Ontwerpen in de zorg

(1)

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

ZORG VOOR

ONTWERPEN

VOOR DE

ONTWERPEN

ZORG

bijdrage van de ontwerper aan de

helende omgeving in het ziekenhuis

WOUKE DE JONG

GRAFISCH ONTWERPEN

JANUARI 2007

(2)

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

ZORG VOOR

ONTWERPEN

VOOR DE

ONTWERPEN

ZORG

bijdrage van de ontwerper aan de

helende omgeving in het ziekenhuis

WOUKE DE JONG

GRAFISCH ONTWERPEN

JANUARI 2007

(3)

ZORG VOOR

ONTWERPEN

VOOR DE

ONTWERPEN

ZORG

bijdrage van de ontwerper aan de

helende omgeving in het ziekenhuis

bijdrage van de ontwerper aan de

helende omgeving in het ziekenhuis

WOUKE DE JONG

GRAFISCH ONTWERPEN

JANUARI 2007

(4)

(5)

Voor deze scriptie heb ik onderzoek gedaan naar de rol van de ontwerper in de helende omgeving in het ziekenhuis. Dit was een onderwerp waar ik weinig van af wist. Maar gedurende het onder-zoek werd ik steeds meer enthousiast wat betreft dit onderwerp. Dit kwam mede door een aantal mensen die me de nodige informatie verschaft hebben. Met name Ingrid van Loon van het Am-phia Ziekenhuis in Breda, die me een uitgebreide rondleiding door het zie-kenhuis gaf. Reinder Bakker, docent van het Designlab, onderdeel van de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam. Hij is begeleider van het Blissproject dat in opdracht van het Zaans Medisch Cen-trum werd gehouden. Hij gaf me de no-dige informatie achter het project. Paul Mijksenaar verschafte me informatie uit zijn archief en bracht me kennis omtrent bewegwijzering bij.

Naast al deze mensen gaat mijn dank uit naar iedereen die me praktische hulp boodt bij het schrijven van de scriptie. Als laatste wil ik Ewan Lentjes bedanken voor de goede begeleiding.

(6)

INHOUDSOPGAVE

VOORWOORD

5 INLEIDING

11 HOOFDSTUK 1

17

Het ontstaan van het hedendaagse ziekenhuis 18

1.1.1 Gezondheidspolitiek 18

1.1.2 Positie van de arts 19

1.1.3 Gevaren en hervorming van het hospitaal 19 De huidige situatie in de maatschappij en het ziekenhuis 20 1.2.1 Het idee van ziek zijn is aan het veranderen 20

1.2.2 Autonomiebeginsel 2o

1.2.3 Claim van zelfbeschikking 21

1.2.4 Onafhankelijkheid 22

1.2.5 Gezinsstructuur en vergrijzing 22

1.2.6 Internetgebruik door patiënten 23

1.2.7 Het nieuwe ziekenhuis 24

1.2.8 Architecturale mogelijkheden binnen een ziekenhuis 25

1.2.9 Het ziekenhuis als werkomgeving 25

HOOFDSTUK 2

27

Drie lagen in het ziekenhuis 28

Navigatie en herkenbaarheid 30

2.1.1 Waarom is bewegwijzering belangrijk? 32

2.1.2 De gevolgen van verdwalen 32

2.1.3 Welke informatie hebben mensen zoal nodig? 33 2.1.4 Hoe ontstaat een goede bewegwijzering? 33

2.1.5 Kleurgebruik 34

2.1.6 Typograﬁ e 37

2.1.7 Samenvatting 37

2.1.8 Gekleurde kleding 38

Waaier van milieufactoren 40

2.2.1 Kunst als medicijn 41

2.2.2 De Wintertuin 42

2.2.3 De invloed van kleur 44

2.2.4 De Regenboog 44

2.2.5 Geur 46

2.2.6 Wake up and smell the ﬂ owers 47

2.2.7 Lichaamsbeweging 48

2.2.8 Sports installations 49

Communicatie tussen patiënt en arts 50

2.3.1 Rock on. Schommelstoelen 50

HOOFDSTUK 3

53

De situatie in de praktijk 54

3.1 Bewegwijzeringsysteem 54

3.2 De situatie van De Wintertuin 58

HOOFDSTUK 4

61

Conclusie 61

(7)

(8)

scriptie - de bijdrage van de ontwerper aan de helende omgeving in het ziekenhuis scriptie - de bijdrage van de ontwerper aan de helende omgeving in het ziekenhuis

pessimistisch waren over de positie en de mogelijkheden van de grafi sch ontwerper. Een veel gestelde vraag is: ‘Wat kunnen we nog’? Er worden verschillende argumenten aangevoerd om dit te bevestigen. Zo heeft Rob Schröder het over het markt-gerichte denken dat in iedere publieke sector tot norm ver-heven is. Wie de opdrachtgever ook is, het moet een zo groot mogelijke, van te voren gespecifi ceerde groep aanspreken. De boodschap moet eenduidig en makkelijk te verteren zijn. De stem van de ontwerper klinkt nauwelijks meer door in het eindresultaat. Hij verwijst terug naar onze ‘helden’ van voor en direct na de oorlog. Zij hebben het vak gemaakt. Zij zorg-den ervoor dat er een klimaat ontstond waarin de ontwer-per een behoorlijke ruimte kreeg om zijn ontwer-persoonlijke visie in het ontwerp te stoppen. Dit kwam ook terug in de poli-tieke zeggingskracht die zij in de vormgeving invoerden. [1] Het boek ‘De wereld moe(s)t anders’ gaat over idealisme en grafi sche vormgeving. Hierin wordt de vraag opgeworpen of er nog idealisme is in de grafi sch vormgeving. De vraag dringt op hoe we als ontwerpers ons verhouden tot het veranderde publieke domein. [2] Ontwerpers zouden zich volgens Ben Laloua en Didier Pascal meer moeten verdiepen in wat zich sociaal, cultureel, politiek en economisch afspeelt.[3] Ook de komst van de computer en het internet blijkt grote invloed te hebben. Iedereen is een ontwerper geworden. En alle objecten om ons heen of wat we dragen of bekijken zien er netjes en creatief uit. [4]

