 11.13. Het relatieve risico van huwelijksontbinding door echtscheiding, volledige
model (N = 24.949) 544 11.14. Het relatieve risico van hertrouw na huwelijksontbinding, volledige model . . 549
L I J S T VAN F I G U R E N
Figuur
2.1. Het percentage ooit-gehuwde mannen en vrouwen per geboortegeneratie . . 22
2.2. De gemiddeide leeftijd bij eerste huwelijk per geboortegeneratie 22 2.3. De gemiddeide leeftijd bij eerste huwelijk naar geslacht, 1850-1989 25 2.4. De frequentie van de eerste huwelijkssluiting, 1830-1970 (per 100 van de
huwbare bevolking) 25 5 . 1 \ De gemiddeide huwelijksleeftijd naar période en geslacht, 18121912. M a n
-nen. Eerste huwelijken 141 5.1b. De gemiddeide huwelijksleeftijd naar période en geslacht, 1812-1912.
Man-nen. Eerste huwelijken 141 5.2". De gemiddeide huwehjksleeftijd naar période en geslacht, 1812-1912.
Vrouwen. Eerste huwelijken 142 5.2b. De gemiddeide huwelijksleeftijd naar période en geslacht, 1812-1912.
Vrouwen. Eerste huwelijken 142 5.3*. Het verschil in huweUjksleeftijd van mannen ten opzichte van vrouwen, naar
période. Mediaan. Alle huwelijken. Zuid-Holland 146 5.3b. Het verschil in huwehjksleeftijd van mannen ten opzichte van vrouwen, n a a r
période. Mediaan. Alle huwehjken. Zuid-Nederland 146 5.3C. Het verschil in huweUjksleeftijd van mannen ten opzichte van vrouwen, n a a r
période. Mediaan. Alle huwelijken. Zeeland 147 5.3d. Het verschil in huwelijksleeftijd van mannen ten opzichte van vrouwen, naar
période. Mediaan. Alle huwelijken. Gelderland 147 5.3e. Het verschil in huwelijksleeftijd van mannen ten opzichte van vrouwen, naar
période. Mediaan. Alle huwelijken. Overig Nederland 148 5.4". De gemiddeide leeftijd bij eerste huwelijk naar regio. Grote burgerij 150
5.4b. De gemiddeide leeftijd bij eerste huwelijk naar regio. Landarbeiders 150
5.4e. De gemiddeide leeftijd bij eerste huwelijk naar regio. Boeren 150
5.4d. De gemiddeide leeftijd bij eerste huwelijk naar regio. Intellectuelen en beambten 150
5.4e. De gemiddeide leeftijd bij eerste huwelijk naar regio. Werklieden 151
5.¥. De gemiddeide leeftijd bij eerste huwelijk naar regio. Kleine burgerij 151
5.4«. De gemiddeide leeftijd bij eerste huwelijk naar regio. Losse arbeiders 151 5.4h. De gemiddeide leeftijd bij eerste huwelijk. Arnhem en
Dodewaard/Wagenin-gen 151 5.5". De cumulatieve relatieve verdeling van de huwelijken naar leeftijd; kleine
bur-gerij. Mannen. Eerste huwehjken 155 5.5b. De cumulatieve relatieve verdeling van de huwehjken naar leeftijd; boeren.
Mannen. Eerste huwelijken 155 5.5e. De cumulatieve relatieve verdeling van de huwelijken n a a r leeftijd; losse en
ongeschoolde arbeiders. Mannen. Eerste huwelijken 156 5.5d. De cumulatieve relatieve verdeling van de huwelijken naar leeftijd;
werklie-den. Mannen. Eerste huwehjken 156 5.5e. De cumulatieve relatieve verdeling van de huwehjken naar leeftijd;
landarbei-ders. Mannen. Eerste huwelijken 157 5.6". De cumulatieve relatieve verdeling van de huwehjken naar leeftijd; kleine
bur-gerij. Vrouwen. Eerste huwehjken 158 5.6b. De cumulatieve relatieve verdeling van de huwehjken naar leeftijd; boeren.
Vrouwen. Eerste huwehjken 158 5.6e. De cumulatieve relatieve verdeling van de huwelijken naar leeftijd; losse en
LlJST VAN FIGUREN
5.6d. De cumulatieve relatieve verdeling van de huwelijken naar leeftijd;
werklie-den. Vrouwen. Eerste huwelijken . . .* 159 5.6e. De cumulatieve relatieve verdeling van de huwelijken naar leeftijd;
landarbei-ders. Vrouwen. Eerste huwelijken 160 5.7". De mediaan van het verschil in huwelijksleeftijd naar de sociale groep van
de man. Allé huwelijken. Zuid-Holland 161 5.7b. De mediaan van het verschil in huwehjksleeftijd naar de sociale groep van
de man. Allé huwelijken. Zuid-Nederland 162 5.7C. De mediaan van het verschil in huwehjksleeftijd naar de sociale groep van
de man. Allé huwelijken. Zeeland 162 5.7d. De mediaan van het verschil in huwelijksleeftijd naar de sociale groep van
de man. Allé huwelijken. Gelderland 163 5.7e. De mediaan van het verschil in huwehjksleeftijd naar de sociale groep van
de man. Allé huwelijken. Overig Nederland 163 5.8". De gemiddeide leeftijd van de m a n bij het eerste huwelijk naar de sociale groep
van de man voor werkende en niet-werkende vrouwen. Delft 166 5.8b. De gemiddeide leeftijd van de vrouw bij het eerste huwelijk naar de sociale
groep van de m a n voor werkende en niet-werkende vrouwen. Delft 166 5.9°. De toe-( + ) of afname ( — ) van de leeftijd bij het eerste huwelijk naar regio;
losse en ongeschoolde arbeiders. Mannen 175 5.9\ De toe-( + ) of afname ( — ) van de leeftijd bij het eerste huwelijk naar regio;
boeren. M a n n e n 175 5.9e. De toe-( + ) of afname ( - ) van de leeftijd bij het eerste huwelijk naar regio;
kleine burgerij. Mannen 176 5.9d. De toe-( + ) of afname ( — ) van de leeftijd bij het eerste huwelijk naar regio;
landarbeiders. M a n n e n 176 5.9". De toe-( + ) of afname ( — ) van de leeftijd bij het eerste huwelijk naar regio;
werklieden. Mannen 177 5.9r. De toe-( + ) of afname ( — ) van de leeftijd bij het eerste huwelijk naar regio;
intellectuelen en beambten. M a n n e n 177 5.9g. De toe-( + ) of afname ( — ) van de leeftijd bij het eerste huwelijk naar regio;
grote burgerij. Mannen 178 5.10". De toe-( + ) of afname ( —) van de leeftijd bij het eerste huwelijk naar regio;
losse en ongeschoolde arbeiders. Vrouwen 179 5.10b. De toe-( + ) of afname ( —) van de leeftijd bij het eerste huwelijk naar regio;
boeren. Vrouwen . 180 5.10e. De toe-( + ) of afname ( —) van de leeftijd bij het eerste huwelijk naar regio;
kleine burgerij. Vrouwen 180 5.10d. De toe-( + ) of afname ( —) van de leeftijd bij het eerste huwelijk naar regio;
landarbeiders. Vrouwen 181 5.10e. De toe-( + ) of afname ( —) van de leeftijd bij het eerste huwelijk naar regio;
werklieden. Vrouwen 181 5.10f. De toe-( + ) of afname ( —) van de leeftijd bij het eerste huwelijk naar regio;
intellectuelen en beambten. Vrouwen 182 5.10g. De toe-( + ) of afname ( —) van de leeftijd bij het eerste huwelijk naar regio;
grote burgerij. Vrouwen 182 5.11. De toe-( + ) of afname( — ) van de leeftijd bij het eerste huwelijk naar sociale
groep. Arnhem 183 5.12*. De gemiddeide huwelijksleeftijd naar période en geslacht, 1812-1912; Delft.
