Innovatieve systeemsprongen voor duurzaamheid : Versnelling door nieuwe benadering van gewasbescherming

(1)

Strate

Inn

du

Ver

Piet

Marja

Gerb

Tee

We

egie Gewasb

novat

uurza

rsnelling

Boonekam

an de Boer

ben Messeli

elt uit de g

eerbare sy

beschermings

tieve

aamhe

g door n

p, Kees Bo

r, Leendert

ink (Wagen

grond

ystemen

sonderzoek

syste

eid

nieuwe

ooij, Corné K

Molendijk (

ingen UR G

2011, vs. 9 d

eems

benade

Kempenaar

(Praktijkond

Glastuinbouw

december 201

sprong

ering van

r (Plant Res

derzoek Pla

w)

10 (Concept)

gen v

n gewa

search Inter

ant & Omge

En

voor

sbesch

rnational)

eving)

ergie-neut

Schaalvoo

precisiete

erming

trale teelt

ordelen en

echnologie

n

e

(2)

(3)

3 Strategie gewasbeschermingsonderzoek 2011, vs. 9 december 2010 (Concept)

Ten geleide

Het Gewasbeschermingsonderzoek in BO-Plantgezondheid, gefinancierd door het Ministerie van LNV, is de afgelopen jaren gekoppeld geweest aan het ‘Convenant duurzame gewasbescherming’ tussen de overheid en stakeholders, waaronder de sectoren. Dit convenant loopt eind 2010 af en dus ook het huidige beleidskader. Tegelijk is het

gewasbeschermingsonderzoek vanaf 2010 onderdeel geworden van een nieuw breder onderzoekthema: ‘Verduurzaming Plantaardige Productie’.

Deze twee ontwikkelingen stimuleerden de Wageningen UR-trekkers van het gewasbeschermingonderzoek om samen met de sectoren (werkgroep Gewasbescherming van LTO) te bezien of een andere focus op gewasbescherming mogelijk is. Na enkele intensieve discussies is begin 2010 een verkennende notitie geschreven over de plaats van

gewasbescherming in de nabije toekomst, die hier voor u ligt.

Uitgangspunt van deze notitie is een andere aanvliegroute, namelijk van ‘buiten naar binnen’. Wereldwijd geaccepteerde duurzaamheidscriteria zullen steeds meer dé norm worden, dus ook voor de landbouw. Nieuwe, innovatieve

landbouwproductiesystemen moeten dus ontwikkeld worden om hieraan te kunnen voldoen. Hiervoor zijn systeemsprongen nodig. De belangrijkste zijn: Teelt de grond uit, Energieneutrale teelten, Weerbare systemen en Schaalvoordelen & precisietechnologie. Vanuit deze systeemsprongen kan een eerste verkenning worden gegeven, hoe ze uitwerken voor de gewasbeschermingsvraagstukken per sector: welke gewasbeschermingsproblemen verdwijnen mogelijk in een nieuw systeem en welke komen mogelijk op? Volgens deze lijn is deze notitie opgesteld.

U moet deze notitie duidelijk als ‘concept’ zien, een eerste denkrichting die nog verder moet worden ingevuld. Hij wordt op dit moment door LTO breder met sectorgeledingen besproken, met partijen verderop in de keten (handel en afzet) en met adviseurs. Op het ogenblik vindt er op diverse niveaus binnen de sector een discussie plaats om de visie in deze nota verder uit te werken als leidraad voor de toekomst.

De notitie is ook voorgelegd aan de bij het gewasbeschermingsonderzoek betrokken medewerkers van het nieuwe Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. Ook zij zien hierin goede aanknopingspunten voor een nieuwe stimulans van het gewasbeschermingsbeleid na het aflopen van het convenant.

Inmiddels zijn de genoemde systeemsprongen uit deze nota ook opgenomen in het jaarplan 2011 van het nieuwe overkoepelende onderzoekthema ‘Verduurzaming Plantaardige Productie’, dat vanaf 2010 is gestart en waarin het gewasbeschermingsonderzoek is opgenomen. Dit betekent dat deze visie ook de leidraad voor het bredere plantaardige beleid van het Ministerie van EL&I kan gaan worden voor de komende jaren.

Tot slot hecht het Ministerie van EL&I sterk aan de koppeling tussen onderzoek en innovatie door het bedrijfsleven. Omdat de visie omtrent systeemsprongen en het benodigde onderzoek hiervoor steeds meer gedragen wordt door ketenpartijen in het bedrijfsleven, door het Ministerie van EL&I en het onderzoek geeft de invulling hiervan straks prachtige mogelijkheden voor financiering en aansturing van programma’s die daadwerkelijk tot innovatie bij de bedrijfsleven keten kunnen leiden.

Deze nota is een ’werkdocument’. Op en aanmerkingen zijn zeer welkom en tot een nadere toelichting zijn we uiteraard altijd bereid.

Wageningen 9 december 2010

(4)

Aanleiding

‘Twee maal meer met twee maal minder’

De uitdaging voor de landen tuinbouw inde 21ste_{eeuw is enerzijds het voorkomen van inputs en outputs die de natuurlijke} ecosystemen bedreigen en anderzijds de groeiende, steeds welvarender wordende wereldbevolking kunnen voeden met voedsel van hoogwaardige kwaliteit. Naast de bestaande non-food toepassing sierteelt (welbevinden) is er recent een nieuwe vraag aan non-food toepassing van de landbouwproductie ontstaan (biobased economy). Een verlaging van de ecologische voetafdruk bij groeiende productiviteit is een must (‘twee maal meer met twee maal minder’). Hiervoor zijn innovatieve systeemsprongen nodig, waarvan de volgende sprongen zondermeer verwacht worden: teeltsystemen los van grond, weerbare en energie-neutrale teeltsystemen en precisielandbouwtechnologieën/robotisering.

Wereldwijde duurzaamheidscriteria

De nieuwe landbouwsystemen moeten veel meer produceren en tegelijkertijd aan een groot aantal duurzaamheidscriteria (People, Planet en Profit) gaan voldoen:

1. Duurzaam gebruik van natuurlijke hulpbronnen voor agroproductie, dus een efficiënt gebruik en hergebruik leidend tot het sluiten van kringlopen (Planet):

a. Sluiten van de fosfaatkringloop

b. Efficiënter gebruik van het beschikbare water en verhogen van recirculatie c. Aansluiting van agroproductiesystemen bij natuurbeheer

d. Behoud van de functionaliteit en biodiversiteit van bodems

e. Verminderen van het netto-energieverbruik van agroproductiesystemen 2. Het verminderen van de ongewenste inputs en outputs (Planet):

a. Verminderen emissies van lachgas en methaan door agroproductiesystemen b. Verminderen gebruik en emissies van meststoffen

c. Verminderen gebruik en emissies van gewasbeschermingsmiddelen d. Verminderen residuen op en in de agrarische producten

3. Meer productie en rendement teneinde innovaties te kunnen financieren (Profit) en voedselzekerheid op termijn te borgen (People)

4. Aantrekkelijk zijn om bij te dragen aan een vitaal platteland, prettige leefomgeving en een bron van interessante arbeid (People)

5. Voedsel en gezondheid. Nieuwe ontwikkelingen bij inhoudsstoffen en gezondheid van mens en dier (People) De huidige landbouwsystemen voldoen slechts aan een beperkt aantal van deze criteria. De nieuwe innovatieve

systeemsprongen moeten aan álle criteria voldoen. Ze moeten dus de schijnbare tegenstelling overbruggen van enerzijds veel duurzamer worden en anderzijds meer gaan produceren. Dit vraagt om nieuwe kennis op verschillende schaalniveaus (van gen tot gewas, van teelt tot productiesysteem, van entrepreneur tot voorbeeld van de community). Enerzijds zijn nieuwe ontwerpen nodig om sturing en inhoud te geven aan de witte vlekken die in detailonderzoek ingevuld kunnen worden. Anderzijds kunnen nieuwe kennis en technologische innovaties een inspiratiebron zijn voor systeemontwerp.

Onevenredig grote invloed van Nederland op mondiale duurzame

agroproductie

Duurzaamheid van de landbouwkundige productie staat centraal op de maatschappelijke (inter)nationale agenda en wordt sterk ondersteund door het Nederlandse beleid. Nederland is een zeer groot exporteur van uitgangsmateriaal dat elders op grote schaal en areaal duurzaam verder geteeld moet worden, en daarnaast in- en exporteur van tal van

eindproducten. De invloed van Nederland op de ecologische voetafdruk van landbouwproductie in de wereld is daarom vele malen groter dan op basis van het eigen landbouwkundige areaal verwacht mag worden (‘twee maal minder’). Tegelijkertijd exporteert Nederland de kennis om het materiaal op de grote arealen van bestemming zo goed mogelijk te kunnen telen (‘twee maal meer’). Daarmee heeft Nederland een directe en uitdagende verantwoordelijkheid voor een internationale duurzame agroproductie.