Als ontwerper ben je bezig met het oplossen van ‘ontwerp-problemen’. Maar zij er nog wel problemen of zijn ze louter gebaseerd op esthetiek? Dit vraagt Daniël van der Velden zich af in een artikel in Metropolis M. Verderop heeft hij het over de dialectiek tussen de opdrachtgever en ontwerper, het spanningsveld van geven en nemen en onderhandelen, die onder druk staat om te verdwijnen. Dit gebeurt doordat zowel de ontwerper als de opdrachtgever de confrontatie mijden; de eerste wordt een autonoom genie, de tweede wordt een autocratische ‘aanstuurder’van dienstverlenende freelancers. [5]

Hoe kan er een goede dialoog ontstaan zodat er optimaal van beide kwaliteiten gebruik gemaakt kan worden?

Het ziekenhuis is een van de weinige instellingen

in onze maatschappij waar mensen uit alle

lagen van de bevolking samenkomen. Het is ook

een plaats waar volop emotie aanwezig is zoals

angst, verdriet, hoop, blijdschap en opluchting.

Dit alles maakt het tot een bijzondere plaats.

INLEIDING

Binnen de ziekenhuiswereld zijn ver-schillende ontwikkelingen aan de gang. De afgelopen jaren is er veel veranderd wat betreft het nieuwe zorgstelsel, de toenemende macht van de zorgverze-keraar, de technologische vooruitgang en de groeiende medische kennis. Naast deze ontwikkelingen is men er steeds meer van overtuigd dat de omgeving van de patiënt een belangrijke rol speelt in het genezingsproces. En over de om-geving van de patiënt zal het gaan in deze scriptie.

Dat dit een actueel thema is, werd nog eens onderstreept door het in novem-ber 2006 gehouden congres genaamd: ‘Vormgeving van Zorginstellingen’. Het congres werd georganiseerd in het kader van het Erasmus Festival en de uitrei-king van de Erasmusprijs aan de Franse graﬁ sch ontwerper Pierre Bernard. Tijdens dit congres waren zowel mensen uit de creatieve sector als uit de gezond-heidszorg aanwezig. Er ontstond een dia loog tussen beide sectoren en het geza-menlijke doel - het beter maken van de patiënt - kwam duidelijk naar voren.

Centraal stonden de nieuwe inzichten en technologische ontwikkelingen binnen de gezondheidszorg. Zoals ook de morele toewijding die zorgverlening vraagt. Die ethische basis dient zowel zichtbaar en voelbaar te zijn in de architectuur van woon- en verblijfsruimten, in de vorm-geving van gebruiksvoorwerpen en infor-matievoorziening, als in de organisatie van de gezondheidszorg en de daarbin-nen opererende instellingen.

De bovengenoemde morele toewijding voel ik ook als ontwerper.

Pierre Bernard heeft eens gezegd: “Graﬁ sche vormgeving zal van de wereld geen paradijs maken, maar het kan er in ieder geval toe bijdragen deze wat menselijker te maken.”

Situatie in het ontwerpvak

Tijdens het voorbereiden van deze scriptie heb ik veel gelezen over de hui-dige ontwerppraktijk waarin we ons als ontwerper bevinden. Het viel me op dat ontwerpers en ontwerpcritici vrij

(9)

In deze scriptie wil ik me gaan verdiepen in de wereld van het publieke domein van het ziekenhuis en de mogelijkheden die daar liggen voor de ontwerper. Dit zal ik doen aan de hand van de hoofdvraag:

Om een antwoord op deze vraag te vin-den zal ik in de volgende hoofdstukken ingaan op wat precies een helende om-geving inhoudt. Om die deﬁ nitie helder te krijgen zal ik eerst in het kort iets vertellen over het ontstaan van het he-dendaagse ziekenhuis. Hoe is de situ-atie tegenwoordig in het ziekenhuis?, en welke maatschappelijke veranderingen liggen hieraan ten grondslag? Verder zal ik door middel van voorbeelden uit de praktijk, op het gebied van de beeldende kunst, graﬁ sch ontwerp en andere ont-werpdisciplines, de drie lagen van de helende omgeving binnen het zieken-huis toelichten.

In de eerste laag gaat het over hoe men zich zelfstandig door het gebouw kan bewegen. De tweede laag is meer gericht op de sfeer en de zintuiglijke waarne-mingen. In de derde laag gaat het over de relatie tussen zorgverlener en de patiënt.

Aan het eind zal ik een aantal van deze eerder genoemde voorbeelden toetsen in de praktijk. Dit zal ik doen aan de hand van een rondleiding in een ziekenhuis.

‘welke bijdrage kun je leveren als

ontwerper aan de helende omgeving

binnen het ziekenhuis?’

