UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)
UvA-DARE (Digital Academic Repository)
Beeld van het recht
Reflectie op het recht via boeken, film en tv
van der Vlies, I.
Publication date
2017
Document Version
Final published version
Published in
Homo Duplex
License
Other
Link to publication
Citation for published version (APA):
van der Vlies, I. (2017). Beeld van het recht: Reflectie op het recht via boeken, film en tv. In B.
van Beers, & I. van Domselaar (Eds.), Homo Duplex: de mens in recht, filosofie en sociologie
: liber amicorum voor Dorien Pessers (pp. 77-91). Boom Juridisch.
General rights
It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).
Disclaimer/Complaints regulations
If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.
Homo duplex
De dualiteit van de mens in recht,
filosofie en sociologie
Liber amicorum voor Dorien Pessers
Onder redactie van
Britta van Beers
Iris van Domselaar
Boom juridisch
Den Haag
Omslag: Harrie Gerritz, Donkere Burcht (2000), detail, acryl op linnen
© 2017 Britta van Beers & Iris van Domselaar / Boom juridisch
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen
mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige
vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door
fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze
uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet dient men
de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de
Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp,
www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit
deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken
(art. 16 Auteurswet) kan men zich wenden tot de Stichting PRO
(Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus
3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).
No part of this book may be reproduced in any form, by print,
photoprint, microfilm or any other means without written permission
from the publisher.
ISBN 978-94-6290-408-8
www.boomjuridisch.nl
5
Beeld van het recht
Reflectie op het recht via boeken, film en tv
Inge van der Vlies
Beelden en verhalen laten al duizenden jaren zien dat de waardering voor de juridische oplossing van conflicten uit een oogpunt van menselijkheid, rede, moraal, wijsheid of solidariteit kan verschillen. Soms wringt de juridische benadering van een conflict voor een van de partijen zo sterk dat voor een andere benadering wordt gepleit. Die andere benadering impliceert meestal schending van juridische regels.
Rechtsregels en hun strikte toepassing negeren een groot deel van de werkelijkheid. Dat is een verdienste van het juridische systeem: de eigen dogmatische werkelijkheid als houvast bieden in een sterk variërende werkelijkheid. Toch moet die juridische verdienste het soms afleggen tegen een sterker sprekende rechtvaardigheid in individuele gevallen.
Deze spanning is te zien in beelden en verhalen. Zij bieden context en samenhang.1 Fictie beperkt de werkelijkheid op een andere manier dan het recht doet: zij beperkt zich tot een of meer gevallen, een bepaalde situatie. Fictie kan reflecteren op het dilemma strikte regeltoepassing of niet. Wat is echter de kwaliteit van de fictie die dit dilemma aan de orde stelt? Wat leert het publiek over de rechtspraktijk via de talloze verbeeldingen ervan? Wat zouden juridische professionals daar weer van moeten weten?
Recht en moraal in fictie en die in de werkelijke praktijk verkeren in een dialectische verhouding. De verschillende relaties worden hier geschetst aan de hand van het thema: regel of uitzondering.
1. Dramatische verbeelding
Dramatische verbeelding van recht en onrecht kent een lange geschiedenis. In de Griekse Oudheid vraagt Hecuba aan Agamemnon de moordenaar van haar zoon te straffen, zoals voorgeschreven in de wet. Deze wet is volgens haar subliem en vergt toepassing als representatie van de absolute, morele orde, ook geldend
1
Zie ook Cover 1983, p. 5: ‘Once understood in the context of the narratives that give it meaning, law becomes not merely a system of rules to be observed, but a world in which we live.’
voor de goden. De rede en de emotie van Hecuba pleiten voor de strikte toepassing.2
Antigone houdt in een ander drama het tegengestelde betoog: de wet spoort niet met het sublieme recht en mag daarom niet worden toegepast. Zij treurt, zij zal nooit meer een broer hebben. Antigone wil haar broer, in strijd met de wet, begraven. Een held mag niet boven de grond blijven liggen. De heerser, Creon, houdt echter onbuigzaam vast aan strikte wetstoepassing. De intense emotie om het onrecht, haar broer aangedaan en daarmee ook haar, leidt ertoe dat Antigone de hand aan zichzelf slaat. Creon ziet te laat in dat hij niet wijs heeft gehandeld. Hij had verstandiger moeten zijn, denkt hij te laat.