Mannen. Eerste huwelijken 185 5.12b. De gemiddeide huwehjksleeftijd naar période en geslacht, 1812-1912; Delft.
Vrouwen. Eerste huwehjken 185 5.13". De gemiddeide huwelijksleeftijd naar période en geslacht, 1812-1912; Arnhem.
LlJST VAN FIGUREN
5.13b. De gemiddeide huwelijksleeftijd naar période en geslacht, 1812-1912; Arnhem.
Vrouwen. Eerste huwelijken 186 5.14". De cumulatieve relatieve verdeling van de huwelijken naar leeftijd per sociale
groep; Delft. Mannen. Eerste huwelijken voor en na 1870 187 5.14b. De cumulatieve relatieve verdeling van de huwehjken naar leeftijd per sociale
groep; Delft. Mannen. Eerste huwelijken voor en na 1870 188 5.14c. De cumulatieve relatieve verdeling van de huwehjken naar leeftijd per sociale
groep; Delft. Mannen. Eerste huwelijken voor en na 1870 188 5.15*. De cumulatieve relatieve verdeling van de huwelijken naar leeftijd per sociale
groep; Delft. Vrouwen. Eerste huwelijken voor en na 1870 189 5.15b. De cumulatieve relatieve verdeling van de huwelijken naar leeftijd per sociale
groep; Delft. Vrouwen. Eerste huwelijken voor en na 1870 189 5.15c. De cumulatieve relatieve verdeling van de huwelijken naar leeftijd per sociale
groep; Delft. Vrouwen. Eerste huwehjken voor en na 18 70 190 5.15e 1. De cumulatieve relatieve verdeling van de huwehjken naar leeftijd; Delft.
Landarbeiders. Eerste huwelijken voor en na 1870 190 5.16*. De gemiddeide huwelijksleeftijd van de man naar de geboorteplaats van de
man; Delft. Eerste huwelijken 194 5.16b. De gemiddeide huwelijksleeftijd van de vrouw naar de geboorteplaats van de
vrouw; Delft. Eerste huwehjken 194 7.1s. Het relatief aantal huwelijken tussen niet eerder gehuwde partners,
1850-1970 276 7.1b. Het relatief aantal huwelijken tussen eerder gehuwde partners, 1850-1970 . . 276
7.2. De verdeling van huwelijksontbindingen naar oorzaak, 1850-1970 278 7.3. Overleden gehuwde mannen, resp. vrouwen per 10.000 gehuwde mannen,
1850-1970 278 7.4. De gemiddeide leeftijd bij overlijden van gehuwde mannen en vrouwen,
1850-1970 279 7.5. Het aantal echtscheidingen en het aantal scheidingen van tafel en bed per
10.000 gehuwde mannen, 1830-1970 279 7.6. Het aantal echtscheidingen per 10.000 gesloten huwelijken per huwelijkscohort 281
7.7. De frequentie van niet-eerste huwelijken (per 100 van de huwbare bevolking),
1830-1970 281 7.8. De gemiddeide leeftijd bij niet-eerste huwelijk, 1850-1970 282
8.1. Het percentage huwelijken waarvan een of beide partners eerder gehuwd zijn
geweest, per provincie en période 291 8.2*. Het percentage niet-eerste huwelijken naar geslacht en regio, 1812-1912;
man-nen. West-Nederland 293 8.2b. Het percentage niet-eerste huwelijken naar geslacht en regio, 1812-1912;
vrou-wen. West-Nederland 293 8.2e. Het percentage niet-eerste huwelijken naar geslacht en regio, 1812-1912;
man-nen. Oost- en Zuid-Nederland 294 8.2d. Het percentage niet-eerste huwelijken naar geslacht en regio, 1812-1912;
vrou-wen. Oost- en Zuid-Nederland 294 8.2e. Het percentage niet-eerste huwelijken naar geslacht en regio, 1812-1912;
man-nen. Zeeland en Noord-Nederland 295 8.2r. Het percentage niet-eerste huwehjken naar geslacht en regio, 1812-1912;
vrou-wen. Zeeland en Noord-Nederland 295 9.1*. De procentuele verdeling van de overledenen naar leeftijd bij overlijden;
man-nen. Breda 352 9.1b. De procentuele verdeling van de overledenen naar leeftijd bij overlijden;
LlJST VAN FIGUREN
9.1e. De procentuele verdeling van de overledenen naar leeftijd bij overlijden;
man-nen. Gouda 352 9.ld. De procentuele verdeling van de overledenen naar leeftijd bij overlijden;
vrou-wen. Gouda 352 9.2a. De procentuele verdeling van de verweduwden naar leeftijd bij verweduwing;
mannen. Breda 354 9.2b. De procentuele verdeling van de verweduwden naar leeftijd bij verweduwing;
vrouwen. Breda 354 9.2e. De procentuele verdeling van de verweduwden naar leeftijd bij verweduwing;
mannen. Gouda 354 9.2d. De procentuele verdeling van de verweduwden naar leeftijd bij verweduwing;
vrouwen. Gouda 354 9.3". Het percentage verweduwden zonder kinderen op het moment van
verwedu-wing; mannen. Breda 356 9.3b. Het percentage verweduwden zonder kinderen op het moment van
verwedu-wing; vrouwen. Breda 356 9.3e. Het percentage verweduwden zonder kinderen op het moment van
verwedu-wing; mannen. Gouda 356 9.3d. Het percentage verweduwden zonder kinderen op het moment van
verwedu-wing; vrouwen. Gouda 356 9.4". Het gemiddeld aantal kinderen op het moment van verweduwing; mannen.