[1] Rob Schröder, De hedendaagse ontwerper, Het Sandberg Instituut ontwerpt de ontwerper, Sandberg Instituut, 2006

[2] Leonie ten Duis en Annelies Haase, De wereld moe(s)t anders, Graﬁ sch ontwerp en idealisme, Sandberg Instituut/De Balie, 1999

[3] Ben Laloua en Didier Pascal, Open. (In)tolerantie, Cahier over kunst en het publieke domein, Rotterdam: NAi Uitgevers, 2006

[4] Geert Lovink, De hedendaagse ontwerper, Het Sandberg Instituut ontwerpt de ontwerper, Sandberg Instituut, 2006

[5] Daniël van der Velden, Research & Destroy: Een pleidooi voor graﬁ sch ontwerpen als onderzoek, Metropolis M, no.2 (2006)

(10)

(11)

1.1.2 Positie van de arts

De artsen krijgen verschillende algemene en bestuurlijke taken die hun zijn opgedragen door de overheid. Zij maken deel uit van een medisch-politieke greep op de bevolking die men omgeeft met een hele reeks voorschriften, niet alleen de ziekte betreffend, maar ook de algemene bestaans- en gedragsvormen zoals: voeding en drank, seksualiteit en vruchtbaarheid, de wijze van kleden en de standaardinrichting van de woning. De arts is bij verschillende facetten van het bestaan betrokken en de gewone burger zal hem niet tegenspreken en heeft daar ook de kennis niet voor. Van deze vervlechting van politiek en geneeskunde die verloopt via de hygiëne en voorlichting getuigt de machtstoename van de artsen in de achttiende eeuw.

1.1.3 Gevaren en hervorming van het hospitaal

In die tijd wordt men zich ook meer bewust van de stedelijke ruimte en de positie die het hospitaal daarin heeft. Het hospitaal wordt naast helende fabriek ook gezien als een ziekteverwekker. Mede door de onhandige architectuur, die binnen haar muren de kwaal vermeerdert zonder te voorkomen dat hij zich naar buiten verbreidt. En ook vanwege de ge-ringe opnamecapaciteit en de onophoudelijke wanorde van komende en gaande mensen. Dit alles vraagt om een hervorming van het hospitaal. Het moet aangepast worden aan de stedelijke ruimte. De meningen zijn verdeeld over hoe het nu verder moet. Aan de ene kant wil men grote hospitalen waarin een groot aantal mensen opgenomen kan worden en waarin de verzorging zo ingedeeld is dat zij meer geconcentreerd, ge-makkelijker te controleren en minder kostbaar zal zijn. Aan de andere kant is men voor kleinere hospitalen waar beter toezicht gehouden kan worden en het gevaar voor interne besmettingen minder groot is. Ook komt de vraag op of de hospitalen buiten de stad geplaatst moeten wor-den, waar niet het gevaar bestaat dat verkeerde stoffen zich over de be-volking verspreiden. Of moeten de gebouwen verspreid staan over de hele stad zodat ze gemakkelijk bereikbaar zijn? Waar men het over eens is, is het feit dat het hospitaal een functioneel element in de ruimte moet worden waarvan de effecten gemeten en gecontroleerd kunnen worden. Het hospitaal moet opereren als genezingsmachine. [1]

HOOFDSTUK 1.1 HET ONTSTAAN VAN HET HEDENDAAGSE ZIEKENHUIS

In de geschiedenis van de professionalisering

van artsen en het ontstaan van het ziekenhuis

is de achttiende eeuw een belangrijk moment.

Het aantal medici neemt enorm toe, nieuwe

hospitalen worden gesticht en in het algemeen

wordt in alle klassen van de maatschappij

steeds vaker een beroep op medische

voorzieningen gedaan. In kwalitatief opzicht

wordt de medische opleiding meer

gestan-daardiseerd en wordt de band tussen

medische praktijken en de ontwikkeling van

de medische kennis duidelijker.

1.1.1 Gezondheidspolitiek

Deze professionalisering komt mede door de ontwikkeling van de zoge-naamde gezondheidspolitiek. Naast de bestrijding van bijvoorbeeld epidemieën besteed men steeds meer aandacht aan hoe ziekten voorkomen kunnen worden. Gegevens worden in kaart gebracht zo-als frequentie, ernst en duur van ziekten en weerstand tegen ziekteverwekkende factoren, sterftecijfer en levensverwach-ting. Ook wordt er meer gekeken naar hoe de leefomstandigheden verbeterd kunnen worden. Het gaat dan bijvoor-beeld over huisvesting, hygiëne, mi-lieu, kinderopvang en kinderopvoeding Tenslotte, een op zijn minst gedeeltelijk

integreren van de medische praktijk in een economisch en politiek beheer dat als doel heeft de maatschappij ef-ﬁ ciënter te maken. De geneeskunde is niet langer alleen maar een belangrijke techniek in het leven en de dood van de individuen die de gemeenschap nooit onverschillig laten, maar zij wordt in het kader van omvattende maat-regelen een belangrijk element voor het behoud en de ontwikkeling van de gemeenschap.

Het gezin wordt gebruikt als scharnier tussen de doelstellingen ten aanzien van een goede gezondheid van het lichaam en de verzorging van individuen.

[1] Michel Foucault, La politique de la santé au XVIIIe siècle, Les machines à guérir. Aux origines de 1 hópital moderne. Brussel: Collection Architecture + Archives, 1979

(12)

van de samenleving werden gedeeld. Nog een van de keerpunten in het denken over gezondheidszorg was de verschij-ning van het boek Medische macht en

medische ethiek (1969) van de psychiater, medische ethiek (1969) van de psychiater, medische ethiek