(5)

Gewasbescherming en innovatieve systeemsprongen

Op gebied van gewasbescherming bieden innovatieve systeemsprongen ook een geweldige uitdaging. De problemen van de toekomstige gewasbescherming zullen sterk afhangen van de meest waarschijnlijke toekomstige innovatieve

syteemsprongen.

Om hier inzicht in te krijgen, zijn in de figuur de duurzaamheidscriteria vertaald in drijfveren (aanjagers naar systeemsprongen), waarbij we op vier typen systeemsprongen uitkomen.

In bijlage I staat een uitgebreid overzicht van factoren (drijfveren en middelen) die de systeemsprongen vorm zullen geven, inclusief het relatieve belang van een factor per sector.

De vier typen systeemsprongen vormen een leidraad voor alle sectoren, maar het accent zal voor iedere sector anders liggen, evenals de gewasbeschermingsvragen zullen verschillen bij iedere systeemsprong.

People Profit Planet

• Voedselveiligheid • Voedselzekerheid • Veilig drinkwater • Werkgelegenheid • Prettige leefomgeving • Concurrentiekracht • Marktwerking • Kostprijsreductie • Minder emissies, nutriënten en pesticiden • Reductie fossiele brandstoffen en CO2-uitstoot • Verstedelijking • Behoud van biodiversiteit

Teelten uit de grond Emissieloze/energieneutrale teeltsystemen Schaalvoordelen en precisietechnologie Duurzaam bodem-gebruik Duurzame landbouw en

vitaal platteland Æ ‘2x meer met 2x minder’

Drijfveren

Systeemsprongen

(6)

6

Sys

1. T

T v o b b u e V s • • •

G

1 2 3 4

2. E

D a m s h a G b

G

1 Strateg

steemsp

Teelten u

Teelten uit de g oordelen: effe opbrengst per buiten, terugwi bestrijdingsmid itschakelen va etc.

Voor teelten uit cenario’s mog Teelten wa (glastuinbo Teelten wa mogelijk is opbrengst zoals aard sierteeltpr boomkwek Teelten wa termijn (5 teeltcylcus

Gewasbes

. Huidige su aan 'natuu het gebrui 2. Welke nieu (bijvoorbee ziekten, pl 3. Emissie via oppervlakk gewasbes voorkome 4. Hoe kunne

Energie-n

Dit betreft alle lle sectoren v met de energie ector voor de ieruit kunnen ndere systeem Grond en nieuw bijvoorbeeld de

Gewasbes

. Energiebe op ziekten natuurlijke gie gewasbesc

prongen

uit de gro

grond hebben ectief areaal g

ha, geen emis nning mogelijk ddelen/mestst an veel bodem t de grond zijn gelijk: aarbij het nu a ouw) aarbij het op k s: gewassen m t per ha (volleg dbeien, prei of oducten uit bi kerij of de boll aarbij het op m – 10 jaar) mo s van planten k

scherming

ubstraatteelten rlijke' weerbaa k van niet-che uwe soorten z eld via recircu agen en onkru a de bodem n kige afspoeling chermingsmid n? en residuen va

neutrale

schakels van an belang zijn eleverende kas ze systeemsp ook goed toeg msprongen zo we meerlagent e broeierij van

scherming

sparende maa n en plagen, bi vijanden mind chermingsond

n en gew

ond (subs

een aantal ebruik, meer ssies naar k van toffen, mpathogenen n de volgende al mogelijk is korte termijn met een grote

grondsgroente jvoorbeeld de lenteelt) midden-lange gelijk is: kan worden aa

gsvragen

n zijn over het arheid. Hoe ka emische metho iekten, plagen ulatiewater)? W uiden? naar grond- en g en emissie v ddelentoepass an pesticiden i

teelten

de keten dus . Voor de glas s is de belang prong, maar p gepast worde oals Teelten ui teeltsystemen tulp.

gsvragen

atregelen hebb ijvoorbeeld do der presteren derzoek 201

wasbesc

bstraattee

en e angepast (bijv algemeen ge an de weerbaa oden? n en onkruiden Wat is het effec oppervlaktew via de lucht wo singen tegen z n geoogste pr zal voor stuinbouw grijkste rincipes n bij t de n voor

ben effect oordat of 1, vs. 9 decem

chermin

elt)

oorbeeld als t evoeliger voor arheid tegen d n worden verw ct van de klima water wordt m orden belangr ziekten, plagen roducten bete mber 2010 (Co

ngsvrag

tulpen planten bepaalde ziek deze ziekten e wacht in nieuwe aatverandering inder belangrij rijker. Hoe kun n en onkruiden er voorkomen oncept)

gen

in het voorjaa kten en plagen en plagen word e teeltsysteme g op de af- en jk in substraat nnen emissies n in deze teelt worden? ar mogelijk wo n door een ge den vergroot d en uit de gron n toename van tteelten, maar van ten (beter) wo ordt) brek door nd n r rden

(7)

7 2

3. W

D m b g g z m b o b D b s b D v v

G

1 2 3 4 5

4. S

M a p o g te S v B g S te H Strateg doordat ee energiebes 2. In open tee grondbewe teeltsystem onkruiden.

Weerbare

Deze systeems maar vooral vo buiten) en open geldt dat resid gewasbescher ijn. Voor open maatschappelij bestrijding toe omgeving. Voo bij de wens om De gewasbesc behorend onde ysteemsprong biologische lan Door de weerb erhogen, word eerkrachtiger

Gewasbes

. Hoe kunne van het ge 2. Hoe kan d 3. Wat is het 4. Welke mec 5. Zijn er mog plagen en wisselende resistente doorbreke

Schaalvo

Met name teelt kkerbouw, zul precisielandbo open systemen gewasbescher e voorkomen. Schaalvoordele ierkante mete Bedrijfsmanage gevoed met ge Schaalvoordele eelten en daar Het lange-term gie gewasbesc en ander klima sparende maa elten zullen en erking (grote e men kunnen ve .

re system

sprong geldt v oor groenten e nbaar groen. V uën van mingsmiddele nbaar groen g jk niet gewens te passen in e or open teelten m biodiversiteit hermingsvrag erzoek en ontw g kunnen grote ndbouw worde baarheid van te den teelten ro en minder afh

scherming

en veredeling e ewas vergrote e weerbaarhe effect van de chanismen van gelijkheden om onkruiden min e plantdichthe klonen in dus en en de inpas

oordelen

ten die grondg llen steeds me uw. Dit vanwe n tot een minim

mingsmiddele en en de nood er zijn schijnba ementsysteme eo-informatie b en gaan echte rmee met mee

ijnbelang van

chermingsond aat tot meer s atregelen bepe nergiebesparin energieposten erhogen en ku

men

voor alle secto en fruit (zowel Voor groenten en afwezig mo geldt dat het st is chemisch

een stedelijke n sluit het goe t te behouden gen en daarbij wikkelingen va endeels ook v en ingezet. eeltsystemen obuuster en hankelijk van g

gsvragen

en geïnduceer n als die voor eid vanuit de b

steeds krapp n biodiversitei m de ruimtelijk nder vat hebbe eden, niet in rij

danige patron sing van lands

en preci

gebonden blijv eer afhankelijk ege de noodza mum te reduc en en nutriënte dzaak tot meer aar tegenstrijd en gebaseerd bieden hier op er gepaard me er huur en ver bodemkwalite derzoek 201 schimmelziekte erken. De vraa ngen vooral ge n). Verminderd unnen leiden to oren, kas als n en fruit eten he ed aan . an deze voor de te gewasbescher rde resistentie het teeltsyste odem en in an per wordende t kunnen benu ke vormgeving en op de plant en planten ma nen dat ziekten schappelijke e

isietechn

ven, bijvoorbee k zijn van aak input in de eren en emiss en naar de om r aandacht pe ige ontwikkeli op geotools e plossingen. et specialisatie rhuur van perc eit is een gede

1, vs. 9 decem en leidt. Daard ag is hoe dit v erealiseerd m de grondbewe ot minder ziek rmingsmiddele e zo ingezet w eem als gehee ndere teeltsub P- en N-bemes ut worden voo g van een teel ten in een der aar in driehoek n zo weinig m elementen in h

nologie

eld veel ergelijke sie van mgeving er ngen. en e in celen. eelde mber 2010 (Co door kunnen z voorkomen ka oeten worden erking zou de b kten en plagen en. worden dat ze el tegen ziekte bstraten worde sting op de we r beheersing v tsysteeem zo rgelijke teeltsy ken, in bepaal ogelijk kans k et teeltsystee oncept) ziekten en plag n worden. door aangep bodemweerba n, maar wellich zowel de alge en, plagen en en vergroot? eerbaarheid v van ziekten, p danig te veran ysteem? Denk de windrichtin rijgen om resi em. gen de invoeri aste N-bemes aarheid van ht tot andere emene weerba onkruiden? an de plant? lagen en onkr nderen dat zie bijvoorbeeld a ngen, mozaïek istenties te ng van sting en aarheid ruiden? ekten, aan ken van

(8)

verantwoordelijkheid die nu niet wordt ingevuld. Verslechtering van de bodemkwaliteit is het gevolg.