Breda 357 9.4b. Het gemiddeld aantal kinderen op het moment van verweduwing; vrouwen.
Breda 357 9.4e. Het gemiddeld aantal kinderen op het moment van verweduwing; mannen.
Gouda 357 9.4d. Het gemiddeld aantal kinderen op het moment van verweduwing; vrouwen.
Gouda 357 9.5\ Weduwnaars naar de leeftijd van het jongste kind op het moment van
over-lijden van de vrouw en de leeftijd van de weduwnaar. Breda 359 9.5b. Weduwen naar de leeftijd van het jongste kind op het moment van overlijden
van de m a n en de leeftijd van de weduwe. Breda 359 9.5e. Weduwnaars naar de leeftijd van het jongste kind op het moment van
over-lijden van de vrouw en de leeftijd van de weduwnaar. Gouda 359 9.5d. Weduwen naar de leeftijd van het jongste kind op het moment van overlijden
van de man en de leeftijd van de weduwe. Gouda 359 9.6*. Het percentage overleden, hertrouwde en onbekend gebleven mannen naar
de leeftijd bij verweduwing. Breda 364 9.6b. Het percentage overleden, hertrouwde en onbekend gebleven vrouwen naar
de leeftijd bij verweduwing. Breda 364 9.6e. Het percentage overleden, hertrouwde en onbekend gebleven mannen naar
de leeftijd bij verweduwing. Gouda 364 9.6d. Het percentage overleden, hertrouwde en onbekend gebleven vrouwen naar
de leeftijd bij verweduwing. Gouda 364 9.7. Het percentage hertrouwden naar het kindertal bij verweduwing 367
9.8. Het percentage hertrouwden naar leeftijd en geslacht van het oudste kind . . 368 9.9. Het percentage hertrouwden naar de leeftijd van het jongste kind bij
verwe-duwing 369 9.10. Het percentage hertrouwden naar de kerkelijke gezindte van de verweduwden 3 71
9.11. Het percentage hertrouwden naar de sociale groep van de weduwnaar . . . . 372 9.12. Het percentage hertrouwden naar het leeftijdsverschil met de eerdere partner 374 9.13*. De procentuele verdeling van de hertrouw naar de duur sedert verweduwing
en de leeftijd bij verweduwing; mannen. Breda 377 9.13b. De procentuele verdeling van de hertrouw naar de duur sedert verweduwing
LlJST VAN FIGUREN
9.13e. De procentuele verdeling van de hertrouw naar de duur sedert verweduwing
en de leeftijd bij verweduwing; mannen. Gouda 377 9.13d. De procentuele verdeling van de hertrouw naar de duur sedert verweduwing
en de leeftijd bij verweduwing; vrouwen. Gouda 377 9.14. De gemiddeide duur tussen verweduwing en hertrouw naar het kindertal op
het moment van verweduwing 378 9.15. De gemiddeide duur tussen verweduwing en hertrouw naar de leeftijd van
het jongste kind bij verweduwing 379 9.16. De gemiddeide duur tussen verweduwing en hertrouw naar de sociale groep
van de weduwnaar 380 9.17. De procentuele verdeling van de hertrouwenden naar het aantal jaren dat
de oude en nieuwe partner jonger, respectievelijk ouder waren 381 9.18a. De relatieve verdeling van de hertrouwenden naar de burgerlijke Staat van
de nieuwe partner en de leeftijd bij verweduwing; Breda. M a n n e n 383 9.18b. De relatieve verdeling van de hertrouwenden naar de burgerlijke S t a a t van
de nieuwe partner en de leeftijd bij verweduwing; Breda. Vrouwen 383 9.18e. De relatieve verdeling van de hertrouwenden naar de burgerlijke S t a a t van
de nieuwe partner en de leeftijd bij verweduwing; Gouda. Mannen 383 9.18d. De relatieve verdeling van de hertrouwenden naar de burgerlijke S t a a t van
de nieuwe partner en de leeftijd bij verweduwing; Gouda. Vrouwen 383 9.19a. De relatieve verdeling van het kindertal van de echtgenote naar het kindertal
van de weduwnaar. Breda 385 9.19b. De relatieve verdehng van het kindertal van de echtgenoot naar het kindertal
van de weduwe. Breda 385 9.19e. De relatieve verdehng van het kindertal van de echtgenote naar het kindertal
van de weduwnaar. Gouda 385 9.19d. De relatieve verdehng van het kindertal van de echtgenoot naar het kindertal
van de weduwe. Gouda 385 9.20. Het cumulatieve percentage hertrouwde verweduwden naar de situatie op het
moment van verweduwing 399 10.1. Het percentage door echtscheiding ontbonden huwelijken zonder
minderjari-ge kinderen 419 10.2. Het gemiddeld aantal minderjarige kinderen per huwelijk van de door
echt-scheiding ontbonden huwelijken 419 11.1. Het aantal echtscheidingen per 1000 gesloten huwehjken in de
huwelijkscohor-ten 1850-82 496 11.2. Het aantal echtscheidingen per 1000 gesloten huwehjken naar de
huwehjks-leeftijd van man en vrouw 497 11.3. Het aantal echtscheidingen per 1000 gesloten huwehjken naar het aantal bij
huwelijk nog in leven zijnde (schoon)ouders 499 11.4. Het aantal echtscheidingen per 1000 gesloten huwehjken naar de kerkelijke
gezindte van man en vrouw 499 11.5. Het aantal echtscheidingen per 1000 gesloten huwelijken naar de sociale groep
van de m a n 502 11.6. Het aantal echtscheidingen per 1000 gesloten huwehjken naar het aantal
ver-huizingen tussen sluiting en ontbinding van het huwelijk 508 11.7. Het aantal echtscheidingen per 1000 gesloten huwelijken naar de
voorafgaan-de burgerlijke S t a a t van de huwenden 510
11.8. Het aantal echtscheidingen per 1000 gesloten huwehjken naar het
leeftijdsver-schil tussen m a n en vrouw 510 11.9. Het aantal echtscheidingen naar het aantal jaren verstreken tussen de
