Indrukken uit het Mioceen

AFZETTINGEN WTKG 28(4), 2007 78

Indrukken uit het Mioceen

Peter

Moerdijk

*

Het

aantrekkelijke

vandeze Westerscheldefossielen

is,

dat

de inhoud de_enekeer_weer iets anders is dan_een

ande-re keer. Zo werd in de tweede helftvan 2006 in Yerseke

een

partij Westerscheldeschelpen

aangevoerd,

die

uitzon-derlijk rijk

wasaanfossielen die alle in miocene

afzettin-genvoorkomen. Iknoem

Mimachlamys angelonii (De

Ste-fani &

_Pantanelli,

_{1878), Pycnodonte}

navicularis

(Broc-chi, 1814)

enHinnites ercolanianus Cocconi, 1873. Ook Pseudamussium clavatum

_{(Poli, 1795)}

en

Pliothyrina

so-werbyana (Nyst, 1843) ( ‘Terebratula’)

komen in dit mate-riaal in veel_grotereaantallenvoordan ooit eerder

gezien

(zie

afb. 1tot enmet

5).

Bram

_Goetheer,

Frans

_Frenken,

Lex Kattenwinkelen

Ri-aan

Rijken

hebbennetals ik flink verzameld in dit

mate-riaal, hetgeen

heel mooieen interessante vondsten heeft

opgeleverd.

Omdat het

_uitbundige

voorkomenvanvooral de

vijf

hier-voor

genoemde

in het Mioceen voorkomendesoorten

op-valt,

is het

_{waarschijnlijk}

datze alle

vijf

uit één

_afzetting

komen. De

kleppen

vanH. ercolanianusvormen

boven-Onderstaandartikel verscheen ineeneerdere versie in Vo-luta,

ledenorgaan

vande

Werkgroep Geologie

vanhet

Ko-ninklijk

Zeeuwsch

_Genootschap

der

_{Wetenschappen.}

Al vele decennia worden in Yerseke door het

schelpengrit-bedrijf

Van der Endt-Louwerse onderandere

_schelpen

uit de Westerschelde

_aangevoerd.

Daaronder bevinden zich veel

fossielen,

van

voornamelijk pliocene

herkomst. De Wester-schelde

_{snijdt namelijk diep}

in de

_rijkelijk

fossielhouden-de

_{pliocene afzettingen}

_{in de bodem in. Uit de gegevens}

over onze

ondergrond

volgt,

dat op

sommige plaatsen

in

de Westerschelde onderwaterook mioceneen

oligocene

afzettingen

worden bereikt. Het is dan niet

_{verwonderlijk}

dat hetWesterscheldemateriaalook

_{daadwerkelijk}

fossie-len uit die

_perioden

bevat. Deze

_zijn

echter

_doorgaans

AFZETTINGEN WTKG28_(4),2007 79

dien

_{daadwerkelijk}

de verbindende schakeltussenvier_van de

_vijf

soorten. Er

_{zijn kleppen}

vanH.

_{ercolanianus,}

die naadloosbinneneen

rechterklep

vanP. navicularis passen; één

_klep

hadzotezien zelfs

_vastgehecht

_gezetenineen

doubletvandeze oester,

getuige

de afdrukvande_topvan

een

(platte/holle) linkerklep.

Een

_andere,

door Riaan

Rij-ken

gevonden klep

past

precies

in de

binnenzijde

van een

exemplaar

vanM.

_angelonii.

Een

_{volgende klep}

- gevon-den door Frans Frenken-had zichvastgezetineen

topffag-mentvanP.

_sowerbyana.

Het

_{gelijktijdige}

voorkomen_van

H.

ercolanianus,

P.

navicularis,

M.

angelonii

enP.

sowerby-anais daarmee

aannemelijk.

Alswedan ooknogde vaak

opmerkelijk goede conservering

vanhet materiaal in

aan-merking

nemen:meerdere doubletten zelfsvanP.

sower-byana,

enkele ook

_ingebed

in kluiten sedimentenP.

navi-cularis

_(door

Bram Goetheer

_gevonden),

is wel

_duidelijk,

dat de Westerschelde op de

winplaats

een

fossielhouden-de miocene

_afzetting

heeft

_aangesneden.