Gewasbeschermingsvragen

Deze vorm van precisielandbouw kent nog veel vragen:

1. Hoe kunnen ziekten, plagen en onkruiden snel en plaats specifiek gedetecteerd worden?

2. Wat zijn duurzame beslisregels die detectie vertalen in de beheersing van ziekten, plagen en onkruiden? 3. Wat zijn technieken voor de uitvoering van plaats specifieke gewasbescherming?

4. Hoe kan precisiegewasbescherming zo veel mogelijk worden geautomatiseerd en/of gerobotiseerd? Daarnaast zijn er nog aanvullende vragen als gevolg van schaalvoordelen:

5. Welke mogelijkheden biedt de inzet van flexibele (in plaats en tijd) resistenties op grote percelen? Denk hierbij b.v. aan phytophthora-resistenties op basis van verschillende genen die zijn ingebouwd in verschillende planten. Deze verschillend resistente planten kunnen bijvoorbeeld in een mozaïek op een perceel worden geplant. Op deze manier kan snelle doorbreking van de resistenties worden vertraagd of voorkomen. 6. Welke maatregelen kunnen vermindering van bodemkwaliteit over de jaren tegen gaan? Denk hierbij bijvoorbeeld

aan het op peil houden van het organisch-stofgehalte en het vastleggen van een ziektehistorie van een perceel. Kan hiervoor een certificeringssysteem worden ontwikkeld?

Bij alle systeemsprongen blijken er gewasbeschermingsvraagstukken die om een geheel nieuwe aanpak vragen, bijvoorbeeld:

• Wat in de huidige productiesystemen nog kernproblemen van ziekten, plagen en onkruiden zijn die zonder chemische gewasbescherming moeilijk oplosbaar zijn, kunnen in een nieuw productiesysteem verdwenen zijn. Een voorbeeld is telen uit de grond waar problemen met sommige bodempathogenen en aaltjessoorten kunnen verdwijnen.

• Wat in de huidige productiesystemen nog geen kernproblemen van ziekten, plagen en onkruiden zijn, kunnen in een nieuw productiesysteem wel een groot probleem gaan vormen. Een voorbeeld is een gesloten kas waar door de hoge luchtvochtigheid de alom aanwezige botrytis weer een probleem kan gaan vormen. Ook kunnen exotische invasieve soorten nieuwe problemen geven.

• Wat is het effect van een nieuw teeltsysteem op de bovengrondse en ondergrondse morfologie van de plant? Denk bijvoorbeeld aan verandering van de morfologie van het wortelstelsel in een teeltsysteem uit de grond en welke gevolgen dat heeft voor het ontstaan en verdwijnen van ziekten en plagen.

Een belangrijke voorwaarde voor alle systeemsprongen is uit gaan van schoon uitgangsmateriaal. Hierbij is vroegtijdige detectie en eliminatie belangrijk. Nieuwe technieken met behulp van moleculaire detectie,

beeldherkenning en automatisch verwijderen van ziek uitgangsmateriaal zullen hierbij een belangrijke rol spelen. De sterk innovatieve kennis van nieuwe gewasbeschermingsprincipes en –mogelijkheden in de nieuwe innovatieve systemen zorgt er niet alleen voor dat de Nederlandse productie een voorbeeld van duurzaamheid wordt (people, planet), maar ook dat de koppositie in de agroproductie wereldwijd behouden blijft (profit). Daarnaast neemt Nederland zijn wereldwijde verantwoordelijkheid door duurzaamheidskennis van gewasbescherming samen met zijn producten te exporteren.

In de bijlagen wordt verder in detail uitgewerkt wat één en ander voor iedere sector en/of teelt betekent. In bijlage 1 worden de belangrijkste drijfveren per sector/teelt weergegeven.

In bijlage 2a wordt per sector en/of teelt aangegeven in welke richting de innovatieve systeemsprong zich zal ontwikkelen op basis van de belangrijkste drijfveren.

In bijlage 2b wordt op basis van deze analyse de kennisbehoefte per sector en/of teelt op

gewasbeschermingsgebied geschetst in de nieuwe innovatieve systemen. Hiermee wordt ook het onderzoek vastgesteld waarmee de nieuwe gewasbeschermings-’tools’ worden ontwikkeld. Dit betekent niet alleen het verder uitbouwen van de huidige in ontwikkeling zijnde tools voor precisie, monitoring en bestrijding, alternatieven voor pesticiden, nieuwe resistentiegenen en robuuste bodemweerbaarheid, maar ook de ontwikkeling van zeer innovatieve ‘tools’ zoals:

(9)

• Aanpassen van plantmorfologie (bladstand, beharing, wortels e.d.) zodat ziekten en plagen minder aangrijpingspunten hebben

• Remote en nearby sensing van ziekten, plagen en onkruiden

• Geïnduceerde resistentie (inclusief zaadcoatings en bufferende protectie door microorganismen van stekken en zaailingen) die veel moeilijker door het pathogeen doorbroken kan worden

• Onderdrukking van ziekten, plagen en onkruiden door nieuwe lichtkleuren/temperatuur/CA/RV

• Via gesloten irrigatiekringlopen bufferende micro-organismen en weerbaarheidsverhogende stoffen aan substraat toevoegen

• Gerichte inzet van biodiversiteit (inclusief genotypisch verschillende, maar fenotypisch gelijke rassen) om ziekten, plagen en onkruiden minder kans te geven

• Plaatsspecifieke, autonome teelthandelingen door sensing en robotisering en innovatieve bedrijfsmanagementsystemen etc.

(10)

10

Bijla

Drij

In dez produ De fac de dri Het re factor

Eco

1. M z 2. K te 3. S k u 4. S (u m p o h m in fo 5. R d b d

Eco

6. E le 7. N d 8. G s d T 9. A v v (F in 10. W te w 11. B Strateg

age 1.

jfveren

ze bijlage word uctie zullen bep ctoren zijn gec e P’s van peo elatieve belang ren per sector

onomisch

Marktwerking: ullen concurre Kostprijsreduct e zijn. Teeltma Schaalvoordele iezen. Bijvoor it (meer op kle Specialisatie in unieke teelten) met een hoge t perspectief en omstandighede oogwaardig u maar ook bioba

nhoudstoffen), oods met gezo Ruimtegebrek: de uitbreiding v biobased econ daardoor gemi

ologische

Energie: de lan everen aan do Nutriënten: ver duurzaamheidc Gewasbescher toffen zullen m duurzaamheidc Tussenevaluati Agrobiodiversit an de maatsc an gewassen FAB). Een con nheemse soor Water: los van erreinbeheerd waterberging e Bodem: er is e gie gewasbesc

van inn

dt een overzic palen. categoriseerd ple, planet en g van factoren r staat weerge

he factor

wordt groter. erend moeten tie: kostprijsre arges staan do en: als gevolg

beeld voor sc einere schaal) n gewassen m ): ondernemer toegevoegde gebruikmaken en. Voorbeelde itgangsmater ased econom nieuwe (zoutt ondheidsbevo neemt verder van steden, na omie, klimaatv ddeld genome

e factore

ndbouwsector elstellingen va rbruik en emis criteria te vold rmingsmiddele moeten vermin criteria te vold e nota Duurza teit: gaat nog happelijke beh te vergroten, crete uitwerki rten in en rond

waterkwaliteit ers ook meer en waterconse en groot bela chermingsond

novatie i

cht gegeven va d naar econom profit naar du n bij innovaties egeven in de t

ren

Landbouwsub zijn op de we eductie is één oor huidige ec van de eerste haalvergroting et een hoge to rs blijven zoek waarde, voora nd van de unie en zijn de pro iaal, snijbloem ie (gewassen tolerante) teel orderende eige r toe in Neder atuurontwikke verandering. G en stijgen

en

zal energiebe an o.a. het pro sies van voora doen. Zie o.a. en: verbruik en nderen om aan doen. Zie o.a. ame Gewasbe belangrijkere hoefte en de k zoals Functio ng is meer be dom percelen tdoelstellingen en meer betr ervering in natt ng de cruciale derzoek 201