huwe-lijkssluiting en de datum van het vonnis, respectievehjk de inschrijving van
LlJST VAN FIGUREN
11.10. De procentuele verdeling van de echtscheidingen naar de echtscheidingsgrond
per période van huwelijkssluiting 519 11.11. De procentuele verdehng van de huwelijksontbinding naar de leeftijd bij en
de aard van de huwelijksontbinding 525 11.12. De gemiddeide levensduur van de niet hertrouwde mannen en vrouwen na
de huwelijksontbinding, naar de leeftijd bij ontbinding 528 11.13. Het percentage hertrouwde mannen en vrouwen naar de wijze van
huwelijks-ontbinding en de duur van het ontbonden huwelijk 528 11.14. Het percentage hertrouwde mannen en vrouwen naar de wijze van
huwelijks-ontbinding en het rangnummer van het ontbonden huwelijk 530 11.15. Het percentage hertrouwde mannen en vrouwen naar de wijze van
huwelijks-ontbinding en de période van huwelijkshuwelijks-ontbinding 530 11.16. Het percentage hertrouwde mannen en vrouwen naar de wijze van
huwelijks-ontbinding en de leeftijd bij huwelijkshuwelijks-ontbinding 531 11.17. Het percentage hertrouwde mannen en vrouwen naar de wijze van
huwelijks-ontbinding en de sociale groep van de vorige man 531 11.18. Het percentage hertrouwde mannen en vrouwen naar de wijze van
huwelijks-ontbinding en de kerkelijke gezindte 533 11.19. Het percentage hertrouwde mannen en vrouwen naar de wijze van
huwelijks-ontbinding en de herkomst 533 11.20. De gemiddeide duur tussen huwelijksontbinding en hertrouw naar de wijze
en période van huwelijksontbinding 535 11.21. De gemiddeide duur tussen huwelijksontbinding en hertrouw naar de wijze
van en de leeftijd bij huwelijksontbinding 535 11.22. De gemiddeide duur tussen huwelijksontbinding en hertrouw naar de wijze
van ontbinding en de duur van het vorig huwelijk 536 11.23. De gemiddeide duur tussen huwelijksontbinding en hertrouw naar de wijze
van ontbinding en de kerkelijke gezindte 536 11.24. De gemiddeide duur tussen huwelijksontbinding en hertrouw naar de wijze
van huwelijksontbinding en de sociale groep van de man . . . . 537 11.25. De procentuele verdehng van de hertrouw naar de leeftijd bij hertrouw en
de wijze van huwehjksontbinding 537 11.26. De relatieve verdeling van de hertrouwenden naar de burgerlijke staat van
de nieuwe partner en de wijze van ontbinding 539 11.27. De relatieve verdeling van de hertrouwenden naar het leeftijdsverschil tussen
man en vrouw en de wijze van ontbinding 539 11.28. Het aantal nog niet door echtscheiding ontbonden huwelijken naar de période
van huwelijk en de huwelijksduur (per 10.000) 543 11.29. Het aantal nog niet hertrouwde personen naar de reden van de
huwelijksont-binding, het geslacht en de duur sedert de huwehjksontbinding 547 11.30. Het aantal nog niet hertrouwde personen naar de reden van de
L I J S T VAN K A A R T E N
K a a r t
6.1. Regionale indeling van Nederland 236
L I J S T VAN S C H E M A ' S
Schema
6.1. Een verklärend model van de huwelijkssluiting 225 11.1. Een schematische voorstelling van de gevolgde zoekprocedure 488
L I J S T VAN B I J L A G E N
Bijlage
2.1. De berekening van de huwelijksfrequentie en de huwelijksleeftijd in
geboorte-generaties 589 5.1. Lijst van gemeenten waarover gegevens met betrekking tot de huwehjksleeftijd
naar sociale groep beschikbaar waren 590 6.1. Regionale gegevens met betrekking tot de demografische en
I. I N L E I D I N G
Dit boek beschrijft, vanuit een demografische invalshoek, de verande-ringen die sedert het begin van de vorige eeuw in Nederland op het terrein van huwelijkssluiting en huwelijksontbinding hebben plaatsgevonden. Getracht wordt deze ontwikkelingen in verband te brengen met de sociaal-economische en culturele veranderingen die tezelfdertijd in ons land op-traden. De keuze voor een demografische invalshoek betekent in concreto, dat met name aandacht wordt geschonken aan drie thema's: aan de varia-ble in ruimte en tijd van het aantal mannen en vrouwen dat een huwelijk sloot, aan de verschillen in leeftijd waarop men tot sluiting van het hu-welijk overging en aan de getalsmatige ontwikkeling van de verschillende vormen van huwelijksontbinding. Hoe beperkt die invalshoek ook lijkt, fundamentele vragen kunnen met behulp van deze drie aspecten worden beantwoord. Zij leggen immers het begin- en eindtijdstip van cruciale fa-sen in de menselijke levensloop vast en maken duidelijk hoeveel personen bepaalde fasen meemaakten.1
Qua onderwerp sluit het boek aan op eerdere historiserende beschou-wingen over huwelijk, gezin en echtscheiding in Nederland. Te denken valt daarbij met name aan de beschouwingen over de Nederlandse demo-grafische geschiedenis van de hand van Hofstee, waarin het huwelijk een centrale rol speelde als mechanisme dat de aantalsontwikkeling van de bevolking bepaalde.2 Maar ook de publikaties van Kooy, Van der Woude,
Verduin, Noordam en Damsma, en eerdere publikaties waaraan ook de auteur van dit boek zijn medewerking verleende, zijn in dit verband van belang.3 Gemeenschappelijk aan al deze studies was, dat die kenmerken
van het huwelijkspatroon die zieh leenden voor kwantificeerbaarheid, ex-pliciet aan de orde werden gesteld.