In het collectieve geheugen staat het dilemma tussen toepassing van geldende recht en van hogere beginselen gegrift, mede dankzij de tragedie-dichters Euripides resp. Sophocles.3 Rechtsregels en hun ambachtelijke toepassing leiden niet altijd tot een overtuigend rechtvaardige oplossing. Al is het maar omdat in rechtsregels niet de hele persoonlijkheid van mensen kan worden gevat.4 De pretentie het handelen van mensen omvattend te regelen, heeft het recht niet. Pessers schrijft: de mens is vrij en gebonden, is redelijk en zinnelijk. De mens is zowel producent van zijn cultuur als het product ervan. De mens is een homo duplex. Toch mag er niet lichtvaardig op alle regels worden gevarieerd. Dat zou leiden tot een aantasting van formele rechtszekerheid.
2. Geschreven uitzonderingen
Als een regel zonder nadere clausulering een uitzondering toestaat, heeft die nog nauwelijks betekenis. Het Nederlands Filmfonds had op een gegeven ogenblik bepaald dat voor alle te nemen beslissingen een uitzondering kon worden gemaakt, geïnspireerd door de behoefte aan een wijs oordeel. Gedurende de beperkte tijd dat deze bepaling van kracht was, was onzekerheid troef. Er gold eigenlijk geen enkele regel. Iedereen die het nodig had, vroeg om een uitzondering en dat werd al dan niet gehonoreerd.
Volgens artikel 63 van de Algemene wet inzake rijksbelastingen mag een uitzondering worden gemaakt indien de toepassing van de belastingwet zou leiden tot onbillijkheden van overwegende aard, een situatie die niet spoort met de wil van de wetgever. De uitzonderingsbevoegdheid wordt zelden gebruikt. Zij respecteert de regel en de regelgevende bevoegdheid. Deze genuanceerde wettelijke voorziening is van een andere orde dan een afwijking op basis van ongeschreven beginselen. De inspecteur stapt in de schoenen van de wetgever.
2
Vgl. Posner 1998, p. 95 en p. 100.
3
Het debat over de verhouding van recht en rechtsbeginselen of recht en moraal in het algemeen, is een breed debat (zie bijv. Hart 1970, hfst. 8 en 9).
4
In de drama’s doen schrijvers dat niet, maar verwijzen ze juist naar andere, hogere categorieën van rechtvaardigheid. Sophocles beschrijft Creon als iemand die niet wijs is geweest.
3. Recentere drama’s
Maar: wat is wijsheid? Shakespeare laat, eeuwen later, zien dat verschillende kwalificaties van buitenrechtelijk handelen mogelijk zijn. In Measure for
Measure zien we dat rechtsregels zonder effectieve handhaving naar de letter
geen recht, maar willekeur creëren. Rechtsregels met handhaving naar de letter creëren echter kille, harteloze bureaucratie.
Harteloosheid dreigt ook op een andere manier. In The Merchant of
Venice had Shakespeare al het venijnige karakter van het geldende recht
beschreven: zo complex dat alleen mensen met een geslepen geest er wijs uit kunnen worden. Die profiteren van kleine lettertjes, interpretatiemogelijkheden, ontsnappingsclausules en alle andere puzzels die in het rechtssysteem zijn verscholen. In een eerder toneelstuk, Henry VI, schreef Shakespeare al: ‘The first
thing we do, let’s kill all the lawyers.’ Juristen kunnen regels zo buigen dat hun
eigenbelang wordt gediend, terwijl het lijkt alsof ze wetsgetrouw zijn. Zij kunnen creatief omgaan met regels en het laten doorgaan voor strikte toepassing.5 Strikte toepassing is dus niet altijd wat het lijkt.
Dit spelen met de regels lijkt op minder weerstand te stuiten dan het maken van een expliciete uitzondering. Het beroep, gedaan op hogere morele maatstaven of een grotere redelijkheid, stelt de wet in een bedenkelijk licht en stelt daarmee haar rechtvaardigheid principieel aan de orde. Zij biedt soms de praktijk de gelegenheid zich aan de regel aan te passen en de regel de gelegenheid zich te verbeteren. De acties blijven dus in het perspectief van regelgeving. Het dilemma, de regel of uitzondering, kan echter niet binnen het recht worden opgelost. Dit dilemma ontstaat immers op het moment dat het recht niet meer toereikend is.
4. De andere kant: Salomon
Naast de relativering van de pretentie van regels, moet echter ook de pretentie van de wijsheid worden gerelativeerd. Daarbij kunnen regels juist weer helpen. Een rechterlijk oordeel met de pretentie van wijsheid, dat van Salomon, ziet er als regel absurd uit.
Het verhaal gaat dat twee vrouwen ongeveer tegelijkertijd in hetzelfde huis zijn bevallen. Een van de pasgeborenen sterft. Beide vrouwen beweren
5
vervolgens de moeder van het nog levende kind te zijn. Zij leggen hun twist aan Salomon voor en vragen hem om een uitspraak. Salomon past geen rechtsregel toe, maar doet een creatieve toewijzing. In regels omgezet luidt zij:
a.1 De rechter dreigt een hem voorgelegd kind te verdelen in zoveel delen als er personen zijn die beweren de biologische moeder te zijn.
a.2 De vrouw die zich als eerste na de in het eerste lid bedoelde dreiging terugtrekt, wordt als de biologische moeder aangewezen.