in agrop

an factoren (d mische, ecolog uurzaamheid m s kan verschille abel op blz 10 bsidies vanuit ereldmarkt van de factor conomische cr e twee factore g, samenwerk oegevoegde w ken naar produ al vanuit econ eke Nederland ductie van men en bloemb met specifiek ten en functio enschappen

land als gevol ling, recreatie Grondprijzen z esparende ma ogramma Sch al fosfaat en s KRW-rapporta n emissies van n de KRW-rapporta scherming

rol spelen als kansen om we nele AgroBiod escherming va en kassen n, zullen rokken worden te en droge p e (fysische, ch 1, vs. 9 decem

product

rijfveren en m gische of maat mogelijk blijft. en tussen tee 0. EU en andere ren die de ond risis sterk ond en zullen onde kingsverbande waarde ucten omisch dse bollen, e onal g van e, zullen atregelen moe oon en Zuinig stikstof zullen ges en 4e_Act n deze ges en gevolg eerbaarheid diversiteit an n bij de eriodes hemische mber 2010 (Co

tie in de

middelen) die d tschappelijke o ltsectoren. He e overheden w dernemer zelf der druk ernemers waar n of specifieke eten doorvoer verder moete tieprogramma oncept)

e 21

e

_ee

e innovatie va onderwerpen, et ingeschatte worden afgebo kan beïnvloed r mogelijk voo e teeltwijzen,

ren om een bij n worden verm

Nitraatrichtlijn

euw

n de agrarisch zodat een lin

belang van de uwd. Producte den om concur or schaalvoord zoals teelt de jdrage te kunn minderd om a n he k met e en rrerend delen grond nen an de

(11)

11 e S 12. K e 13. In o

Maa

14. V m 15. V re 16. G g e 17. D te 18. L k 19. D v 20. G v e 21. R m ti p 22. IC b D o e 23. P a v h la z b p Strateg en biologische) Schaalvergrotin Klimaat: de tem en minder neer nvasieve (micr op de introduct

atschapp

Voedselzekerh meer op twee Voedselveilighe esidu-vrije pro Gezonde voedi gezondheidsbe eigenschappen Drinkwaterprod e hoge kosten License to prod waliteitgaranti Diergezondheid erder punt 16 Genomics: doo eredelingsmet en om weerbaa Robotisering: t met GPS, sens jd mogelijk (sa precisielandbo CT: een next g bedrijfsmanage Deze maakt bin optimalisatie va en kassen mog Plattelandontw

anvullend bele an platteland ier ook aan st andbouw, land orglandbouw behouden van platteland gie gewasbesc ) bodemfuncti ng, verandere mperatuur zal rslag ro-)organismen

tie van ongew

pelijke fa

eid: hogere op keer minder’) eid: steeds ho ductie, vooral ng voor mens evorderende e n die het gebru ductie: herbici n gemaakt mo duce: er is ee ies te krijgen v d: belangrijk m 6 en punt 9; bi or het steeds m thoden, kunne arder te zijn te technische ont sing en actuati amengevat on uw) generation ementsysteme nnen afzienba an teeltmaatre gelijk ikkeling: naar eid gevoerd w naar steden te timuleren van dbouw in een s en stadslandb duurzame land chermingsond es duurzaam ende eigendom licht stijgen e n: als gevolg v wenste invasiev

actoren

pbrengsten op ogere eisen zu l bij groentete s en dier: deze eigenschappen uik van antibio den en pestic eten worden o n groeiende m voor het prod maatschappelij jensterfte doo meer beschikb en gewassen s egen stressfac twikkelingen m ie binnen afzie nder term

en doet zijn int re tijd plaatss egelen binnen verwachting z worden om mig egen te gaan. multi-functione stedelijke omg bouw, gericht dbouw op vita derzoek 201 te beheren en msverhouding, n er worden m van de klimaat ve soorten toe p een kleiner a llen gesteld w elten e factor ligt in n aan plantaar otica in de dier iden geven te om schoon dr maatschappelij

uct, maar ook jk onderwerp, or pesticiden is baar komen va steeds sneller ctoren (ziekten maken de intro enbare trede. pecifieke percelen zal gratie Denk ele geving, op het aal 1, vs. 9 decem n positief te be zetten de bo meer extreme tverandering e e

areaal zijn nod worden aan de het verlengde rdig voedsel vo rhouderij verm vaak normov inkwater te pr jke wens – en k voor de prod minder releva s discussiepu an kennis van en preciezer n, plagen, dro oductie van pla

mber 2010 (Co eïnvloeden en demkwaliteit o weersituaties en de toeneme dig om de wer kwaliteit van e van 15. Het oor mensen e minderen erschrijdingen roduceren daarmee poli ductiewijze

ant voor plant nt genoomsequ veredeld word oogte etc.) aatsspecifieke oncept) om erosie teg onder druk verwacht met ende globalise reldbevolking t plantaardige p gaat hier om t n dieren. Bijvo n in drinkwater itieke druk – o aardige produ enties en inno den om duurz e en/of autono gen te gaan. t periodes me ering neemt de te voeden (‘tw productie zoal toevoegen va oorbeeld rbronnen, waa om niet alleen uctiesystemen ovatieve amer te produ ome teelthand et meer e kans wee keer ls n ardoor n. Zie uceren elingen

(12)

Aanduiding relatieve belang van factoren op innovatieve systeemsprongen in belangrijke plantaardige sectoren van de landbouw

(1 – 5; 1 = meest belangrijk, 5 = minst belangrijk)

Sectoren Akker-bouw Volle-gronds groente Fruit-teelt Boom-teelt Glastuin-bouw Bollen-teelt Factoren Economisch Marktwerking 2 2 4 2 1 2 Kostprijsreductie 1 1 1 1 1 1 Schaalvoordelen 1 2 3 2 2 2 Specialisatie 3 2 3 1 3 2 Ruimtegebrek/grondprijs 2 3 3 1 3 1 Ecologisch Energie 2 2 2 3 1 1 Nutriënten 1 1 2 1 1 1 Gewasbeschermingsmiddelen 1 1 1 1 1 1 Agrobiodiversiteit 2 2 1 1 5 3 Water(beheer) 3 3 2 2 2 3 Bodem 1 1 1 1 3 1 Klimaat 4 4 4 3 5 4 Invasieve soorten 5 5 5 2 3 5 Maatschappelijk Voedselzekerheid 2 2 2 5 2 5 Voedselveiligheid 2 1 1 5 1 5

Gezonde voeding mens & dier 2 2 2 5 2 3

Drinkwaterproductie 1 1 2 1 1 1 Licence to produce 2 2 2 2 2 2 Diergezondheid 3 3 4 5 5 5 Genomics 2 2 2 3 2 2 Robotisering 1 1 1 1 2 1 ICT 2 2 2 1 2 2 Plattelandontwikkeling 1 1 3 1 5 1

(13)

13

Bijla

Ont

Akk

Ontw

Akker op éé Neder grane aande relatie Gemid akker De tee poot i akker akker waarin moet De ak van la belang 1. K 2. E fu 3. V 4. T De ve zal bli voor d Maats gewas opper Innova doen. Telers onkru weerb neven Een b bloem De afs uit zic huurd Strateg

age 2.

twikkelr

kerbouw

wikkeling

bouw beslaat n tot twee mil rland drijft op n, suikerbiete eel rooivruchte ef hoog en de ddeld werkt er bouw. elt van uitgang

n de akkerbou bouwmatig ge bouwrotaties) n we een goed worden uitgeb kkerbouw onde andbouwsubsid grijke drijfvere Kostenbesparin Emissiereducti ungiciden) Verdere ontwik Technische ont rwachting is d jven. Binnen d de bio-based e schappelijk ver sbescherming rvlaktewater. I aties in teeltwi s zullen meer iden, en water baarheid van g nactiviteiten of elangrijke ontw mbollen, indust stand tussen g ch in verlaging

ers aan elkaar

gie gewasbesc

richtinge

gen innova

bijna de helft jard euro. De een beperkt a n, aardappele en op akkerbo arbeidbezetti r 1 persoon pe gsmateriaal is uw. Aardappe eteelde bollen zijn kennisinte de concurrent bouwd. ergaat als gev dies grote ver en daarbij zijn: ng en schaalv e van nutriënt kkeling en kans twikkelingen e dat schaalverg de akkerbouw economie. rantwoord pro gsmiddelen. De n deze sector ijze, techniek en meer te ma rbeheer. Agro gewassen te v f specialiseren wikkeling is sc triegroenten o grondeigenaar van organisc r te koppelen, chermingsond

en per s

atieve sys

van het areaa akkerbouw in aantal gewass en, uien en ma ouwbedrijven is ng relatief laa er x ha in de een belangrij elpootgoed, (lelie en tulp i ensieve teelte tiepositie hebb

volg van wegva anderingen. D ergroting en (met name sen van agro-b en kansen op h groting de kom zullen mogelij oduceren dwin e drinkwaterp r is residue-vrij en veredeling aken krijgen m o-biodiversiteit vergroten. Akk n zich in specif chaalvergrotin ontwikkelen zic r en grondhuu he stof, pH en kan deze ver

derzoek 201

sector

stemen o

al landbouwgro en: aïs. Het s g. ke n n ben die allen De e N en P) en ge biodiversiteit het gebied van mende jaren za jk enkele nieuw ngt de sector t

roductie word j telen in verge

zullen als gev met de gevolg biedt kansen kerbouwbedrijv fieke gewasse ng door landhu ch op deze wij urder leidt tot v

n toenemende rkeerde trend 1, vs. 9 decem

p basis va

ond in Nederla ewasbescherm n precisieland al doorzetten we grote gew tot verdere re dt ongunstig be elijking met an volg van nation en van klimaa

om het platte ven die niet m en.