ﬁ losoof en metableticus Jan Hendrik van den Berg, die in dit geschrift het misbruik van de groeiende ‘medische macht’ aan de orde stelde. Er was naar zijn oordeel een nieuwe medische ethiek nodig waarin de patiënt centraal stond — een gedachte die toen baanbrekender was dan we ons nu kunnen voorstellen. ‘De patiënt’, schreef Van den Berg, ‘heeft het recht te horen waar hij aan toe is, op elk door hem ge-wenst moment. De arts heeft de plicht te vertellen wat hij vond, wat hij ervan denkt en wat hij denkt te doen, op elk beslissend moment.’Hij pleitte ervoor dat artsen het leven niet onbeperkt zouden rekken, maar alleen indien het zinvol was, dat wil zeggen: zinvol naar het oordeel van de patiënt. Met deze en vergelijkbare op-merkingen kon de euthanasie discussie in ons land als geopend worden beschouwd. Onder invloed van denkers als Michel Foucault en Ivan Ilic mondde het denk-en over medische macht denk-en de respec-tievelijke rol van arts en patiënt ten slotte uit in het zogeheten autonomiebeginsel. De zelfstandigheid van het individu, zijn onafhankelijkheid ten opzichte van enige vorm van autoriteit, werd geleidelijk ver-ankerd in de wet. Het autonomiebegin-sel geldt tegenwoordig als het heersende model: de patiënt maakt ethische afwe-gingen op basis van zijn belangen en zijn levensgeschiedenis, waarbij hij zijn visie op ziekte, lijden en dood niet zonder meer

laat dicteren door een kerk of politieke ‘zuil’ of door de visie van de behandelend geneesheer of huisarts, die niet langer de onbetwiste notabelen zijn. De patiënt neemt initiatief, hij heeft eigen ideeën. De shopaholic ziet in de bioscoop een reclame voor een bepaald medicijn en wil dat meteen van zijn arts voorgeschreven krijgen. Het door veel overbelaste artsen zo gevreesde verschijnsel van de mon-dige patiënt doet zijn intrede.[1]

1.2.3 Claim van zelfbeschikking

Als we de media en het publieke debat mogen geloven zijn we als burger steeds individualistischer geworden. Volgens het VanDale woordenboek houdt dit het volgende in: 1 leer die de rechten van het individu boven die van de gemeenschap stelt.

Men staat op de rechten die men heeft als burger en is veeleisend geworden. Men eist het recht op van privacy, recht op vrijheid, recht op een bepaalde levens-standaard.

Die veeleisendheid komt ook tot uiting in de medisch-ethische dilemma’s van tegenwoordig. Het verlangen naar de dood omdat men ‘klaar met leven’ is, of een wel het verlangen naar een kind, het verlangen naar een gezond kind, het verdriet om onvruchtbaarheid, homo-seksueel ouderschap, draagmoeders-chap; het zijn alle kwesties die het hart van de persoonlijke levenssfeer betreffen. Maar inmiddels zijn deze hoogstpersoon-lijke kwesties in het schelle licht van de openbaarheid gebracht. Vanuit juridisch

1.2.1 Het idee van ziek zijn

is aan het veranderen.

De laatste jaren wordt er naast de me-dische kant van het genezingsproces ook steeds meer gekeken naar de invloed van de omgeving op de patiënt. Prof. dr. Heleen Dupuis, emeritus hoogler-aar Medische Ethiek aan de Universit-eit van Leiden, gaf tijdens het congres genaamd: ‘Vormgeving van zorginstel-lingen’ een lezing onder andere over het belang van de ‘healing environ-ment’. Deze term omvat zaken buiten de medicatie of behandeling zoals: de indeling van het gebouw, kleurgebruik, privacy, sfeer, de manier van commu-nicatie tussen hulpverlener en patiënt om wat voorbeelden te noemen. Om een helende omgeving voor de patiënt te creëren moet je op de hoogte zijn van wat er speelt in de samenleving. Waar is behoefte aan? Welke tendensen zijn er zichtbaar? En hoe kun je deze (posi-tieve) maatschappelijke ontwikkelingen

omzetten in een prettige, genezende omgeving voor de patiënt?

1.2.2 Autonomiebeginsel

Binnen de debatten van de medische ethiek zie je een snelle ontwikkeling vanaf de jaren 60 uit de vorige eeuw. Ethici zelf wijzen in de eerste plaats op het proces van secularisatie dat vanaf de jaren zestig in Nederland doorzette. De toegenomen behoefte aan ethische reﬂ ectie en ver-antwoording zou samenhangen met de leegloop van levensbeschouwelijke in-stellingen — vooral het christelijke geloof en zijn vertegenwoordiging op aarde, de Kerk — en het verdwijnen van de grote zingevingsverhalen, waarin de mens was ingebed in een religieuze en maatschap-pelijke structuur waarbij ethische over-tuigingen als «reeds gegeven» ter be-schikking stonden en door een groot deel

HOOFDSTUK 1.2 DE HUIDIGE TOESTAND VAN HET ZIEKENHUIS

In de voorgaande tekst komt goed tot uiting

welk effect de maatschappelijke vraagstukken

hebben op de totstandkoming van het

ziekenhuis en de functie van de arts. Elke tijd

en verandering vraagt om een eigen oplossing

en aanpassing. In de ontstaansperiode van het

ziekenhuis zagen we dat het vooral als

(13)

oogpunt is het cruciale element van deze ontwikkeling de verandering van het recht op zelfbeschikking als een verdedigingsrecht in een claimrecht. Het zelfbeschikkings-recht houdt niet meer alleen het zelfbeschikkings-recht in om met rust te worden gelaten, maar omvat tegenwoordig ook het recht op hulp van wetgever en overheid bij het realiseren van het intieme leven. Zou de staat deze hulp niet bieden – zo luidt de redenering – dan zouden de persoonlijke vrijheidsrechten van de burger – zoals het recht om zich voort te planten of het recht om een einde aan zijn leven te maken – denkbeeldig worden. [2]

1.2.4 Onafhankelijkheid

Een andere uitleg voor het woord individualisme is: het voor alles bewaren van de persoonlijke onafhankelijkheid. We willen niet graag van een ander afhankelijk zijn; mede door het feit dat de ander niet altijd beschikbaar is. Mensen die zorg krijgen worden vaak meer en sneller afhankelijk van hulp dan gezien hun lichamelijke of psychische mogelijkheden noodzakelijk is. Voor een deel wordt dat veroorzaakt door de zorgcultuur die in veel zorgorganisaties heerst. Voor een deel ook door belemme-ringen in de woning, gebruiksonvriendelijke inrichting of producten. Hierdoor loopt de zelfredzaamheid en eigen regie sterk terug. Het kan ook anders. Op een manier die beter past bij de wens van bijvoorbeeld ouderen om zo lang mogelijk de regie houden in hun eigen leven.