Zou deze rechtsregel doel treffen? Nee: alle betrokken vrouwen zullen proberen zich als eerste terug te trekken. Daarvoor zouden trainingen worden ontwikkeld. Belangrijker is echter: door er een regel van te maken, verdampt de beweerdelijke wijsheid.
Was Salomon wel zo wijs? Het oordeel stelt niet per se de waarheid omtrent het moederschap vast. De moeder van het gestorven kind kan sluw geweest zijn en hebben vermoed, omdat zij Salomon langer kende dan vandaag, dat hij zo zou oordelen. De sluwe vrouw die het kind lijkt af te staan, wint. Het kan ook zijn dat de aardige vrouw, moeder of niet, het kind wilde redden. Zij wijst dan de minder aardige vrouw aan als degene die het mag krijgen. De aardige vrouw wint, maar is niet per se de biologische moeder.
Wat is er eigenlijk zo wijs aan het oordeel? Het uitgebeelde drama is voldoende voor een levenslang trauma voor alle betrokkenen. Naar hedendaagse maatstaven is er niet zonder meer sprake van wijsheid.6 Er wordt gegokt op de emotie van de vrouwen, er wordt gespeeld met menselijke gevoelens, er wordt minachting voor de waarheid getoond.
5. Nut van verbeelding: verspreiding van juridische kennis
De maatschappelijke functie van regels is in de tijd van Shakespeare aanmerkelijk gewijzigd. Zij regelen niet alleen hoofdzakelijk familierecht en halsmisdaden; zij betreffen in belangrijke mate het handelen van het bestuur. De binding van het bestuur aan regels en de binding van burgers aan bestuursregels veroorzaakte een ander dialectiek tussen regel en uitzondering. Burgers krijgen een andere positie in het rechtssysteem. Er zijn meer rechtsregels die op burgers van toepassing zijn.
Voor de kennis van het recht is van belang dat steeds meer mensen kunnen lezen en schrijven. Van deze bekwaamheden wordt geprofiteerd om
6 Dit neemt niet weg dat naar maatstaven van toen, het een wijs oordeel kan zijn
kennis over het recht te verspreiden.7 Informatie over het recht komt niet alleen van de overheid, maar van veel soorten professionals.8
Zo brengt de thriller in de negentiende eeuw de kennis over het recht achter de voordeur van rijke en minder bemiddelde mensen.9 De structuur van het nieuwe gecodificeerde strafrecht gaat een stempel op de verhalen drukken, via verhalen over advocaten die onschuldige verdachten verdedigen, officieren van justitie die schuldige mensen vervolgen en rechters die zorgen dat er recht wordt gedaan.10 Kennis over het strafprocesrecht wordt daardoor als vanzelf verspreid.11
6. Recht in films
Kennis en waardering van het recht in de twintigste eeuw worden bewerkstelligd als neveneffect van drama’s in films en in tv-series.
Wat leren deze films over het recht? Het karakter en de plot van drama’s worden gekozen aan de hand van artistieke criteria, ingegeven door individuele gevallen. In het boek How to Kill a Mockingbird van Harper Lee wordt verteld hoe een onschuldige, arme donkere man wordt veroordeeld. De onschuld wordt sterk aangezet. Een mockingbird, een onschuldig spotvogeltje, wordt uiteindelijk vermoord, een klein vogeltje dat je eigenlijk niet mag doodschieten, daarmee vermoord je de onschuld. De onschuldige verdachte is Robinson, robin is een roodborstje. Zijn advocaat Finch (vink) is, excellent als hij is, te veel een klein vogeltje. De regels worden niet gevolgd of verkeerd toegepast. De onschuld, het recht, wordt vermoord. Een enkele persoon en maatschappelijke wreedheid worden in verband met het rechtssysteem gebracht.
Van het boek is een film gemaakt. Gregory Peck speelde de rol van de integere en excellente advocaat die de grote waarden van het recht laat zien.12 Hij hoopte in hoger beroep te winnen, maar de verdachte sloeg uit wanhoop op de vlucht en werd doodgeschoten. Als hij het hogere beroep wel zou hebben ingesteld, zou het dan misschien anders zijn gelopen? De film motiveerde om voor het Hogere Recht op te komen. Een hausse aan inschrijvingen bij de rechtenfaculteiten was het gevolg. Uit de film volgt: het systeem is wel goed,
7
Vgl. Van Vree 2004, p. 8 e.v. Op verschillende plaatsen bespreekt hij de verhouding tussen journalistiek en cultuur op een wijze die vergelijkbaar is met deze bespreking over de verhouding tussen recht en cultuur.