Uit tweede hand heb ik

_begrepen,

dat de betreffende

_winplaats

_{zich ergens} tussen

Ellewoutsdijk

enBorsselemoetbevinden.

Uit het Mioceenvan het

naburige Antwerpen

en

omge-ving

kennen weals teonderscheiden

afzettingen

de Zan-den_van

_Edegem,

de Zanden_van

_Antwerpen

_endeZanden

vanDeume.

Afzettingen

meteenouderdomals Zandenvan

Edegem

ende Zandenvan

Antwerpen zijn

als herkomst-bron_van deze fossielen

_vrijwel

uittesluiten. In de Zan-denvan

Edegem

komt immers_vande

_{aangetrofifen}

soor-tenalleen M.

_angelonii

voor,de andere

aangetroffen

mio-cenesoortenniet. Voor de Zandenvan

Antwerpen

worden P. clavatum enP.

_sowerbyana

niet vermeld. Soorten die

typerend zijn

voor de Zandenvan

Edegem

enZandenvan

Antwerpen,

uit de laatste

_{bijvoorbeeld Glycymeris}

obova-tabaldii Glibert & Van de

_Poel,

1965 ontbreken boven-dien

_geheel

_enal in het

_{Westerscheldegrit.}

Wèl werden

enige

versleten

_kleppen

vanVenus multilamella

_Lamarck,

1818

_{aangetroffen.}

Pseudamussium clavatum

2 (De

Slefani

& Pantanelli,1878),

3

_;

(Brocchi, 1814), doublet,

leg.

Bram

4 i(Cocconi, 1873),bovenrecht

erklep-5

_(Nyst,

_1843),

_defecte

doubletten Mimachlamys angelonii

I (Poli, 1795)- Westerschelde

Goetheer,

foto

LexKattenwinkel- Westerschelde

linksrechterklep, rechtslinkerklep- Westerschelde

pen,onderlinkerkleppen- Westerschelde

met restenverhit sediment- Westerschelde

Hinnitesercolanianus Pycnodontenavicularis

AFZETTINGEN WTKG 28_(4), 2007 80

Wanneerwehetmeer

gedetailleerde stratigrafische

voorko-men vande in dit Westerscheldemateriaal

algemene

soor-ten

nagaan

(bijv. Glibert, 1957a,

de

lijst

achter in Janssen et

_{al., 1984),}

dan

_blijkt

dat alle in

_opvallend

grote aantal-len in de

_{genoemde lading Westerscheldeschelpen}

gevon-densoortenvoorkomen in de ZandenvanDeume.

Verde-re

_aanwijzingen

voorZandenvanDeumevormenbrokken

verkit,

zeer

glauconietrijk

sedimentmetdaarin

_bryozoën.

De vele

_{bryozoën zijn namelijk}

kenmerkend_voordeze

af-zettingen,

zie

_bijvoorbeeld

Van den Bosch

(1967).

Ook_een broksedimentmetPetaloconchus

_glomeratus

_{en een}kluit met

_Ditrupa

zouden uit de

_{besproken afzetting}

kunnen

ko-men.Dit

geldt

bovendienvoor eenstukvande calcitische

buisvan een ‘Teredo Deze soortenworden onder andere

genoemd

in Bosselaersetal.

_(2004).

Hoewel Janssen & Van der Mark

₍₁₉₆₈₎

uit de Zandenvan

Deumehierendaar

belangrijke

hoeveelhedenwalvisbot-ten

_{melden, zijn}

botten schaarstussen de hier

_besproken

aanvoer van

Westerscheldeschelpen.

Wel werdener

eni-ge

periotica

in

_gevonden.

Deze

_zijn

aan Mark Bosselaers

ter

_{beoordeling voorgelegd. Hij}

determineertze

voorlopig

als Mesocetus aff.

longirostris.

Eén-door Bram Goetheer

gevonden

-

exemplaar

bezit zelfs nog de

‘stijgbeugel’ (zie

afb.

_6).

Mark

_geeft

aan,datzequa

conservering goed

over-eenkomenmetdie uit de ZandenvanDeume.