Een organisatie die zich hier hard voor maakt is KITZZ. Dit is een kennisgeoriën-teerde projectorganisatie die zich voornamelijk richt op organisaties en hulpverleners. Steeds meer informatie is beschikbaar voor consumenten en patiënten. Alle kennis, ervaring en informatie, is samen met het praktijkveld ontwikkeld en staat ter beschik-king van iedereen. Dat komt weer ten goede aan het uitgangspunt: de zelfstandigheid van mensen vergroten en de kwaliteit van zorg en dienstverlening verbeteren. KITTZ helpt mensen zo lang mogelijk zelfstandig te zijn, waar zij ook verblijven; thuis, in het ziekenhuis, verzorgingshuis of onderweg. KITTZ bereikt dat door te stimuleren dat er goede producten, diensten en zorg zijn, afgestemd op de behoefte en wensen van mensen. De kernactiviteiten omvatten het scheppen van nieuwe en betere moge-lijkheden op het terrein van wonen, zorg en diensten. Hierbij staat gebruiksvriende-lijkheid, kwaliteit, doelmatigheid en vormgeving voorop.

1.2.5 Gezinsstructuur en vergrijzing

De gezinsstructuur zoals we die in de achttiende eeuw zagen is minder stabiel gewor-den. De gezinnen zijn kleiner geworgewor-den. Beide ouders werken vaak buiten de deur en het idee om ouderen in huis op te vangen is eerder een uitzondering dan een gewoonte. De groep ouderen groeit snel. De ‘babyboomers’ van vlak na de Tweede Wereldoorlog

hebben bijna de pensioensgerechtigde leeftijd bereikt. Dit heeft gevolgen voor het bestaan van de verzorgingsstaat, waarin de maatschappij de lasten van de minder bedeelden draagt door mid-del van een krachtig systeem van sociale verzekeringen. Het is algemeen bekend dat met de ouderdom ook de gebreken komen en er zullen steeds meer mensen gebruik maken op de geboden zorg in het ziekenhuis. Dit vraagt om efﬁ ciënt om te gaan met de zorg.

1.2.6 Internetgebruik door patiënten

De laatste jaren is het gebruik van inter-net enorm toegenomen. Ook bij patiën-ten. Dit blijkt uit de resultaten van een onderzoek dat de Raad voor de Volks-gezondheid en Zorg (RVZ) in 2005 heeft gepubliceerd.

Internetgebruikende patiënten worden mondiger. Bijna 90% van hen wil zijn dokter de beste behandeling vragen wan-neer men zou weten welke de beste be-handeling is. Tegen de 80% zou kiezen voor de specialist die de beste behande-ling toepast. En als informatie over de beste behandeling gemakkelijk te vinden zou zijn, bijvoorbeeld via internet dan zou tweederde daar gebruik van maken. Dit blijkt uit de resultaten van onder-zoek dat de (RVZ) op 23 juni heeft gepu-bliceerd.

Eenderde van de internetgebruikers zoekt meerdere keren per jaar naar informatie over gezondheid en/of ge-zondheidszorg. Dit betekent dat meer dan 3 miljoen mensen dit doen.

(14)

Een toenemend aantal mensen zoekt voorafgaand aan een bezoek aan de dok-ter naar informatie over hun klachten. Het percentage dat dit altijd of vaak doet, is verdubbeld van 16% in 2003 naar 33% in 2004. Van degenen die dit deden, gaan ook steeds meer mensen naar aanleiding van deze informatie met hun arts in dis-cussie: bijna een kwart van hen stelt deze informatie bij hun arts aan de orde. Van degenen die een arts hebben bezocht, zoekt iets meer dan een kwart na dit bezoek via internet naar de informatie waarover met de arts gesproken is.

Maar liefst 71% van de internetgebruikers wil zijn of haar medische gegevens via het internet kunnen inzien. Uiteraard scoren chronisch zieken hierop hoger (80%). Bijna de helft van de internetgebruikers vindt van zichzelf dat men zich ten opzich-te van hun arts mondiger opsopzich-telt dan enkele jaren geleden. Dit maakt dat de arts niet meer degene is die ‘alwetend’is op zijn vakgebied.

Een groot deel van de internetgebruikers is kritisch over de zorg. Meer dan 60% meent dat de zorg beter georganiseerd kan zijn. Bijna 40% vindt dat de aan hen verleende zorg kwalitatief beter kon. Toch vindt meer dan eenderde dat de gezondheidszorg in Nederland tot de wereldtop behoort. [3]

1.2.7 Het nieuwe ziekenhuis

‘De bovengenoemde maatschappelijke tendensen zien we terug in hoe men tegen-woordig de ziekenhuiswereld ervaart. Deze tendensen zoals individualisme, comfort, onafhankelijkheid, en de rol van het

in-ternet en de patiënt als consument zien we onder andere terug in de ideeën voor de aanleg van een zogenaamde zorgbou-levard.

Belangrijk uitgangspunt voor de zorgbou-levard is de ziekenhuiszorg dichter bij de maatschappij te brengen. Een plek waar ziekenhuis en maatschappij elkaar ontmo-eten. Patiënten kunnen hier even ontsnap-pen aan het ziek zijn en contact houden met de buitenwereld op die manier krijgen mensen weer de gelegenheid om zelfstan-dige individuen te worden.