De ruime aandacht, die blijkens bovengenoemde serie publikaties aan de historische ontwikkeling van het huwelijk in Nederland werd besteed, sluit aan bij recente trends in het internationale historisch-demografisch onderzoek. Sedert de publikatie in 1965 van Hajnals artikel4 over het voor
West-Europa karakteristieke huwelijkspatroon - gekenmerkt door laat en weinig frequent huwen - was immers geleidelijk aan de centrale rol, die
de sterfte bij de verklaring van de lange-termijn bevolkingsontwikkeling
speelde, overgenomen door de huwelijkssluiting.5 De 'nieuwe Orthodoxie'
noemde Schuurman6 zelfs deze aandacht voor het huwelijk als
aantalsre-gulerend mechanisme. Het huwelijk kreeg echter niet alleen daardoor een
centrale plaats in het historisch-demografisch onderzoek; een rol speelde ook dat allerlei nauw met het huwelijk verbonden onderwerpen en sociale Processen buiten de historische demografie- binnen de gezinsgeschiedenis, de mentaliteitsgeschiedenis, de vrouwengeschiedenis - tot een belangrijk onderzoeksthema werden. Op talloze punten bleken gegevens met betrek-king tot het huwelijk een verhelderend licht op de maatschappij en op
HOOFDSTUK I
de daarbinnen bestaande opvattingen te werpen. Het huwelijk was im-mers een uiterst belangrijke sociale gebeurtenis die niet alleen de direct betrokken man en vrouw aanging, maar de hele samenleving raakte; het werd door wet en gewoonte gereguleerd, ging vaak gepaard met over-dracht van rechten en bezittingen, was onderworpen aan intense gevoe-lens van goed-en afkeuring en had grote invloed op de status van de betrok-ken partijen, met name op die van de vrouw en de in het huwelijk voort-gebrachte kinderen.7 In demografisch opzicht belangrijke aspecten van
het huwelijk, zoals de frequentie waarmee het werd gesloten en de leeftijd waarop dat gebeurde, wekken dan ook bij andere historici veel belangstel-ling. Met een aantal voorbeelden valt dat te illustreren.
Het huwelijk vormde een belangrijk moment in de overgang van jeugd naar volwassenheid; voor veel jongeren betekende het huwelijk de defini-tieve verslapping van de ruimtelijke, financiële en soms ook emotionele band tussen de ouders en hun kinderen. Modell et al.8 concludeerden dat
in 19e-eeuws Amerika het huwelijk als overgang naar de volwassenheid veel belangrijker werd geacht dan de schoolverlating, de intrede op de arbeidsmarkt, het verlaten van het ouderlijk huis of het bekleden van de positie van hoofd van het huishouden. De huwelijksleeftijd biedt daarmee een critérium om te bepalen of mensen wel of niet tot de catégorie der volwassenen behoren. Een uiterst waardevol critérium, omdat het verwijst naar een overgang die het merendeel van de jongeren meemaakte. Voor alle individuen en niet slechts voor een elite zijn deze gegevens beschikbaar en het tijdstip van de overgang is voor ieder individu over een lange reeks van jaren ondubbelzinnig en exact vast te stellen.9 De leeftijd waarop de
overgang naar de volwassenheid plaatsvond, verschoof veelvuldig in de geschiedenis en varieerde per geslacht en sociale klasse en ook deze diffe-rentiatie is terug te vinden in de gegevens die over de huwelijksleeftijd beschikbaar zijn.
De leeftijdsverschillen tussen man en vrouw worden in belangrijke mate bepalend geacht voor de relatie die door het huwelijk tussen beide g e s u c h -ten ontstond. Shorter kende aan relatief geringe leeftijdsverschillen tussen echtgenoten grote indicatieve waarde toe waar het ging om het ontstaan van 'romantische liefde' en achtte grote leeftijdsverschillen kenmerkend voor een situatie, waarin instrumentele overwegingen de partnerkeuze be-heersten.10 De Jager beschouwde het grote aantal jongeren dat met oude
partners in het huwelijk trad als een indicatie voor het geringe belang dat men in het verleden aan lichamelijke aantrekkelijkheid hechtte. Over de mate waarin jongeren trouwden met mensen die dertig à veertig jaar ouder waren - alleen omdat zij geld bezaten - bestaan volgens De Jager weliswaar geen gegevens, maar in het feit dat het als thema in de schilder-kunst en de bellettrie tot aan de vorige eeuw met grote regelmaat terug-kwam, vond hij toch een aanwijzing voor de frequentie waarmee dat ge-beurde.11 Sieder wijst erop dat de gezagsverhoudingen, de competentie
INLEIDING
door economische en sociaal-culturele factoren ook werden bepaald door de leeftijdsverschillen tussen de echtgenoten. De traditioneel autoritair-patriarchale rol van de huisvader werd waarschijnlijk door een groot leeftijdsverschil ten opzichte van de echtgenote versterkt, de patriarchale stijl van leidinggeven van de man door zijn hogere leeftijd gelegitimeerd. Omgekeerd boette de man aan macht in, wanneer hij duidelijk jonger was dan de echtgenote. De met hoge huwelijksleeftijden gepaard gaande grotere vakbekwaamheid en ruimere spaargelden van de vrouw boden de ontwikkeling van patriarchale gezagsverhoudingen minder kans. Was de vader veel ouder dan de moeder van de kinderen dan waren er ook grote leeftijdsverschillen tussen vader en kind. De psycho-sociale conse-quentie daarvan was een versterking van de vaderlijke autoriteit. Dui-delijk oudere echtgenotes betekenden een zekere verzwakking van de va-derlijke autoriteit, ook naar de kinderen toe.12
Het huwelijk was veelal het tijdstip waarop de overdracht van bezittin-gen van de ene op de andere bezittin-generatie plaatsvond. De gezagsstructuren binnen het gezin en de samenwoning van verschillende generaties in een huishouden veranderden daardoor en de richting van de steunverlening tussen generaties wijzigde zich. Het arbeidspatroon, met name van de hu-wende vrouw, maakte op dat moment een wending, het uitgavenpatroon en het consumptie- en spaargedrag veranderden en vaak ging met het huwelijk ook een verandering van woonplaats gepaard. Het huwelijk van de kinderen betekende voor de ouders het begin van een nieuwe levensfase, namelijk die van de inkrimping van het gezin.