uur. Met name ze. verwaarlozing ziektedruk. D worden gesto mber 2010 (Co

an drijfve

and. De produ mingsmiddelen bouw en ICT terwijl het tota assen ontstaa ductie in verb eïnvloed door ndere sectore nale en interna tverandering, eland aantrekk ee kunnen in d e gespecialisee van het lange Door de belang opt. oncept)

eren in de

ctiewaarde va n (met name h

ale areaal akke an, zoals energ ruik van mest

vooral residu n minder bela ationale ontwik nieuwe ziekte elijker te mak de schaalverg erde bedrijven e-termijnbelang gen van grond

e akkerbo

an de wordt ge herbiciden en erbouwgrond gieteelten of t stoffen en en van herbici angrijk. kkelingen hun en, plagen en en en de groting kiezen n in pootgoed, g van de bode deigenaren en

ouw

eschat gelijk teelten iden in intrede voor , em. Dit

(14)

14

Ken

• K e e c g • K g • G • F u • In p • S h

Voll

Ontw

volle

De se bedrijv zorge relatie gespe rondo verwe De vo toeko 1. W 2. V g 3. E g 4. K 5. T p 6. T Voor d maar Maats gewas besch Innova ook te c.q. w De pro De gr Strateg

nnisbehoe

Kennis om bes en de intredend eenvoudige rek omplexere mo gewasbescher Kennis over he genetica, agro-Grondontsmett ytosanitaire th itgewerkt tot nzicht in de ro productieketen Specifieke kne erbiciden en d

llegronds

wikkeling

egrondsg

ector vollegron ven, waarbij 1 en. Het aantal ef groot. De be ecialiseerd in d om deze secto erkende bedrijv lgende drijfve mst in Nederla Wensen van co Verkleining van gewasbescher Emissiereducti gewasbescher Kostenbesparin Technische ont precisielandbo Teelten de gro deze sector z ook verschille schappelijk ver sbescherming hikbare middel aties op het ge e maken krijge watertekorten. oductie van kw oenteteelt bie gie gewasbesc

efte voor g

slissingsonders de precisielan kenregels die odellen gerich ming). Dit alle et vergroten va

-biodiversiteit tingsmiddelen hema’s als wra managements l van de fytos n lpunten in de s drinkwaterprod

sgroente

gen innova

groente

ndsgroentetee 1.200 bedrijve gewassen dat edrijven hebbe de teelt van en or een modern ven, vermeerd ren zullen de v and zeker beïn onsumenten aa n het beschikb mingsmiddele e van nutriënt mingsmiddele ngen twikkelingen e uw en ICT nd uit ijn er duidelijk en. Schaalverg rantwoord pro gsmiddelen. Re lenpakket in d ebied van teel en met de gev walitatief hoog dt mogelijkhe chermingsond

gewasbes

steunende sys dbouwtechnie bepaalde ‘sen ht op Integrate s met als doe an weerbaarhe en gezonde b staan onder d atziekte, knolc systemen anitaire kwalit sector zijn: er ductieknelpunt

atieve sys

elt omvat een o en voor meer d t door de sect en zich over h nkele gewasse ne, mondiaal g deringsbedrijv vollegrondsgr nvloeden: angaande resi bare enpakket en (met name en (met name en kansen op h e overeenkom groting zal zich oduceren dwin

esidue-vrij tele eze sector ste ltwijze, technie volgen van klim gwaardig uitga den om te inte derzoek 201

schermin

stemen op te t eken /robotise nsing’ doorvert ed Crop Manag el de economie eid van gewas bodem

druk. Niet-che cyperus, aarda

eit van het uit rwinia en phyto ten, aaltjes in

stemen o

ongeveer 5.60 dan 80% van d tor geteeld wo het algemeen

en. Ook hier g georiënteerde ven en handel roenteteelt in d idu-vrije produ e N en P) en herbiciden en het gebied van

msten met de a h ook hier voo ngt de sector t en wordt zonde

erk zal afneme ek en veredeli maatveranderi angsmateriaal egreren in zog 1, vs. 9 decem

g in innov

tuigen die aan ering in de akk talen in plaats gement (bode e en ecologie ssen tegen zie mische altern appelmoeheid gangsmateria ophthora in aa aardappel

p basis va

00 de omzet ordt is geldt dat keten van bestaat. de nabije ucten fungiciden) n akkerbouw, ordoen. tot verdere re er meer een it en. ng zullen hun ng, nieuwe zie blijft ook hier genaamde sta mber 2010 (Co

vatieve ak

nsluiten bij de kerbouw. Het g sspecifieke act m-, water- en beter in balan ekten, plagen e atieven zijn ge , Meloïdogyne al op de gewa ardappel, fusa

an drijfve

ductie in het v tem. Dit gaat

intrede doen. ekte, plagen e van belang. dslandbouw. oncept)

kkerbouw

zich voordoen gaat hier aan ties, en aan a nutriëntenbeh ns te krijgen en onkruiden d ewenst e-soorten vrag asbeschermin rium in granen

eren in de

verbruik van m samen met de Vollegrondsg en onkruiden, e

w

nde schaalverg één kant om r ndere kant om eer naast door groene gen om basisk g in de rest va n, wortelonkru

e

meststoffen en e verwachting groentetelers z en waterovers groting relatief m kennis an de uiden, n dat het zullen schotten

(15)

15

Ken

• K • K p p • K g • In p

Frui

Ontw

Het fr minde areaa druive teelt v blauw gerich ontwik Belang duurz 1. K 2. E g 3. F b 4. V 5. R Appel wereld produ van vo Neder moge bij de plukke De pro oversc bij de Ook fu horizo gering econo Strateg

nnisbehoe

Kennis over res Kennis om bes precisielandbo plaatsspecifiek Kennis over he groene genetic nzicht in de ro productieketen

uitteelt

wikkeling

uitteeltareaal er appelteelt (9 l pruim en ker enteelt voor pr van houtig klei we bes) stijgt li ht op impleme kkeling in deze grijke drijfvere ame teeltsyste Kostenbesparin Emissiereducti gewasbescher unctionele ag bovengronds Voedselveilighe Robotisering in en worden ove dmarktprijs he uctie van een h oedselveilighe rlandse appele lijke kostprijs. toepassing va en. oblematiek va chrijdingen wo beheersing va unctionele agr ontale richting g deel van de omisch perspe gie gewasbesc

efte voor g

siduvrij-telen slissingsonders uwtechnieken/ k optimaliseren et vergroten va ca, agro-biodiv l van de fytos n

gen innova

blijft de laatst 9.302 ha) naa rs bedraagt 51 roductie van w infruit (rode be cht (846 ha). entatie van geï e richting gaat en voor verder emen zijn: ng e van minerale mingsmiddele robiodiversite eid n relatie tot ko eral in de wer eeft invloed op hoge kwaliteit, id en een geri en interessant Daarom is ro an bestrijdings an voedselveili orden aangetr an ziekten en robiodiversitei van toedienin uitgebrachte h ectief en vanui chermingsond

gewasbes

steunende sys /robotisering n van gewasbe an weerbaarhe versiteit en ge anitaire kwalit

atieve sys

e jaren ongev ar meer perent 14 ha. Daarna wijn en bedraa es, framboos, De fruitteeltse ïntegreerde te t continu door rgaande geïnt en en en it, zowel in de ostenbesparing eld geproduce p de prijzen in , zowel qua uit inge ecologisc t. En dat voor obotisering ee smiddelen, en gheid speelt in roffen. Vandaa plagen. t van bodem e ng van bestrijd hoeveelheid b it het duurzaam derzoek 201