In de zorgboulevard kunnen zich allerlei zorggerelateerde bedrijven vestigen zoals een pedicure, een opticien, een thuiszorg-winkel en zorgverzekeraars vestigen. De patiënt kan zelf de optimale zorg uitkiezen. Ook wordt er gesproken over de komst van een grote supermarkt. Daartussen ligt de zorgboulevard. Achterliggende gedachte om een zorgboulevard op te zetten is dat ‘ziek zijn’zich nu vooral op de ziekte richt en niet op de kracht van mensen. Om mensen die kracht te laten ontdekken, is het thema gezondheid neergezet in contrast met ziek-te. Om dit voor elkaar te krijgen, moet je de mensen van buiten meer bij het ziekenhuis betrekken. Om dit te realiseren, moet je extra functies toevoegen, zoals een boek-winkel, café, kunst enzovoorts. Op deze manier krijgen gezonde mensen een idee over wat leven is – je bent ten slotte niet altijd gezond– en dat zieke mensen kracht vinden, omdat ze als individuen worden behandeld.

Ziekenhuizen zouden in de toekomst mid-den in de stad kunnen staan en meer deel uitkunnen maken van de omgeving.

Je ziet het al een beetje die kant uitgaan. Zo wordt er steeds meer na gedacht over de prettige leefomstandigheden van bij-voorbeeld senioren. Nu zie je ze vaak nog in seniorengetto’s bij elkaar maar het beste zou zijn om ze in te passen in het normale leven’. [4]

1.2.8 Architecturale mogelijkheden

in een ziekenhuis

‘In het ziekenhuis onderscheiden we twee soorten patiënten: patiënten met een acuut probleem en patiënten die op af-spraak komen. Voor deze twee groepen kent het ziekenhuis niet alleen verschil-lende functies maar ook een andere sfeer. Acute zorg wordt in een klinischer om-geving geboden. Kamers waar patiënten langer verblijven zouden huiselijker en gezelliger moeten zijn.

We willen binnen een gebouw een sfeer creëren die herstel bevordert. Badkamers worden gesitueerd naast de patiëntenka-mer, zodat je niet naar het einde van de gang hoeft om naar het toilet te gaan. Er komen meer eenpersoonskamers, omdat dat beter en prettiger is voor de patiënten. Tegelijkertijd houden we ook kamers voor

vier personen aan. Zo kunnen patiënten zelf kiezen of ze op een eenpersoonskamer willen liggen of niet.

Het is vervelend als je naar het ziekenhuis moet, maar we proberen het zo ontspan-nen mogelijk te maken. Ziek zijn maakt deel uit van het dagelijks leven – naar de dokter gaan is niet iets om je voor te scha-men. Licht is heel bepalend voor de sfeer. De kamers waar patiënten verblijven, be-vinden zich straks aan de kant van het park, dat ze licht maakt en zorgt voor een aangenaam uitzicht op veel groen.

1.2.9 Het ziekenhuis als werkomgeving

Het ziekenhuis moet vooral een inspi-rerende werkplek zijn. Mensen hebben behoefte aan identiteit. Je moet je werk goed kunnen doen, en je moet je collega’s kunnen ontmoeten. Tegelijkertijd moet je efﬁ ciënt omgaan met de ruimte. Grote op-gave is een goede en inspirerende werkplek te creëren zonder dat er veel ruimte leeg-staat. De consequentie is vaak dat eigen kantoren verdwijnen, maar daarvoor komt een eigen werkplek in een aangename om-geving voor in de plaats’. [5]

[1] Aart Brouwer en Ted de Hoog, De Groene Amsterdammer, 1-7-2000 [2] Dorien Pessers, Tegen de tirannie van het persoonlijke, 2002

[3] Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ), Enquête ‘internetgebruik maakt patiënt mondiger’, 2005

[4] Matty Hakvoort, Iniatiefnemer zorgboulevard Zaans Medisch Centrum, besprekingen, 2006

[5] Irene Hondius, Bouwdirecteur & Sabine Berendsen, ouwdirecteur & Sabine Berendsen, ouwdirecteur Architect zorgboulevard,Architect zorgboulevard,Architect zorgboulevard Zaans Medisch Centrum, besprekingen, 2006

(15)

HOOFDSTUK 2

LAAG 1 - NAVIGATIE EN HERKENBAARHEID

LAAG 2 - WAAIER VAN MILIEUFACTOREN

(16)

Veel kunstenaars en ontwerpers buigen zich over

het vraagstuk van de helende omgeving. Wat is

be-langrijk? En wat draagt positief bij aan het

gene-zingsproces? Aan de hand van hedendaagse

voor-beelden uit ziekenhuizen wil ik deze omgeving in

beeld brengen. Ik doe dit aan de hand van drie

la-gen waarin je de omgeving in kunt delen.

In de eerste laag gaat het over hoe men zich

zelf-standig door het gebouw kan bewegen. De tweede

laag is meer gericht op de sfeer en de zintuiglijke

waarnemingen. In de derde laag gaat het over de

relatie tussen zorgverlener en de patiënt.

Naast voorbeelden uit de ontwerppraktijk heb ik

ervoor gekozen om ook de beeldende kunst en het

ruimtelijk ontwerp in mij scriptieonderzoek te

be-trekken. Je ziet in alle disciplines dat ze een

over-eenkomstige manier van werken hebben binnen

het ziekenhuis. De context waarin het werk zich

bevindt is bij allen belangrijk. Ook wordt er goed

gekeken wie de doelgroep is. En het uiteindelijke

doel, het bijdragen aan een optimale omgeving voor

de patiënt, staat bij allen centraal.