8
Vgl. Huizinga 1938, p. 32: ‘In mythus en cultus echter ontspringen de groote
activiteiten van het cultuurleven: recht en orde […].’
9
Vgl. Van der Vlies 2011, p. 207-217.
10
Vgl. voor structureren van verhalende teksten in het algemeen: Bal 1990.
11
De mogelijkheid dat kennis over recht wordt verspreid via artistieke uitingen kan op problemen stuiten. Vgl. Heumakers 2015.
12 Op de betekenis van beelden, naast tekst, gaat onder anderen Ranciére (2007) verder
maar de toepassing deugt niet. Er worden te veel verkeerde uitzonderingen gemaakt. Er moeten betere professionals komen.
Regels verzekeren geen rechtvaardige behandeling van het individu, zo liet ook Ken Loach zien in Ladybird, Ladybird (1994). In deze film wordt een vrouw herhaaldelijk wreed uit de ouderlijke macht gezet.13 Recht doen is afhankelijk van de mensen. Een film als Erin Brockovich (2000) van Steven Soderbergh laat dat ook zien. In het verhaal van deze film loost een bedrijf giftige afvalstoffen in het water waardoor kinderen sterven. Een moedige, werkloze juridisch assistente, een enkeling, pakt de zaak op. Zij krijgt hulp van een advocaat. Uiteindelijk krijgen ze een schadevergoeding van 333 miljoen voor de gedupeerden toegewezen.
Deze films tonen dat het bestaan van regels niet genoeg is.14 Zij moeten betekenis krijgen door hun toepassing. De regels worden vanwege discriminatie van zwarte of arme mensen niet toegepast.
7. Antwoord op complexiteit van het recht?
Het rechtsstelsel van de eenentwintigste eeuw is een imponerend resultaat van duizenden jaren ploeteren om rechtvaardige rechtsbedeling te realiseren en het recht in regels, voor iedereen kenbaar, neer te leggen.15 Met de codificatie is kennis van het recht niet gegarandeerd. Burgers lezen nu eenmaal niet alle wetten. Rechtvaardige rechtsbedeling is evenmin gegarandeerd, gelet op de hier besproken spanning tussen regelgetrouwheid en individuele rechtsbedeling.16 De bureaucratie die nodig is om de bergen regels uit te voeren, functioneert niet optimaal. De ambtenaren en rechters moeten niet alleen kennis van de regels hebben, maar ook met de variërende context kunnen omgaan.17 De werkelijkheid is complex en bewegelijk.18 Wetten kunnen die niet stilleggen. Het recht vloeit niet voort uit een bron.
In fictie kan juist wel een werkelijkheid worden bevroren. Door kennis te nemen van verschillende films en verhalen kunnen gezagsdragers inzicht verwerven in de effecten van regels op de werkelijkheid van bepaalde mensen. Zij kunnen met name reflecteren op de voorgespeelde rollen van gezagsdragers.
13
Zie ook: Van Domselaar 2014, p. 1 e.v.
14
Vgl. Sontag 1977. Het maken van foto’s is om veel redenen nodig. Zij laten de
objectieve en de subjectieve werkelijkheid zien en bieden daardoor aanknopingspunten.
15
Stout 1994; Stoter 2000.
16
Vgl. Van der Vlies 1984, p. 204 over het beginsel van individuele rechtsbedeling als beginsel van behoorlijke wetgeving.
17
Vgl. Witteveen 2014.
18
De noodzakelijke traagheid van het recht leidt ertoe dat het geen motor van
maatschappelijke verandering is. In dit opzicht ben ik het niet eens met het concept van Pessers. Zie: Pessers 2015. De beschrijving van de ontwikkeling spoort meer met mijn visie: Cornell 1982.
8. De invloed van gezagsdragers
Het publiek weet dat strikte toepassing vaak wordt versoepeld, veel hangt af van de betrokken gezagsdrager. Een agent kan een andere kant opkijken of kan volstaan met een waarschuwing. Het staat de officier van justitie vrij om niet te vervolgen.