schermin

stemen optuig in de sector (z escherming e eid van gewas

zonde bodem eit van het uit

stemen o

veer op hetzelf teelt (7.476 h aast stijgt het gt nu 143 ha. braam, zwart ector is van ou eelt en de r. egreerde en e bodem als g eerd en de Nederland. A terlijk als op g che ‘footprint’ een zo lage n belangrijke d bij dunnen en n de fruitteelt ar dat er een s en bovengrond dingsmiddelen estrijdingsmid mheid perspe 1, vs. 9 decem

g in innov

gen die aanslu zie ook akkerb n Integrated c ssen tegen zie m gangsmateria

p basis va

fde niveau, ma a). Het areaal Ook de te en udsher lleen gebied maken drijfveer n

een grote rol. sterke drijfvee

ds wordt gezi is emissiebep ddelen komt o

ctief een onge

mber 2010 (Co

vatieve vo

iten bij de intr bouw). Hierme crop Managem ekten, plagen e al op de gewa

an drijfve

aar wel is er e . Exportmarkt r is om alterna en als een op perking een bl p de plaats wa ewenste situat oncept)

ollegrond

edende ee wordt in de ment mogelijk en onkruiden m asbeschermin

eren in de

een verschuivin en worden ge atieven te zoe lossingsrichtin ijvend aandac aarvoor ze be tie.

dsgroente

eze sector ook met behulp va g in de rest va

e fruitteelt

ng gaande van

sloten als res eken en toe te

ng. Door de chtspunt. Een edoeld zijn. Dit

e

k an an de

t

n idu-passen relatief t is uit

(16)

16

Ken

• A a D • F la la • F e z • E u b • R g

Boo

Ontw

boo

De bo meer plante met e jaarlijk Het aa bedrijv of een en klim Er bes in de v Bome georië en han De vo Neder • K • K • S • V • E fu • A • T b • T Schaa bedrijv en ge Residu secto Strateg

nnisbehoe

Alternatieve me chterblijven. V Daarnaast blijft unctionele ag andschap voor andschapselem unctionele bo en micro-organ oals fosfaat v Efficiënter geb itbreiding van bestrijdingsmid Robotisering va gewasbescher

omkweke

wikkeling

mkweker

oomkwekerijse dan 17.000 h en). Hiervan is enkele procent ks met enkele antal gewasse ven hebben zi n beperkt aant mplanten, sier staan twee ve vollegrond en en en vaste pla ënteerde keten ndel. lgende drijfve rland zeker be Kostprijsreduct Kwaliteit en fyt Specialisatie (u Verkleining van Emissiereducti ungiciden) Agrobiodiversit Technische ont bedrijven) Teelten de gro alvergroting sp ven. Maatscha wasbescherm ue-vrij telen sp r sterk zal afn

gie gewasbesc

efte voor g

ethoden om zi Van het groots t veredeling va robiodiversite r wandel en fie menten dembiodiversi nismen. Teven ia geënte myc ruik van bestr

beslissingond ddelen blijft va an spuittechni mingsmiddele

erij

gen innova

rij

ector omvat on ha (waarvan 15 ca 5% contai ten toe (vanaf procenten af en dat door de ch over het al tal groepen ge rconiferen, laa rschillende tee open teelt in anten worden ns van produc ren zullen de eïnvloeden: tie osanitaire asp unieke gewass n het beschikb e van nutriënt teit en inpassi twikkelingen e nd uit. peelt ook in de appelijk verant mingsmiddelen peelt niet of na nemen is echte chermingsond

gewasbes

iekten te behe ste belang zijn an meer resist it enerzijds om etsrecreatie m iteit helpt o.a. ns zou de bode corrhiza’s en s ijdingsmiddele dersteunende an wezenlijk be eken, dunnen en en verlaging

atieve sys

ngeveer 4.000 5.841 ha boo nerteelt buiten 2000 +28%). (vanaf 2000 -e s-ector g-et-e-e lgemeen gesp ewassen zoals anen parkbom eltwijzen in de containers. verhandeld in cerende bedrij boomkwekerij pecten sen) bare gewasbes en (met name ng in het land en kansen op h e boomkweke twoord produc en inpassing auwelijks in de er een belangr derzoek 201

schermin

eersen en voo n hierbij vrucht tente rassen v m plagen op e mogelijk te ma om bladverte embiodiversite stikstof en door gewas systemen. Em elang en plukken m g van de kostp

stemen o

0 bedrijven en mkwekerij en n. Het areaal n . Het aantal be - 25%). eld wordt, is g pecialiseerd in s vruchtbomen men, buxus etc e boomteeltse moderne, mo ven, vermeerd j in de nabije t schermingsmi e N en P) en ge schap (geldt v het gebied van

rijsector gezie ceren dwingt d van de teeltbe e boomteelt. D rijke drijfveer v 1, vs. 9 decem

g in innov

rkomen dat er trot veroorzak van groot bela en laag niveau ken, o.a. door ering met daar eit bijdragen a safhankelijke s missiereductie moeten bijdrage prijs

p basis va

n beslaat iets 1.298 ha vas neemt jaarlijks edrijven neemt root. De de teelt van é n, sierheester c.

ctor: open tee ondiaal deringsbedrijv toekomst in ddelenpakket ewasbescherm vooral voor de n precisieland en het toenem de sector tot edrijven in het De verwachting voor vernieuw mber 2010 (Co

vatieve fr

r residuen van kende ziekten, ang u te houden en r functionalitei rin pathogenen aan een betere spuittechnieke technieken vo en aan het eff

an drijfve

te s t één s elt ven mingsmiddelen e vollegrondsb bouw en ICT ( mend aantal ha verdere reduc t landschap.

g dat het besc wing. oncept)

ruitteelt

n bestrijdingsm schurft en vru n anderzijds o it van natuurlij n, te versnelle e benutting va en, GPS, ziekte oor het toepas

ficiënter gebru

eren in de

n (met name h bedrijven) geldt vooral v a boomteelt en ctie in het verb chikbare midd middelen op vr uchtboomkank om een aantre ke en via regenwo n voedingssto esensoren en ssen van uik van

e

herbiciden en voor container n het afnemen bruik van mest elenpakket in ruchten ker. kkelijk ormen offen teelt nd aantal tstoffen deze

(17)

17 In de belang zullen water Voor d

Ken

• K p p o a • D e • V V s • T z z s • S p s • V K

Glas

Ontw

De gla Neder euro e 350.0 beper van he De gla secto belang 1 2 3 4 Door Door de sec Strateg Kader Richtlijn grijkste innova te maken krij overschotten de boomteelt

nnisbehoe

Kennis om bes precisielandbo plaatsspecifiek oplossingen ku rbeid. Opbren De combinatie emissievrije en Voor de vollegr Verhoging van pecifieke kenn Telen uit de gro iekten, plagen iekten, plagen ubstraat. Specifieke kne phytophthora, puittechnieken Voor potentiële Kennis hierove

astuinbou

wikkeling

astuinbouw is rlandse econo en het aantal a 000. De ruimte rkt. De 10.000 et totale grond astuinbouw sta r waar hard g grijke drijfvere . Energie: v energiepro 2. Emissie va gewasbes insecticide 3. Voedselve producten 4. Schaalverg de economisc de toenemend ctor duurzame gie gewasbesc n Water wordt atie is. Innovat gen met de g c.q. waterteko is de product

efte voor g

slissingsonders uwtechnieken/ k optimaliseren unnen (op de la ngst is echter van emissiere effectieve toe rondsteelt is d biodiversiteit nis nodig ond leidt hoog n en onkruiden n en onkruiden lpunten in de s onkruiden (voo n e nieuwe ziekte r moet eerder

uw

gen innova

van groot bel omie. De expo arbeidsplaatse e die de glastu 0 ha kassen b doppervlakte i aat bekend als ewerkt wordt en daarbij zijn: an energiecon oducerend an mineralen e chermingsmid en) iligheid: consu groting: meer che recessie s de concurrent er en daardoo chermingsond momenteel g ties op het ge evolgen van k orten. ie van kwalitat

gewasbes

steunende sys /robotisering n van gewasbe ange termijn) vooral afhank eductie met ee epassingen va de inpassing in kan gebruikt w gstwaarschijnl n. Dit vraagt o n met behulp v sector zijn: wo oral in de cont en is een goe r beschikbaar

atieve sys

ang voor de rtwaarde is 6 en wordt gesc uinbouw innee eslaan slechts in Nederland. s een zeer inn aan verduurza nsumerend na en