In het geval van de beeldende kunst heb ik het niet

zozeer over de schilderijen die de wanden sieren,

zij hebben ook zeker hun functie, maar gaat het me

meer om de toegepaste kunst binnen de omgeving

van het ziekenhuis.

Alle voorbeelden geven rekenschap van de context

waarbinnen ze worden gepresenteerd. ‘Dit wil niet

zeggen dat deze vorm van kunst alle vragen die ze

oproept beantwoordt. Het gaat erom hoe ze

toege-past wordt. De toepassingsvraag houdt een analyse

in van formele, inhoudelijke en contextuele

aspec-ten, en mondt uit in de vraag hoe het ‘ontwerp’ zich

staande houdt in de wisselwerking met zijn

omge-ving. Aangezien de kunst meer dan ooit onderdeel

is van de omgeving en de visuele cultuur, en er niet

meer los van of boven staat, is elke kunstenaar in

wezen een ontwerper geworden, al maakt niet elke

ontwerper kunst’. [1]

[1] Max Bruinsma, Elke kunstenaar is een ontwerper, pleidooi voor een ontwerpkritische praktijk

(17)

Zo zegt Paul Mijksenaar, onder andere de ontwerper van de bewegwijze-ring op Schiphol, in een interview in de New York Times (2001) dat zijn werk geslaagd is wanneer niemand het op-merkt en gewoon zijn weg vindt. Het gaat hem vooral om de leesbaarheid en helderheid. Het lijkt een ‘identi-teitsloze’ manier van ontwerpen maar niets is minder waar. Intussen is bij-voorbeeld het lettertype dat Mijkse-naar voor Schiphol liet maken, ook dat van het logo van de luchthaven. Zijn werk wordt over de hele wereld geroemd. En is herkenbaar juist vanwege de heldere manier van vor-mgeven. Ik zal beknopt een paar ele-menten van een bewegwijzering-systeem behandelen.

(Hiermee doe ik dit voorbeeld van ont-werpen eigenlijk te kort. Er is veel in-teressants over te vertellen. Mocht u er meer over willen weten dan verwijs ik u naar de bronnenlijst achter in deze scriptie)

LAAG 1 - NAVIGATIE EN HERKENBAARHEID

Bewegwijzering gaat over de manier hoe de

mensen hun weg vinden. Het is de combinatie

van elementen die hen helpen hun

bestem-ming bereiken. Een bewegwijzeringsysteem is

geslaagd wanneer men zelfstandig de

gewen-ste plaats kan bereiken. Bewegwijzering is een

vorm van ontwerpen waarbij het gaat om het

overbrengen van wetenschappelijke, technische

of praktische informatie. Het gaat niet zozeer om

het esthetische aspect maar meer om de

functionaliteit.

taken spanning OPWINDING alertheid nieuwsgierigheid bereidheid STRESS routinematig gedrag concentratie op hoofdtaak frustratie

+

-Afb. 2.1 Een navigatiebord gemaakt door Bureau Mijksenaar

voor luchthaven Schiphol

Afb. 2.2 Van opwinding tot stress. Komt de grbuiker aan het einde van de rode lijn

dan staat hij niet meer open voor visuele communicatie. Hij neemt slechts verbale informatie tot zich.

(18)

2.1.1 Waarom is bewegwijzering belangrijk?

Over het algemeen zijn mensen die ziekenhuizen bezoeken bezorgd en dragen een negatieve vorm van spanning met zich mee. Mensen nemen minder informatie tot zich wanneer zij, doordat zij de weg niet kunnen vinden, extra gespannen worden. Dit is een andere vorm van spanning dan wanneer men zich bijvoorbeeld op een vlieg-veld bevindt. Naarmate de spanning toeneemt zullen de taken afnemen. (afb. 2.2) Op een gegeven moment pikt men geen visuele tekens meer op en aanvaard slechts verbale hulp. Verder is het goed om je zelfstandig door een gebouw te kunnen be-wegen. Niet altijd is er hulp voor handen.

2.1.2 Enkele voorbeelden van de gevolgen voor patiënten wanneer zij de weg kwijt

zijn in een ziekenhuis:

- Zij kunnen te laat komen of hun afspraak missen - Zij kunnen boos en gefrustreerd raken

- De overmatige stress kan de onder andere de bloeddruk doen stijgen en zo medische tests beïnvloeden

- Zij zullen een negatief oordeel hebben over de locatie en de toegankelijkheid daarvan - Het personeel is tijd kwijt doordat zij de bezoeker/patiënt de weg moeten wijzen

2.1.3 Welke informatie hebben mensen

zoal nodig?

De patiënten en de bezoekers hebben verschillende informatie in elk stadium van hun reis nodig. De behoeften van personen met gezichtsstoornissen en andere gehandicapten zouden bijzon-dere overweging moeten hebben. Wanneer het bewegwijzeringsysteem goed werkt voor bezoekers met beperk-te mobilibeperk-teit of een sensorische stoor-nis die er voor het eerst komen, zal het voor alle gebruikers duidelijk zijn. Buiten het ziekenhuis, gebruiken de mensen wegtekens, de gebouwingangen en architecturale eigenschappen als gids. Binnen een gebouw leggen zij op gesproken richtingen, tekens, plaatsdi-agrammen de nadruk en worden door kleur en licht beïnvloed. Afb 2.3

2.1.4 Hoe ontstaat een goede

beweg-wijzering?

Elk gebouw heeft specifieke eigen-schappen en verschillende mensen zijn verantwoordelijk voor het overzichte-lijk houden van de locatie.