De conclusie

_is,

dat de betreffende fossielen

_vrijwel

zon-der

_twijfel

uiteen

afzetting

meteenzelfde ouderdomals de

ZandenvanDeume

afkomstig zijn.

De in de Westerschel-de eroWesterschel-derenWesterschel-de miocene

_{afzettingen zijn}

dustedateren als Laat-Mioceen

_(Tortonien).

Ditstaat

gelijk

aan een

ouder-dom_vantussen_ca.

_7,2

_en

_{11,6 miljoen jaar.}

In de Neder-landse

_{lithostratigrafische indeling}

worden

_dergelijke

ma-riene

_afzettingen

totde FormatievanBreda

_gerekend.

Van

Neopycnodonte

cochlear

_{(Poli, 1795)}

werden enke-le

_{exemplaren gevonden.}

_{Dat is op zich niet}zo

bijzonder,

maarmet tweevande

exemplaren

wasiets

merkwaardigs

aande hand.

_{Neopycnodonte}

cochlear is bekend _van,en komt massaalvoor,in het niveaumetPetaloconchus

glo-meratusvande

_{vroeg-pliocene}

Zandenvan

Kattendijk.

De twee

_exemplaren

hadden echter

_bevestigd

_{gezetenop de}

buitenzijde

van

schelpen

vanM.

_{angelonii, gezien}

de afdruk in de

_schelp.

Omdat M.

_{angelonii beperkt blijft}

tot

mioce-ne

afzettingen, wijst

dat erop, dateendeelvande

schel-penvanN. cochlear diewehier vinden dus

_{waarschijnlijk}

eveneensvanmiocene ouderdom is.

Overigens

melden Glibert

_(1945,

_1957a)

enook

ande-renN. cochlear ook uit het

_Mioceen,

maar

getuige

de

af-beeldingen

en

beschrijvingen

heeft dit steeds

_betrekking

op

Pycnodonte

navicularis,

die dan alseenformavanN. cochlear beschouwd wordt.

Afdrukken

op

kleppen

vanH. ercolanianusvanhet sub-straat waar de

_schelpen

_op

_vastgehecht

hebben_gezeten, leidentot interessanteaanvullende

_{waarnemingen.}

Eén

klep

- weeraleen vondstvan Bram Goetheer- had

vast-gezeten

in een

topffagment

van een

laaggewonden

gro-te

gastropode (zie

afb.

7).

Deafdrukzouvan eentopvan een Semicassis

miolaevigata

kunnen

_zijn,

_zo konden_we

bij vergelijking

van eenaantalvandeze miocene

schelpen

uit de collectie_van

_Freddy

_vanNieulandevaststellen.Een andere

_klep

laateenafdruk zienvan de

binnenzijde

van

een

onregelmatige zee-egel.

Eénvan de ‘stralen’vanhet

ambulacrale veld is zichtbaar_en-met

strijklicht

- het

pa-troonvande

facetjes

waarde schaal uit bestaat. Uit

afzet-tingen

in Denemarken

_(Gram)

uit dezelfde

_periode

is de soort

_{Brissopsis lyrifera (Forbes,}

1841)

bekend

_(Hanssen

&Hanssen,

2000).

Datzouduseen

mogelijkheid

kunnen

zijn.

De bedoelde

_{klep ligt}

op het

ogenblik bij

John

Jagt,

die

_mij

heeft

_toegezegd

dat

_hij

daar

_{(zodra hij}

daarwat

tijd

voor

heeft) zijn

lichtoverzal laten

schijnen.

U hoort daar

mogelijk

nogmeer van.

Ook dit is nog interessant.

Jacques

Herman

_(in

Bosselaers et

al.)

vermeldtnaastP.

_sowerbyana

als

_talrijk

Terebratula cf.

_{ampulla Brocchi,}

1814 in de door hen onderzochte

ont-sluiting

van de ZandenvanDeume. Deze ‘T.

ampulla’

is

kleiner,

heefteen zeerkleine

steel-opening

ende slotrand

vormteenergstompe

hoek;

zeis meestal ook minder bol.

Perioticumvan

_cf.