Informatie over de demografische aspecten van de huwelijkssluiting vormt ook voor deze thema's basismateriaal. Ze schetst de context waar-binnen deze veranderingen plaatsvonden, geeft de marges aan waarbin-nen zich het gedrag voltrok en maakt duidelijk wat standaardgedragingen van mensen waren.
De in de inleiding tot dit hoofdstuk genoemde Nederlandse studies over het huwelijk schieten als bron van informatie over de frequentie, waarmee huwelijken werden gesloten en over de leeftijd, waarop dat in de 19e en 20e eeuw gebeurde, in een aantal opzichten tekort.
Een eerste punt van kritiek betreft de wat eenzijdige empirische basis van genoemde studies. Over het algemeen hebben de auteurs ervan zich ermee tevreden gesteld bestaand, reeds bewerkt, statistisch materiaal te analyseren. Veelal had dit tot gevolg, dat slechts globale gegevens op na-tionaal niveau, soms ook voor provincies of gemeenten, werden gebruikt. De in het statistisch grondmateriaal aanwezige beperkte mogelijkheden tot verfijning van de analyse, werden zelden benut. Ook met behulp van dat grondmateriaal zou echter geen oplossing te vinden zijn geweest voor het probleem waar het demografisch onderzoek van het huwelijkspatroon rnee wordt geconfronteerd: de noodzaak onderscheid te maken tussen het huwelijkspatroon van verschillende groepen in de samenleving. Stone wees er in zijn programma voor de jaren tachtig voor het onderzoek naar
HOOFDSTUK I
de geschiedenis van het gezin op, dat het toekomstige onderzoek veel na-drukkelijker aan de diversiteit in gedrag van de verschalende sociale klas-sen, regio's en religies een plaats diende te geven13, een pleidooi dat door
Wrigley werd herhaald in zijn in hetzelfde jaar gepubliceerde programma voor het historisch-demografisch onderzoek. Ook al werd de ontwikkeling van het huwelijk veelal slechts op nationaal niveau enigszins adequaat geregistreerd, voor een onderzoek naar de wijze waarop werd gereageerd op veranderende omstandigheden, zal men volgens hem moeten differen-tieren, zowel in de tijd als tussen sociale klassen, beroepsgroepen en re-gio's.14 Een aantal Nederlandse auteurs heeft inmiddels getracht,
gebruik-makend van de mogelijkheden die vooral de 19e-eeuwse burgerlijke stand in dat opzicht biedt, de sociale en regionale variatie in het huwelijks-patroon te bestuderen. Deze veelal lokale studies, die onderling moeilijk vergelijkbaar zijn, werden zelden gepubliceerd en kwamen mede daar-door in samenvattende overzichten niet tot hun recht.
Een tweede tekortkoming - overigens niet tot het Nederlandse onder-zoek beperkt - was dat aan verweduwing en hertrouw nauwelijks aan-dacht werd besteed. Een belangrijk deel van de huwelijken bestond in het verleden uit tweede, derde of vierde huwelijken. De hoge kraamvrou-wensterfte en de daarmee gepaard gaande veelvuldige en vroegtijdige ont-binding van het huwelijk vormden een kenmerkend aspect van het vroe-gere sterfteregime, dat in het historisch-demografisch onderzoek in Neder-land nagenoeg geheel is verwaarloosd. Wei onderzocht men de complexe gezins- en huishoudensstructuur van historische populaties maar een van de belangrijkste oorzaken van deze complexiteit — de hertrouw van wedu-wen en weduwnaars - liet men buiten beschouwing.15 Naar de redenen
van deze relatieve verwaarlozing kan men slechts gissen. Dataproblemen speelden ongetwijfeld een rol. Routinematig verzamelde statistische ge-gevens die voor demografische analyse geschikt waren, ontbraken bijna geheel of waren van twijfelachtige kwaliteit.16 Een rol speelde tevens dat
verweduwing met name geacht werd voor te komen onder hen, die 'no longer economically important or biologically productive' waren.17
Teke-nend voor deze opvatting is het volgende citaat uit een in 1867 versehenen
Studie van Sandberg: 'De beteekenis toch van de eerste echten boven
twee-de en volgentwee-de huwelijken ligt voor twee-de hand (...) het huwelijk van afgeleef-den of halfversletenen, die beide of een van beide het voorttelingsvermogen missen, is niets meer dan een verschijnsel in de samenleving, zonder wer-king naar buiten en hoogstens met aanbrenging van eenig gezellig verkeer of wederkeerige instemming naar binnen'.18 Het belang van het
verschijn-sel Staat echter buiten kijf. Het voortdurend hoge percentage tweede
huwelijken ook buiten crisisperioden in het Europa van v66r de 20e eeuw wijst erop, dat het hier gaat om een min of meer permanent kenmerk van het Europese demografische systeem. Onderzoek naar de beeindiging van het huwelijk, naar de wettelijke en andere middelen om een huwelijk te ontbinden, naar de mate waarin men daar een beroep op deed en naar
INLEIDING
de houding die men tegenover huwelijksontbinding aannam, naar de om-standigheden waaronder hertrouw plaatsvond (de met de leeftijd teruglo-pende betekenis ervan, het interval tussen ontbinding en hertrouw, ver-schillen tussen mannen en vrouwen, de invloed van het kindertal) en naar de normen die de gemeenschap op dit punt hanteerde, wordt dan ook dringend noodzakelijk geacht.19 Op deze punten kan, door gebruik te
ma-ken van andere dan de reeds gepubliceerde statistische gegevens, een wezenlijke verdieping van het inzicht in de Nederlandse situatie plaatsvin-den.