De beslissing om een juridisch geregelde sanctie op te leggen, is een keuze van de betrokken ambtenaar. Gebruiken van vaag geregelde bevoegdheden is niet niet-genormeerd. Van de betrokken ambtenaar wordt verwacht dat zijn handelen kan worden verantwoord. Dat kan bijvoorbeeld gebeuren in termen van rechtsbeginselen als algemene beginselen van behoorlijk bestuur, of in termen van behoorlijkheidsbeginselen. Bij een afwijking van de regels rijst met name de vraag of er buiten de regels voldoende gedeelde waarden zijn om een afwijking acceptabel te maken.19 Deze waarden worden door lokale gemeenschappen nog maar nauwelijks geboden, zij moeten worden geboden door de professionele gemeenschappen.20 De erkenning van de beroepsgroep kan worden verzekerd door codes en logo’s.21
Duizenden regels worden geïnterpreteerd door duizenden advocaten, door honderden rechters, door talloze ambtenaren uit complexe uitvoerings-organisaties. De duizenden rechtsregels en gezagsdragers frustreren uniforme toepassing.22
9. Rechtsstaat in beeld?
Door films wordt het publiek vertrouwd gemaakt met het feit dat juridische professionals zowel goede als slechte invloed kunnen hebben op de kwaliteit van de rechtsbedeling met hun regelgeleide en persoonlijk verantwoorde beslissingen. Cultuur is nodig als communicatiemiddel voor regels, professionals en burgers.
In veel televisieseries met een strafrechtelijk karakter wordt de grote handelingsvrijheid van het politiepersoneel en de officieren van justitie uitvoerig behandeld. De mogelijkheden en de moeilijkheden van het rechtssysteem komen in de serie Law and Order aan de orde. De producent van de serie heeft de scriptschrijvers de uitdrukkelijke opdracht gegeven de grenzen en de wettelijke mogelijkheden van rechercheurs en officieren van justitie te verkennen.23 Zij
19
Zie ook Durkheim 1977, waarin de geregelde norm zo essentieel is dat afwijking daarvan van een geheel andere orde is.
20
Zie Hamshire 2000.
21
Zie Van der Vlies 2015, p. 9.
22 Zie bij voorbeeld: Cotterrell 1989. 23
moeten zoeken naar niet voor de hand liggende oplossingen van juridische problemen. Creatief vermogen wordt aan de ambtenaren toegeschreven. Zij tonen verschil in opvatting in de mate waarin de wet naar de letter moet worden uitgevoerd. De ene rechercheur ziet het als plicht dat in elk geval de hoogst mogelijke rechtvaardigheid wordt bereikt, de andere geeft juist voorrang aan een zo strikt mogelijke wetstoepassing. Een derde optie is wetstoepassing in het eigen voordeel.
In de aflevering ‘New Jersey’ van Law and Order worden voor- en nadelen van de ambtelijke vrijheid getoond. Het politiedepartement van New York, centraal in de serie, probeert, via het oprekken van wettelijke regels, een verkracht meisje te helpen. Dan intervenieert het team van New Jersey onverwachts. Zij blijken belang bij de behandeling van het meisje te hebben vanwege een ingewikkeld netwerk van corrupte functionarissen en een geprivatiseerde gevangenis. Scheiding van machten en functies blijkt een goed instrument voor afpersing te zijn. De ene macht heeft de andere nodig: die kan zich laten kopen of anderszins laten bevoordelen. De aflevering maakt voor het publiek duidelijk: het recht is wat je ervan maakt, eenvoudige oplossingen zijn er niet altijd.
In series wordt de rekkelijkheid van de regels onderstreept doordat keer op keer blijkt dat verschillende interpretaties mogelijk zijn. ‘Strikt’ is ook maar een begrip als een ander. Het individuele geval van de dader, het slachtoffer, de inspecteur, de detective of de advocaat levert het inleefbare drama: wat beweegt betrokkenen, wie heeft het gedaan, wie is gemeen, wie is eerlijk, en heeft het recht een goed antwoord? Welke rol speelt procedurele rechtvaardigheid? Kan binnen het systeem individuele rechtvaardigheid worden verkregen of moet er buiten het recht worden gezocht? In het laatste geval zijn er mensen nodig die de verantwoordelijkheid kunnen, willen en durven te nemen.
Anders dan in de drama’s van de oude Grieken het geval was, is afwijking van de regels een geaccepteerde activiteit. Ook anders is dat de waarden waarin de legitimatie van de afwijkingen moet worden gevonden, niet alleen maar een kwestie is van het volgen van in de lokale gemeenschap gefundeerde waarden.
10. Ondermijning van de rechtsstaat?
Regels, geldend voor iedereen, en gelijke regeltoepassing zijn essentieel voor het negentiende-eeuwse concept van de rechtsstaat. De verspreiding van juridische afwegingen via populaire media laat zien dat dit concept niet meer heilig is.24
24
De waarde van strikte regeltoepassing komt slechts bij uitzondering aan de orde, zoals in Law and Order. Die serie slaagt erin een dramatische persoon van de rechtsstaat te maken. Bij het pakken van schurken worden wel uitzonderingen gemaakt, maar er wordt beredeneerd waarom van de regel moet worden afgeweken om het gezamenlijke doel van de regel en de politie (law and
order) te bereiken. Zonder de beperkingen van de rechtsstaat lukt crime fighting
onder omstandigheden beter. In veel series, zoals Midsomer Murders, kijkt de verantwoordelijke rechercheur de andere kant op, terwijl de jongere het slot van de deur forceert. De kijker weet ook: het mag eigenlijk niet, maar we doen het toch in het belang van het grotere goed.