ddelen (met na ument wil resi

behoefte aan staat de secto ie vanuit ande or economisch derzoek 201 gewerkt aan in bied van techn klimaatverande tief hoogwaard

schermin

stemen op te t in de sector (z escherming e ook leiden tot elijk van de kw en beperkt pa an middelen in n het landscha worden voor s ijk tot recircul m kennis over van groene ge ortelknobbel- e tainerteelt), he de inschatting zijn en vereist

stemen o

miljard chat op emt is zeer s 0.25% novatieve aming. De ar ame du-vrije robuuste en w or onder zware ere landen is h h sterker make 1, vs. 9 decem novaties in de niek en verede ering, nieuwe z dig uitgangsm

g in innov

tuigen die aan zie ook akkerb n Integrated c t kostprijsverla waliteitscriteria kket gewasbe n een innovatie ap erg belangr stimulering van atie van water r het vergrote enetica, agro-b

en wortellesie erbiciden en o g van het geva t een meer pr

p basis va

weerbare teel e druk en is de et juist nu zaa en. mber 2010 (Co e teeltwijze wa eling zullen hu ziekten, plage materiaal erg b

vatieve bo

nsluiten bij de bouw). Hierme crop Managem aging. De kost a eschermingsm ef teeltsysteem rijk in verband n de natuurlijk r met nutriënte n van de weer biodiversiteit e aaltjes, schim oppervlaktewat aar en een sne oactieve bena

an drijfve

tsystemen e export voor ak radicale sys oncept) aarbij telen uit un intrede doe en en onkruide belangrijk.

oomkwek

intredende ee wordt in de ment mogelijk. tprijs wordt vo middelen vraag m met maatsch e vijanden. Hie en en (waarsc rbaarheid van en gezonde en mels zoals me terknelpunten elle, effectieve adering

eren in gla

het eerst sind steeminnovatie

de vollegrond n. Ook boomk en, en

kerij

eze sector ook Nieuwe ICT-ooral bepaald gt om nieuwe, happelijke acce ervoor is mee chijnlijk) nieuwe gewassen teg n weerbare bo eeldauw, phom gerelateerd a e aanpak nodig

astuinbou

ds jaren gekro es te ontwikke d de kwekers k door de eptatie. er e gen odem of ma en aan g.

uw

mpen. elen die

(18)

18 Syste innova geslot grote weerb emiss

Ken

Om de die te weerb • W • W • W • W Naast plagen Deze vered Landb

Bloe

Ontw

Neder en han van N in de w met b afgen bedrijv gespe expor Er we bloem De vo bloem toeko • Strateg eminnovaties aties energie e ten kassen, ni behoefte aan baarheid tegen sieloze sector

nnisbehoe

e verduurzam elten in de gla baarheid is ge Weerbaarheid v o Benut plage o Aanslu Weerbaarheid v o Vered o Vered o Geïnd Weerbaarheid o o Aanbr o Onder schuil Weerbaarheid v o Voork o Koppe t de weerbaar n zeer belang innovaties mo elingsbedrijve bouw en Innov

oembollen

wikkeling

rland heeft ee ndel van bloem ederland in de wereldhandel bloembollen be

omen tot 23.5 ven met bloem ecialiseerde bl twaarde van b rken ruim 23. mbollensector. lgende drijfve mbollen worden mst in Nederla Marktwerk gie gewasbesc zijn nu vooral en gewasbesc iet vrij blijven v de ontwikkeli n ziekten en p met residu-vri

efte voor g

ing van de gla astuinbouw we baseerd op: van teeltsubst tten van direct n en ziekten uiten bij nieuw van het gewas deling voor dire deling op indire uceerde resis op het gewas rengen van ee rsteunen van n plekken (habit van het klimaa komen van infe elen aan energ heid tegen zie rijk. Ook deze oeten voor en n, producucen atie.

n

gen innova

n dominante p mbollen in de e wereldprodu zelfs 80%. He eplant is ten o 561 ha. In 200 mbollen waarv loembollenbed bloembollen w 000 mensen ren zullen de t n geproducee and zeker beïn king en afzetbe chermingsond gericht op en cherming te in van ziekten en ng van totaalc lagen. Door d ije producten.

gewasbes

astuinbouw te eerbaar maken traten: te en indirecte we teeltmedia o s: ecte (partiële) ecte resistenti stentie (koppel (= functionele n gewasgesch natuurlijke vija tat manageme at: ecties door mo giebesparende ekten en plage e maatregelen met stakehold nten van natuu

atieve sys

positie in de p wereld. Het aa uctie bedraagt et totale opper pzichte van 20 09 waren er 1 van 880 drijven. De was in 2009 59 in de teeltsystemen rd in de nabije nvloeden: evordering, derzoek 201 nergiebesparin tegreren. De n plagen, maa concepten voo eze weerbaar

schermin

verbeteren, is n tegen ziekte e effecten van op basis van r resistenties ie (beharing, m len aan substr e biodiversiteit hikte gemeens nden met sys ent)

onitoring en st e maatregelen en, blijven dete zijn in te zette ders uit de sec urlijke vijanden

stemen o

roductie andeel t 70% en rvlak dat 008 licht 1.790 90 M€. n waarin e 1, vs. 9 decem ng. Voor een e ervaring leert r dat de probl or energieneut rheid wordt vo

g in innov

s veel kennis e en en plagen, i fysische en b reststromen microklimaat, raat) t):

schap van nat temen op bas

turing van het n, plantweerba ectie en preve en in teeltsyst ctor ontwikkel n, LTO, PT en

p basis va

mber 2010 (Co echte verduurz dat nieuwe sy emen juist kun trale teeltsyste oldaan aan de

vatieve gl

en onderzoek inclusief energ biologische eig geschiktheid v tuurlijke vijand sis van alternat

t microklimaat aarheid en pre entie van somm

teeminnovaties ld worden: tele het Ministerie

an drijfve

oncept) zaming is het ysteeminnovat nnen toeneme emen met een marktvraag o

lastuinbo

nodig om sys giebesparende genschappen v voor bestrijde en en/of antag tieve prooien, t estaties van na mige lastig te s. ers, voorlichte e van Economi

eren in de

nodig om bij ties, zoals sem en. Er is daaro n grote mate v m een schone

uw

temen te ontw e maatregelen van substraten rs) gonisten voedsel, atuurlijke vijan bestrijden zie ers, sche Zaken,

e bloembo

mi-om van e wikkelen n. Deze n op den kten en

ollen

(19)

19 Strategie gewasbeschermingsonderzoek 2011, vs. 9 december 2010 (Concept) kostprijsreductie en schaalvoordelen zoals schaalvergroting

• Ruimtegebrek (speelt vooral in Zuid-Holland)

• Vermindering energiegebruik (speelt vooral in bewaring en broeierij) • Verkleining van het beschikbare gewasbeschermingsmiddelenpakket • Beperkter gebruik van vooral fosfaat en in mindere mate stikstof

• Emissiereductie van nutriënten (met name N en P) en gewasbeschermingsmiddelen (vooral herbiciden en fungiciden)

• Instandhouden van bodemkwaliteit (o.a. nutriënten, organisch stof en bodemgezondheid) Belangrijke systeemsprongen die daarbij een rol spelen zijn:

• Teelten de grond uit

• Een belangrijk hulpmiddel voor de veranderingen in teeltsystemen zijn technische ontwikkelingen en kansen op het gebied van precisielandbouw en ICT

De verwachting is dat het vergroten van de bedrijven de komende jaren zal doorzetten terwijl het totale areaal waarop bloembollen worden geteeld gelijk zal blijven of iets afneemt. Het handhaven of verbeteren van de kwaliteit van de bollen is daarbij erg belangrijk. Hierbij speelt het toetsen op ziekten en op bol/plantkwaliteit een belangrijke rol.

Maatschappelijk verantwoord produceren dwingt de sector tot verdere reductie in verbruik van meststoffen en gewasbeschermingsmiddelen.

Residue-vrij telen is in vergelijking met andere sectoren veel minder belangrijk in deze sector.

Telers zullen meer te maken krijgen met gevolgen van klimaatverandering, nieuwe ziekten, plagen en onkruiden, verzilting en waterbeheer.

Agro-biodiversiteit biedt kansen om het platteland aantrekkelijker te maken en de weerbaarheid van teeltsystemen te vergroten. Bloembollenbedrijven die niet mee kunnen in de schaalvergroting kiezen voor nevenactiviteiten.

Een belangrijke ontwikkeling is schaalvergroting door landhuur en de zogenaamde reizende bollenkraam. De afstand tussen grondeigenaar en grondhuurder leidt tot verwaarlozing van het lange-termijnbelang van de bodem. Dit uit zich in het verlagen van organische stof, pH en een toenemende ziektedruk. Door de belangen van grondeigenaren en huurders aan elkaar te koppelen kan deze verkeerde trend worden gestopt.