Demografische gegevens maken het in principe mogelijk de huwelijken te bestuderen van alle leden van de maatschappij, van de duizenden over wie in andere brennen geen of siech ts vertekende informatie is te vinden. Dat impliceert echter niet, dat de geschiedenis van het huwelijk alleen aan de hand van deze veelal kwantitatieve gegevens geschreven kan wor-den. Er zijn auteurs en Gillis gaat in dat opzicht wellicht het verst, die menen, dat de kwantitatieve abstractie, die plaatsvindt wanneer men zieh tot een demografische visie op het huwelijk beperkt, ertoe leidt, dat men nu juist datgene mist wat voor het volk de werkelijk belangrijke aspecten van het huwelijk waren.20 In de opvatting van Gillis waren het met name
de rituelen die het huwelijk omgaven, rituelen die vooral plaatsvonden in de vrij- en verlovingsperiode en gedurende de bruiloftsviering en die erop gericht waren de belangrijke veranderingen in het leven van de hu-wende man en vrouw en in dat van hun familie, verwanten, vrienden en buren te definieren en te controleren, die van belang waren. Die rituelen maakten het huwelijk pas tot werkelijkheid en brachten de betekenis aan het licht die het huwelijk voor de massa van het volk had.21 Ook zonder
dat men de zeer uitgesproken mening van Gillis deelt kan men echter de opvatting zijn toegedaan, dat op het terrein van de demografische en ge-zinsgeschiedenis serieuze geschiedschrijving onmogelijk is, zonder een combinatie van kwantitatief en kwalitatief georienteerd onderzoek. Het is immers duidelijk, dat zodra het demografisch grondwerk helderheid heeft verschaft over de gezinsstructuren en de kenmerken van de huwen-den, 'questions of changes in attitudes and affections rose to the surface, answers to which are going to require the use of quite different sources and techniques'.22 Het is op dit punt dat de eerder genoemde Nederlandse
studies, op enkele uitzonderingen na, ons duidelijk in de steek laten. Over de opvattingen die bij de Nederlandse bevolking, met name in de 19e eeuw, ten aanzien van de huwelijksleeftijd, de verschallende vormen van huwelijksontbinding en hertrouw leefden, zijn we volstrekt onvoldoende gei'nformeerd.
Het is van groot belang deze opvattingen en de geleidelijke verschuiving erin uitgebreid te analyseren: opvattingen leggen immers voor een deel het gedrag van mensen vast. Mensen wisten bij voorbeeld wat als de beste leeftijd werd beschouwd om te trouwen. Zij anticipeerden erop dat zij op die leeftijd konden trouwen en reageerden, wanneer zij reden hadden
HOOFDSTUK I
om te vrezen dat omstandigheden buiten hen om het realiseren van deze verwachtingen onmogelijk maakten. Opvattingen met betrekking tot de gewenste leeftijd bij het huwelijk of met betrekking tot de positie van de gescheiden man en vrouw vormden een belangrijk onderdeel van de men-tale bagage die de participanten in het procès dat tot huwelijk of huwelijks-ontbinding leidde met zieh mee brachten en de feitelijke veranderingen in het huwelijkspatroon kunnen van deze opvattingen niet los gezien wor-den. Het is echter niet gemakkelijk greep te krijgen op de opvattingen die de 19e-eeuwers met betrekking tot het huwelijk hadden en evenmin is het simpel deze opvattingen met (demografisch) gedrag in verband te brengen. Omdat het hier gaat om wezenlijke aspecten van deze Studie,
is op deze punten een uitvoeriger toelichting gewenst.
Om met het eerste punt te beginnen, idealiter dient in een onderzoek naar gedragsvoorschriften een verband te worden gelegd tussen de speci-fieke gedragswijzen van sociale groepen of regionale eenheden en de 'cul-turele codes' van de groep of regio.23 Daarbij dient men zoveel mogelijk
gebruik te maken van authentieke bronnen. Hierin komen immers de mentale structuren, het gedachtengoed en het vocabulaire van vroegere generaties aan het licht. Een dergelijke handelwijze schept voor de 19e eeuw echter talloze problemen. Deze hebben te maken met de onvolledig-heid van het materiaal, met de vooringenomenonvolledig-heid van de auteurs, met de nauwe verwevenheid van beschrijving en waardering en met de selectie die het verstrijken van de tijd in het oorspronkelijke bronnenmateriaal heeft teweeggebracht.24 We worden met name geconfronteerd met het
door Flandrin gesignaleerde probleem, dat de culturele geschiedenis ons met name informatie verschaft over de cultuur van de élites, terwijl de demografische informatie ons het gedrag van de volksmassa's leert kennen. Zijn voorstel is uit te gaan van de culturele getuigenissen die door tijd-genoten werden afgelegd en vervolgens te bezien in welke mate zij zijn te verifiëren door de demografische gegevens.25 De problemen zoals die
door de contemporaine waarnemers werden gesignaleerd, vormen dan het vertrekpunt.
Materiaal waarin de 19e-eeuwse samenleving zieh uitsprak over het hu-welijk werd echter veelal slechts geproduceerd voor en door een kleine geletterde en relatief welvarende minderheid. Dat impliceert dat we slechts over beperkte informatie met betrekking tot de opvattingen van bijvoorbeeld de arbeidende klasse beschikken. Een arbeiderspers bestond niet, brieven of persoonlijke documenten zijn onbekend en in de enquêtes naar de toestand van de arbeidende klasse die vôôr 1887 zijn gehouden, kwamen de arbeiders zelf niet of nauwelijks aan het woord. Levenshouding en maatschappijbeeld zijn dus slechts te reconstrueren uit datgene wat daarover door tijdgenoten uit andere sociale klassen werd meegedeeld.26
Dat betekent niet dat er geen problemen ontstaan waar wel een veelheid van materiaal voorhanden is. Niet aile bronnen kunnen immers worden geraadpleegd en niet aile voor het onderwerp relevante uitspraken zijn
INLEIDING
terug te vinden onder de thema's waarbinnen men in eerste instantie zoekt. Opvattingen kunnen elkaar tegenspreken en hoeven niet consistent te zijn en ook binnen eenzelfde sociale groep kunnen verschillen in opvattingen bestaan. Pogingen om opvattingen in van te voren geselecteerde catego-rieën onder te brengen om zo de interne coherentie te waarborgen kunnen leiden tot een verkeerd begrip van het gedachtengoed van een groep. Dat gevaar bestaat eveneens wanneer de context waarin bepaalde opvattingen zijn verkondigd uit het oog wordt verloren. In eerste instantie is door ons met name gezocht naar publikaties die kenmerkend zouden kunnen zijn voor de in een bepaalde période dominerende opvattingen en thema's voor discussie.