In NCIS is de rechtsstaat nergens meer te bekennen: de misdaad-onderzoekers van de marine mogen alles doen wat in hun ogen nodig is. Voor buitenstaanders ligt dat anders, die worden wel aan de regels gehouden. Als een donkere Amerikaanse marinier twee ongewapende Irakese soldaten doodschiet, krijgt hij levenslang. Ook al was helder dat de doodgeschoten Irakezen Amerikaanse soldaten hadden omgebracht. De soldaat wordt strikt gestraft. De NCIS-teamleden kennen zichzelf daarentegen elke benodigde bevoegdheid toe.
Wegens de aanhoudende geruchten over talloze grove schendingen van de rule of law door het onderzoeksteam NCIS, zoals eigenstandige executies, wordt uiteindelijk van bovenaf een onderzoek ingesteld. De leider van het onderzoek is een ambitieus studiehoofdje met een brilletje die zelf allerlei slinkse wegen heeft gevolgd om op zijn plek te komen. Halverwege het onderzoek wordt door de laborante, quasi-onschuldig, gevraagd: sinds wanneer is het illegaal om boeven te vangen? Alle middelen om boeven te vangen zijn legaal, het rechtssysteem is slechts een van de middelen om de orde te handhaven.
11. Onafhankelijkheid en waarheid
De technische ‘waarheid’ lijkt overigens een magische gloed te hebben. De rol van de al genoemde naïeve laborante is daarbij interessant. Zij is een typische persoonlijkheid, alternatief gekleed in plaats van in toga. Zij wordt verbeeld als een zelfstandig oordelend iemand. Zij staat vrij. Haar schoenen zijn verhoogd, waardoor zij op een verhoging staat. Met haar technische vernuft, haar technische hulpmiddelen en onafhankelijke, creatieve benadering levert zij vaak het bewijs van daderschap. Zij bewaakt haar integriteit op veel mogelijke manieren. Wat zou een officier van justitie of een rechter daaraan nog toe te voegen hebben? Zij is de nieuwe Vrouwe Justitia!
Zij past in de omgeving waarin om onafhankelijk onderzoek wordt gevraagd door onafhankelijke commissies, klokkenluiders en onderzoeks-journalisten. Zij bieden immers ‘de waarheid’ waar niemand omheen kan. De
illusie wordt zelfs gecreëerd dat het gedaan is met de relativering van de waarheid.25 Op grond van haar ‘harde’ uitkomsten, mag het juridische team ‘hard’ optreden.
12. De rechtsstaat aangetast
Ons wordt getoond hoe Amerikaanse mariniers van NCIS geweldige prestaties leveren, overal ter wereld. Zij willen the American way of life globaliseren. Van onderworpenheid van Amerikanen aan buitenlands recht is uiteraard geen sprake. In de serie is het leidende beginsel: Amerika en Amerikanen eerst. De visie van president Trump werd hier al uitgedragen.26 Enkele mannen kunnen bepalen wat goed en kwaad is. Volgens hun eigen inzicht doen zij dat uitstekend. Het enige wat ze ter legitimatie hoeven te doen is elkaar zo nu en dan zorgelijk aankijken. Daarna kan de Amerikaanse vlag weer wapperen.
De serie NCIS is een klap in het gezicht van de rechtsstaat. De serie
maakt de kijker vertrouwd met machtsuitoefening door groepjes welwillende mensen die aan niemand anders dan zichzelf verantwoording hoeven af te leggen.
13. Cultuur als draagvlak voor het Recht
NCIS vormt een hechte gemeenschap van professionals, met gedeelde waarden.
Grotere verbanden, niet gekarakteriseerd door de codes van een bepaalde beroepsgroep, kennen doorgaans een zwakker intern normennetwerk. Binnen de grotere verbanden volstaat elkaar zorgelijk aankijken niet. Er moet expliciet verantwoording worden afgelegd over normen, de betrokken autoriteiten en de toepassing. Iedere politieambtenaar, iedere officier van justitie moet het publiek duidelijk maken waarom zij beslist zoals ze doet.
Het publiek wordt vertrouwd gemaakt met verandering van het recht. Er zijn vele sociale bronnen voor het recht.27 Het zijn steeds specifieke gemeenschappen, die elkaar deels overlappen.28 Daarnaast vervullen regio’s specifieke lokale functies.29 Het recht wordt horizontaler van karakter.30 Films bieden een aanknopingspunt voor reflectie hierop.