Binnen de bloembollensector wordt onderzocht of er nieuwe markten kunnen worden ontwikkeld voor de bloembollen, bijvoorbeeld een teelt voor bio-based economie op basis van inhoudsstoffen (bijvoorbeeld galanthamine in narcis tegen de ziekte van Alzheimer).

Kennisbehoefte voor gewasbescherming in innovatieve bloembollen

Op basis van bovenstaande schets van toekomstige ontwikkelingen in de bloembollenteelt kunnen de volgende punten worden benoemd die voor gewasbescherming meer kennis behoeven:

• Kennis om beslissingsondersteunende systemen op te tuigen die aansluiten bij de intredende

precisielandbouwtechnieken/robotisering in de sector (zie ook akkerbouw). Hiermee wordt in deze sector ook plaatsspecifiek optimaliseren van gewasbescherming en Integrated Crop Management mogelijk. Nieuwe

ICT-oplossingen kunnen (op de lange termijn) ook leiden tot kostprijsverlaging. De kostprijs wordt vooral bepaald door de arbeid

• Kennis over de effecten van minder energieverbruik (bijvoorbeeld minder ventileren tijdens de bewaring) op ziekten en plagen (bijvoorbeeld in de bewaring)

• De combinatie van emissiereductie met een beperkt pakket gewasbeschermingsmiddelen vraagt om nieuwe, emissievrije en effectieve toepassingen van middelen in innovatieve teeltsystemen.

• Voor de vollegrondteelt is de inpassing in het landschap erg belangrijk voor maatschappelijke acceptatie. Verhoging van biodiversiteit kan gebruikt worden voor stimulering van de natuurlijke vijanden. Hiervoor is meer specifieke kennis nodig

• Kennis over het vergroten van weerbaarheid van gewassen tegen ziekten, plagen en onkruiden met behulp van groene genetica, agro-biodiversiteit en gezonde bodem. Het zoeken naar alternatieven voor chemische grondontsmetting verdient hierbij extra aandacht

• Telen uit de grond leidt hoogstwaarschijnlijk tot recirculatie van water met nutriënten en (waarschijnlijk) nieuwe ziekten, plagen en onkruiden. Dit vraagt om kennis over vergroting van weerbaarheid van gewassen tegen

(20)

20 • S d o • F b • In p

Ope

Ontw

Binnen system • B k H e la s k V k d o h d v in e e H b u a • N to v o • S k (i d o o w • S w w Voor d voor c Strateg Specifieke kne diverse sclerot oppervlaktewat ytosanitaire th basiskennis uit nzicht in de ro productieketen

enbaar G

wikkeling

n het domein men te onders Beeldbepalen lassieke parke Hierin zijn bom eigenschap is d

ange ontstaan nel zijn te verv unnen blijvend Voorbeelden zi astanjebloedin dergelijke ziekt onderzoek en h

eeft bij de iep de ontwikkeling

atbare iepenra nmiddels de ve er in de afgelop essen. Een twe Hierdoor neem bewortelingsru itval van deze angepast dien Natuurgebied ot onverwacht an deze huma op deze ziekte Siertuinenme unnen een bro nclusief land- daardoor ook a overleefden. In omgeving (inva worden dat dez

Stadstuinbouw worden dichtbij werkgebouwen deze systeme chemische gew gie gewasbesc lpunten in de s tiën-vormende terknelpunten hema’s als ste gewerkt tot m l van de fytos n

Groen

gen innova

van openbaar scheiden: nd groen lang en in verstede en meestal be dat dergelijke sgeschiedenis vangen. Ziekte de schade bet jn de iepziekte ngsziekte. De ten is vaak co het verdwijnen pziekte geleid t g van nieuwe v assen. Voor d eroorzaker be pen jaren in E eede belangrij mt de stress wa imte) verder t langzaam gro nt te worden o

den die in Ned

te problemen. ane ziekten zijn n geminimalis et een continue

on zijn van nie en tuinbouwge als waardplant sommige gev asieve soorten ze nadelige ef w is vanwege j de consume n. Ook zullen d en moet een ni wasbescherm chermingsond sector zijn: wo schimmels zo gerelateerd a engelaaltjes, k managementsy anitaire kwalit

atieve sys

groen zijn vie gs wegen en elijkte gebiede eeldbepalend. systemen een s hebben en n en en plagen tekenen. e en de epidemiologie mplex. Jarenla n van veel iepe

tot een vaccin veel minder

e kastanjeziek ekend, maar z

uropa een aan ke factor die i aaronder bom toe en ontstaa oeiende oude om ook onder derland aange Voorbeelden n complex. Ve seerd wordt. e aanplant van uwe ziekten e ewassen). Daa t kunnen gaan vallen kunnen n). Het ecologi ffecten worden de duurzaam nt geproducee dergelijke syst ieuw gewasbe ming. derzoek 201 ortelknobbel- e oals rhizocton aan vooral pun nolcyperus, a ystemen

eit van het uit

stemen o

er n. De n niet e van ang en n en kte is

ijn nog geen m ntal nieuwe zie invloed heeft o men in het sted at er ook ruimt en beeldbepa de verandere legd worden v

zijn lime disea eel onderzoek n exotische so en plagen, die arnaast worde n fungeren van deze soorten sche systeem n geminimalis heidscriteria e erd, los van d temen een ond eschermingssy 1, vs. 9 decem en wortellesie ia, sclerotinia ntemissies ardappelmoeh gangsmateria

p basis va

maatregelen b ekten opgekom op deze langle delijk gebied le te voor nieuwe alende bomen nde omstandi voor biodivers ase en eikenp is nodig om h oorten afkoms mogelijk ook en juist exotisc n bestaande zi zich ook prim m en het fytosa eerd. een belangrijke e grond als en derdeel van he ysteem ontwik mber 2010 (Co aaltjes, schim en stromatini heid, Meloïdog al op de gewa

an drijfve

beschikbaar. B men zoals Mas evende system even (droogte, e ziekten en p te voorkomen gheden duurz iteitontwikkeli rocessierups het natuursyst stig van tuince kunnen overg che soorten ge iekten en plag ma handhaven anitaire contro e toekomstige nergieleverend et stedelijk gro kkeld worden, oncept) mels zoals fus a, virussen, o gyne-soorten v asbeschermin

eren in op

Behalve deze b ssaria in plata men is de klim , hoge temper lagen. Onderz n en om te be zaam te kunne ng en voor rec e.d. De ecolo teem zo in te r entra. Dergelijk aan op onze e ekozen die ku gen, die vroege

en uitbreiden olesysteem mo e trend: allerle

de onderdelen oen gaan vorm

waar vrijwel g sarium, pythiu nkruiden en vragen om g in de rest va

penbaar g

bekende ziekte anen en Chalar aatveranderin ratuur, beperk zoek is nodig o

palen hoe het en functioneren creatie leiden gie en epidem richten dat het ke exotische s endemische p unnen overwint er in de winter in de natuurlij oeten zo inger ei groente en f n van de woon men. geen plaats za um en an de

groen

en zijn ra in g. kte om groen n. soms miologie t risico soorten lanten teren en r niet ke richt fruit - en al zijn

(21)

Kennisbehoefte voor gewasbescherming in innovatief openbaar groen

• Kennis om de weerbaarheid van bomen (en groen) in de stedelijke omgeving te verhogen. Daarbij gaat het om kennis van het effect van bodemeigenschappen in deze zeer specifieke omgeving op groei en conditie van de boom; en om kennis van relaties met symbionten (zoals mycorrhiza en endofyten) en antagonisten van ziekteverwekkers, opnieuw toegespitst op dit specifieke milieu

• Kennis van de veroorzakers van nieuwe ziekten en plagen en van het effect dat de omstandigheden hebben op het optreden hiervan. Hiermee moeten innovatieve methoden ontwikkeld worden voor enerzijds het voorkómen van deze ziekten en plagen en anderzijds de effecten op getroffen beplantingen te beperken

• Kennis van ecologische en inrichtingsmaatregelen om het vóórkomen van parasieten met humane pathogenen terug te dringen, dan wel om de mogelijkheden van overdracht op de mens tot een minimum te beperken

• Kennis die het mogelijk maakt om in te spelen op de omstandigheden in de toekomst. Concreet betekent dit kennis over het sortiment dat in de toekomst geschikt is om op duurzame wijze de steeds belangrijker functies van het groen te vervullen, ook onder de veranderende klimaatomstandigheden. Tegelijkertijd moet het sortiment bestand zijn tegen de nieuwe ziekten en plagen die het huidige sortiment decimeren