VanBeneden,

Hinnitesercolanianus 7

(Sacco, 1891), Westerschelde, Mesocetus_{aff. longirostris}

6

rechterklepmetafdrukvanmogelijk 1880,Rechtsbovenisde'stijgbeugel‘

nogtezien,leg.Bram Goetheer,foto FreddyvanNieulande - Westerschelde

Semicassis miolaevigatum leg.BramGoetheer

AFZETTINGEN WTKG28_(4),2007 81

Hoewel in het materiaal zeker

_exemplaren

voorkomen die

quavormsterk metdedoorBosselaersetal.

_afgebeelde

brachiopode

overeenkomen,

ben ikerniet in

_geslaagd

_om de

_{laatstgenoemde}

soort

_positief

tedetermineren.

Met dankaan: Riaan

_Rijken,

Frans

_Frenken,

Lex Katten-winkel enin het

_bijzonder

Bram

_Goetheer,

voor het

_mij

deelgenoot

maken van hun

_vondsten,

_Freddy

van Nieu-landevoorde

_{vergelijkingen}

metmateriaaluit

_zijn

collec-tie _ende

foto's,

Mark Bosselaers_voor

_literatuur,

verdere informatie_ende determinatie_vande

_periotica

_en- alvast

- John

Jagt.

Tenslotte: Mocht_uenthousiast

_{geworden zijn}

door dit

ver-slag,

dan sluit ik afmeteenvoor uteleurstellende

mede-deling:

helaas verleent het

_bedrijf

vanwegehetgevaardat de

_bergen

met

schelpen opleveren,

geentoegangmeertot het terrein!

Literatuur

Bosch,

M. van

den,

1967a. Deumienontsloten in Antwer-pen -

Borgerhout. Mededelingen Werkgroep

Tertiaire enKwartaire

Geologie

4

_(2):

35- 37.

Bosch,

M. van

den,

1967b. Het Deumienvan

Borgerhout

enenkele

opmerkingen

overde

stratigrafie

vanhet

Mio-ceenin het Noordzeebekken.

Mededelingen Werkgroep

TertiaireenKwartaire

_Geologie

4

_(2);

45 -48.

Bosselaers,

M., J.

_Herman,

K.

_Hoedemakers,

O.

_Lambert,

R.

_Marquet

& K.

_Wouters,

2004.

_Geology

and

palae-ontology

ofatemporaryexposure of the Late Miocene Deume Sand Member in

_{Antwerpen (N. Belgium)}

Geologica Belgica 7(1-2):

27-39.

Glibert, M.,

1945. Faune

_{Malacologique}

de Miocene de la

_Belgique

-

Pelecypodes,

Mémoires du Musée

Royal

d’Histoire Naturelle de

_Belgique,

Mémoire N°

_103,

Glibert,

M. 1957a.

Pélécypodes

du

_Diestien,

du Scaldisien

etdu Merxémien de la

_Belgique.

Premièrenote. Bulle-tin de 1’Institut

_Royale

des Sciences Naturelles de

Bel-gique

33

_(9):

1-40.

Janse,

A. &Janssen,

A.W.,

1972. Enkele gegevensoverhet

Anversien

_(Mioceen)

ontsloten

_tijdens

de metro-werken te

Antwerpen (België). Mededelingen Werkgroep

Ter-tiaire_enKwartaire

_Geologie

9

_(1):

_{p. 8}- 10.

Janssen,A.W. & D. van der

Mark,

1968.

_Einleitung

zu

den

_Beitragen

_zurKenntnis der Molluskenfauna des

jüngeren

Tertiars im Nordseebecken.

_Basteria,

32

(4-5);

76-82.

Janssen,A.W.,G.A. Peeters & L.vander

_Slik,

1984. De fos-siele

schelpen

vandeNederlandse strandenenzeegaten, tweede

_serie,

8

_(slot).

-

Basteria, 48(4-5);

89-220.

Hansen,T. & J.Hansen,2000. The echinoid

_Brissopsis

ly-rifera

trom the Danish UpperMiocene Oram

forma-tion. Bulletin of the

_{Geological Society}

of

_Denmark,

Vol.

_47,

_{pp. 63-69.}

_Copenhagen.

*Peter

_{Moerdijk, Kingstraat}

14,4336 LG

_Middelburg,

tel.0118-638405,