25
Vgl. bijvoorbeeld Rashomon van Akira Kurosawa (1950).
26
Vgl. Huizinga 1938.
27
Vgl. Cotterrell 2006, p. 30.
28
Vgl. Neves 2013, p. 148 e.v. & p. 181.
29 Vgl. Sennet 1992.
30
14. Reflectie op het recht
Wat kan het recht inzake regel en uitzondering leren van de cultuur of – de vraag toegespitst – van films?31
Verhalende kunst zoekt aansluiting bij individuele gevallen waarmee een lezer, kijker of luisteraar zich kan identificeren. Zo komt hijzelf in de knoop door de regels en de verdiensten van het individuele geval. Hij kan zich vereenzelvigen met de gezagsdrager of het slachtoffer (of een combinatie daarvan). Daardoor kan hij een persoonlijk uitgangspunt voor reflectie op de rechtsbedeling ontwikkelen.
15. Buiten het recht, binnen de cultuur
Het oude Griekse drama bood kennisoverdracht en de mogelijkheid van reflectie. De goden kennen het goddelijke, het hogere Recht. De gemeenschap waarin zij leeft, erkent deze goddelijke beginselen. De vraag die antwoord behoeft is: hoe ligt de verhouding tussen Hoger Recht en recht in een persoonlijk drama? Films en tv-series nu, laten een heel ander recht zien en een heel ander publiek. Het gaat om geschreven recht, een uitgewerkt rechtssysteem, een heel gevarieerd, maar wel geschoold publiek. Door kennisnemen van de dilemma’s, kan het publiek de dilemma’s in het eigen leven beter hanteren. Het recht verandert daardoor.
Verhalen uit de Oudheid en boeken van eeuwen geleden leren dat voorrang van genade boven recht soms onmisbaar is uit menselijk oogpunt en om de humaniteit van het rechtssysteem te bewaken. Mensen geven mensen het voorrecht van de twijfel. Dit empathisch vermogen bij regeltoepassing door officieren van justitie in hedendaagse films of tv-series maakt dat een verdachte geen misdadiger is omdat het delict hem vergeven wordt, een verdachte nog een kans krijgt of dat een slachtoffer extra wordt beschermd. Aan de andere kant is er empathie met verboden acties: zij knijpen een oogje toe en behartigen verdachte belangen.
De vloed van regels en de omvang van de bureaucratie leiden tot gebruiken van bevoegdheden naar eigen inzicht. Deze vrijheid zadelt de betrokken autoriteiten op met een grote verantwoordelijkheid, zonder dat duidelijk is tegenover wie zij zich kunnen verantwoorden en aan de hand van welke criteria. Van hen wordt toch door de media plotseling een verdedigbaar verhaal verwacht, voor een onduidelijk, wisselend publiek.
31
Daarbij past de waarschuwing van Sherwin: ‘Today, practitioners, teachers, and scholars of law need to enter an apprenticeship with the image makers, including the digital wizards who know the binary codes which regulate the art of visual representation on the screen.’ (Sherwin 2011.)
Juridische professionals moeten kiezen en verantwoorden. Dit essentiële aspect van het juridische vak wordt niet in de rechtenstudie onderwezen. De juridische student leert regels en regels toepassen met de juridische gereedschapskist.32 Buiten de regels handelen is in beginsel niet toelaatbaar en dus geen juridische kwestie. Deze benadering doet echter de rechtspraktijk geen recht. In de praktijk van het recht zijn de grenzen van het recht niet hard, gedogen hoort erbij. Voor het leren beslissen op eigen verantwoordelijkheid is de student van nu op films en series aangewezen.33 In films worden emotie en rechtsregels gekoppeld. Door films in de studie te betrekken en gezamenlijk op de daar vertoonde praktijk te reflecteren, kan een essentieel onderdeel van de rechtspraktijk in de studie onderwezen worden. Een eenvoudige reflectie kan zijn: het omzetten van de getoond praktijk, in regels. Films in het onderwijs bieden:
– inzicht in context;
– ontwikkeling van empathie, begrip voor de homo duplex; – reflectie op de juridische boodschap van de film;
– communicatie met andere kijkers, het bredere publiek, over rechtsstatelijke waarden zodat verspreiding van de kennis over recht niet alleen aan filmregisseurs toevalt.34
Literatuur Bal 1990
M. Bal, De theorie van vertellen en verhalen, Muiderberg: Coutinho 1990.
Cornell 1982
D. Cornell, Moral Images of freedom. A future for critical theory, New York: Rowman & Littlefield Publishers 1982.
Cotterrell 1989
R. Cotterrell, The Politics of Jurisprudence, A Critical Introduction to Legal
Philosophy, Londen: Butterwordths 1989.