Met name waar gedrag en opvattingen van anderen dan leden van de eigen groep onderwerp van discussie vormden is het zaak goed te beseffen, wie het als hun plicht of taak zagen over deze aspecten van het huwelijks-patroon te schrijven. Vaak ging het om personen, - wetenschappers, plaat-selijke artsen of magistraten, folkloristen - die een grote sociale afstand bewaarden ten opzichte van de objecten van onderzoek. Blaikie meent dan ook dat de Tacts, figures and opinions' van de sociaal betrokkenen niet representatief zijn voor de 'commonsense' van het volk maar
be-schouwd moeten worden als de conventionele wijsheid van een klasse uit de bevolking 'that was particularly vocal in its moral condemnation. The history of sexuality itself cannot be read off from a series of statements of disgust, but we can learn much about the contours of class consciousness from the tracts of the times'.27 Bijna steeds is er dan ook sprake van teksten
waarin waarneming en beoordeling van gedrag nauw zijn verweven. Het is een essentieel kenmerk van culturele Systemen, met name waar het
de-mografische processen betreff, dat voortdurend criteria van goed en fout worden aangelegd; huwelijk, geboorte en dood zijn immers van cruciaal belang voor de continuïteit van de samenleving en worden als zodanig erkend. 'Because the identity of groups is bound up inextricably with questions of legitimicy and reputation, the crucial vital events arbitrated by demographic regimes are likely to fall along that precarious line of interpretation by which people separate propriety, misfortune or scan-dal'.2 8 Ook Kreager meent, dat 'attitudes to sexuality, marriage, and the
family are amongst the first and archetypal criteria which people insist differentiate them categorically from the behaviour and true nature of other societies'. Maar, voegt hij eraan toe, 'when we examine the actual relations between groups, then differences may not be so clearcut...'.29
Daarmee raken we aan het tweede probleem: de uiterst gecompliceerde relatie tussen opvattingen en gedrag. Opvattingen omtrent wat wenselijk gedrag is zijn geen abstracte en onveranderlijke morele boodschappen, maar dementen van een ideologisch systeem dat kan veranderen, ook onder invloed van veranderingen in gedrag.30 Er bestaat een dialectische
relatie tussen de objectieve levensomstandigheden van de mensen en de wijze waarop zij die bewust of onbewust waarnemen.31 Het geheel van
HOOFDSTÜK I
collectieve voorstellingen met betrekking tot het huwelijk kan dus niet op mechanische wijze tot feitelijk gedrag worden herleid maar evenmin kan men ermee volstaan voorstellingen en houdingen als autonoom te be-schouwen en te veronderstellen dat deze zieh volgens een eigen dynamiek ontwikkelen.32 De beide posities kunnen gei'llustreerd worden aan de hand
van twee coneurrerende interpretaties van de daling van de huwelijks-leeftijd in Nederland na de Tweede Wereldoorlog. Terwijl Kooy33 deze
daling toeschrijft aan een verandering in de ideaal geachte huwelijks-leeftijd, meent Vandekerckhove34 dat de ideale huwelijksleeftijd, als
collec-tief gesanetioneerd ideaalbeeld, niet de motor is geweest die de ring van de huwelijksleeftijd op gang heeft gebracht, maar zelf de verande-ring ondergaat die in de feitelijke daling tot uiting komt.
Vovelle legt de nadruk op de complexiteit van de relatie tussen de econo-mische, demografische en politieke omstandigheden en de inhoud van de cultuur, tussen het werkelijke leven van de mensen en het beeld of de voor-stelling die ze zieh daarvan maken.35 Cultuur wordt voortdurend opnieuw
gevormd in het proces van sociale interactie. De cultuur is niet alleen een factor die het gedrag van individuen op körte termijn bepaalt, individuen kunnen door hun gedrag ook de cultuur herdefinieren en op lange termijn door hun gedrag cultuur vormen. Wanneer we aannemen dat individuen gevoelig zijn voor het evaluerende systeem dat een cultuur is, dat wil zeg-gen, wanneer zij letten op de waardering die hun gedrag zal krijgen van andere leden van dezelfde culturele gemeenschap, funetioneert cultuur als 'guidance mechanism', als een patroon van rechten en plichten en van sociale verwachtingen, dat het gedrag van individuen rieht en inperkt.36
Evaluerende opmerkingen met betrekking tot gedrag, die af te leiden zijn uit de heersende opinie, verschaffen een inzicht in de bestaande ver-wachtingen. Men dient er echter op bedacht te zijn, dat personen die deze evaluerende opmerkingen maken, in macht en prestige uiteenlopen. Wan-neer men rekening houdt met deze verschillen, kan men een indruk krijgen van die dementen van de 'cultural conversation' die van meer of minder belang zijn voor degenen om wier gedrag het gaat. Niet uitgesloten is dat een relatie tussen ideologische opvattingen en demografisch gedrag slechts in beperkte Segmenten van de bevolking is terug te vinden, bijvoorbeeld
bij diegenen die als opinieleider fungeren.37 Ook Roche steh zieh de vraag
op welke wijze de waarnemingen van de demografie, die vaak continue reeksen over längere periodes betreffen, kunnen worden verzoend met de in tijd en ruimte beperkte en vaak vertekende informatie over opvattingen en houdingen. Essentieel is volgens Roche, dat men rekening houdt met het feit dat de hierarchie van waarden en normen door de steeds wisselende oordelen van de bekleders van de ideologische macht bepaald wordt. Een vruchtbare relatie tussen het demografisch gedrag en de culturele opvat-tingen kan slechts tot stand komen door rekening te houden met de speci-fieke sociale en culturele situatie van de bestudeerde groepen.38