Cotterrell 2006
R. Cotterrell, Law Culture and Society: Legal Ideas in the Mirror of Social
Theory, Aldershot: Ashgate 2006.
32
Van der Vlies 1995.
33
Of, voer het recht als spel op, met in gedachten de ludieke ernst van Huizinga (1933).
34 Met dank aan Anne Elligens voor haar hulp bij het zoeken van literatuur en de
Cover 1983
R.M. Cover, ‘The Supreme Court, 1982 Term – Foreword: Nomos and Narrative’, Faculty Scholarship Series 1983, Paper 2705.
http://digitalcommons.law.yale.edu/fss_papers/2705
Van Domselaar 2014
I. van Domselaar, The Fragility of Justice, Adjucation and the Primacy of
Practice (diss. UvA), Amsterdam 2014.
Durkheim 1977
E. Durkheim, Over moraliteit, Amsterdam: Boom 1977.
Galanter 2014
M. Galanter, Why the Haves Come Out Ahead, New Orleans: Quid pro Books 2014.
Green & Dawn 2009
S. Green & R. Dawn, The Unofficial Companion, LAW & ORDER, Special Victims Unit, Dallas: Ben Bella Books, Inc. 2009.
Hart 1970
H.L.A. Hart, The Concept of Law, Oxford: Clarendon Press 1970.
Hamshire 2000
S. Hamshire, Justice is Conflict, Princeton: Princeton University Press 2000.
Heumakers 2015
A. Heumakers, De esthetische revolutie, Amsterdam: Boom Juridische uitgevers 2015.
Huizinga 1933
J. Huizinga, Over de grenzen van spel en ernst in de cultuur, Haarlem: Tjeenk Willink 1933.
Huizinga 1938
J. Huizinga, Homo Ludens, Amsterdam: Amsterdam University Press 1938.
Levinas 1971
E. Levinas, Het menselijk gelaat, Eerste deel: Joodse wijsheid, Bilthoven: Ambo 1971.
Nevers 2013
M. Neves, Transconstitutionalism (vertaald door Kevin Mundy), Oxford: Hart 2013.
Pessers 2005
D.W.J.M. Pessers, Menselijke waardigheid en het persoonsbegrip in het recht (Preadviezen voor de Vergadering van de Christen Juristen Vereniging), Utrecht: Lemma 2005.
Pessers 2015
D.W.J.M. Pessers, ‘Het recht als antropotechniek: Over de culturele betekenis van rechtssubjectiviteit’, in: Dragers van het Recht, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2015.
Posner 1998
R.A. Posner, Law and Literature, Cambridge: Harvard University Press 1998.
Ranciére 2007
J. Ranciére, The Future of the Image, Londen: Verso 2007.
Sennet 1992
R. Sennet, The Conscience of the Eye, The Design and Social Life of Cities, New York: W.W. Norton Company 1992.
Sherwin 2000
R.K. Sherwin, When Law Goes Pop. The Vanishing Line between Law and
Popular Culture, Chicago: The University of Chicago Press 2000.
Sherwin 2011
R.K. Sherwin, Visualizing Law in the Age of the Baroque, Arabesques and
Entanglements, Londen & New York: Routledge 2011.
Sontag 1977
S. Sontag, On Photography, New York: Deltabook 1977.
Stoter 2000
W.S.R. Stoter, Belangenafweging door de wetgever, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2000.
Stout 1994
Van der Vlies 1984
I.C. van der Vlies, Het wetsbegrip, en beginselen van behoorlijke regelgeving (diss. UvA), Amsterdam 1984.
Van der Vlies 1995
I.C. van der Vlies, Het toeristische karakter van het bestuursrecht (oratie UvA), Amsterdam 1995.
Van der Vlies 2011
I.C. van der Vlies, ‘Rechtbanken in de openbare ruimte’, in: T. de Gier & G. Jurgens (red.), Goed verdedigbaar. Vernieuwing van bestuursrecht en
omgevingsrecht, Deventer: Kluwer 2011.
Van der Vlies 2015
I.C. van der Vlies, ‘Mens met merk’, IVMVOnline Magazine, 2015, 3, p. 9.
Van der Vlies 2017
I.C. van der Vlies, Kunst, recht en beleid, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2017.
Van Vree 2004
F. van Vree, De wereld als theater, journalistiek als culturele praktijk (oratie UvA), Amsterdam 2004.
Wittteveen 2014
W. Witteveen, De wet als kunstwerk. Een andere filosofie van het recht, Amsterdam: Boom Juridische uitgevers 2014.