Het is goed om als groep samenwerken om de prioriteiten aan te wijzen en een beleid goed te keuren. Het is belang-rijk dat er in een vroeg stadium sa-mengewerkt wordt met het verzorgend personeel, de architect, de ontwerper en de patiënt. Verder is het van belang dat er rekening gehouden wordt met het feit dat een ziekenhuis een dynamische omgeving is. Afdelingen breiden uit of verhuizen. [1] NHS ESTATES

�� voor hun bezoek

folders

orientatiepunten

verbale hulp verbale hulp verbale hulp verbale hulp plattegrond

op de route borden

langs de weg bordenop de locatie borden in het gebouw architectuur architectuur interieur ontwerp

plattegrond plattegrond

van gebouw plattegrond van gebouw nummers van verdiepingen entree terrein entree gebouw

rond het gebouw in het gebouw

Afb. 2.3 Mogelijkheden om aan informatie te komen om de juiste

bestemming te bereiken

Afb. 2.4 Gekleurde ingangen/uitgangen

(19)

2.1.5 Kleurgebruik

Kleurgebruik wordt vaak gezien als goede manier om bewegwijzeringproblemen op te lossen. Het kan overzicht geven aan een grote hoeveelheid informatie, en afdelingen van elkaar onderscheiden. Het efﬁ ciënte gebruik van kleur helpt mensen hun weg te vinden. Het laat hen toe ook om hun route een volgende keer te herinneren.

Om kleuren optimaal te kunnen gebruiken moet je met een aantal zaken rekening houden:

- De kleuren moeten verschillend zijn, gebruik bijvoorbeeld niet twee varianten van dezelfde kleur zoals donkergroen en lichtgroen

- Ze moeten eenvoudig te omschrijven zijn. Zo kan het personeel er gemakkelijk naar verwijzen zoals: volg de blauwe gang richting de blauwe deur.

- Gebruik geen kleuren die met veiligheidstekens verward zouden kunnen worden. - Gebruik niet teveel kleuren

- Gebruik niet twee varianten van dezelfde kleur zoals donkergroen en lichtgroen - Zorg ervoor dat er indien er tekst gebruikt wordt voldoende contrast is met de achtergrondkleur. afb. 2.4, 2,5

Naast de bekende borden kunnen ook de muur en de vloer uitstekend als navigatie dienen. Vloerkleuren kunnen aangeven op welke verdieping u zich bevindt of door een lijn door te trekken op de vloer geeft u een bepaalde looproute aan. Ook het meu-bilair kan bijdrage om de locatie te herinneren. Naast al deze praktische werkingen heeft het kleurgebruik ook invloed op hoe men zich voelt. Hier zal ik in de bespreking van de tweede laag uitgebreider op terugkomen.

��

blauw (pantone 300) wordt vaak als basiskleur gebruikt

rood wordt gezien

als spoedeisend Deze kleur groen is geschikt als kleur voor uitgangen

Bij de kleur roze heeft de tekst een donkere schaduw nodig Bij de kleur oranje

heeft de tekst een donkere schaduw nodig

grijs is vaak onpopulair

bij het personeel bruin is vaak onpopulair bij het personeel

er moet een duidelijk verschil zijn met roze gebruik altijd een

donkere tekst in verband met contrast

��

deze uitkomsten zijn gebaseerd op onderzoeken die gehouden zijn in verschillende ziekenhuizen

Afb. 2.5 Onderzoek van NHS Estates naar populariteit en functionaliteit in

verschillende ziekenhuizen

Afb. 2.4a verticaal waarnemingsgebied

20 º 20 º

5 º

teken gebied buiten het zichtsveld binnenhet zichtsveld overig gebied EXIT

(20)

2.1.6 Typograﬁ e

Bij bewegwijzering is het lettertype ook van belang. Het gaat er niet zozeer om welke sfeer het uitstraalt, als wel hoe goed de leesbaarheid is. De volgende drie voorbeelden laten lettertypes zien die zeer geschikt zijn voor een bewegwijzeringsysteem. Dit zijn de top drie lettertypes van Paul Mijksenaar zoals hij ze eens in een interview gerang-schikt heeft. Afb. 2.7

1. Frutiger, van Adrian Frutiger 2. Meta, van Erik Spiekermann 3. Gill Sans, van Eric Gill

2.1.7 Kort samengevat is het bij een bewegwijzeringsysteem belangrijk dat:

- de tekst contrasterend genoeg is met de achtergrond - het consequent doorgevoerd wordt

- er eenvoudig taalgebruik gehanteerd wordt

- er niet te veel op elkaar lijkende woorden bij elkaar gebruikt worden - de tekens goed op ooghoogte hangen/staan

- eventueel kleurgebruik uitgelegd wordt - de bestemming bevestigd wordt - de ingang ook de uitgang is

John Kinneir, de man die in 1963 de borden langs de weg in Engeland ontworpen heeft, heeft eens een passende uitspraak gedaan wat betreft het bewegwijzering-systeem binnen een gebouw. Hij zei: ‘Good signing cannot cure sick buildings’. Wan-neer een gebouw logisch in elkaar zit, zal de gebruiker zijn weg eenvoudig vinden. Wanneer dit om verschillende redenen niet het geval is, kan een bewegwijzering-systeem dit niet oplossen. Het kan slechts de gebruiker een handje helpen om zelf-standig zijn bestemming te vinden.

��

abcdefghijklmnopqrstuvwxyz

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ

frutiger gill sans meta

Afb. 2.6 Verschillende vleugels kunnen met een eigen kleur aangeduid worden

(21)

2.1.8 Gekleurde kleding

De medische sector is een sector waar de bedrijfskleding meer een meer een modisch karakter krijgt en een sector waarbinnen men zich meer en meer wil onderscheiden. De medische wereld gaat ook met haar tijd mee, ziekenhuizen en zorginstellingen worden steeds klantgerichter en willen patiënten steeds meer het gevoel geven dat zij zich niet in de klinische wereld bevinden. Dat uit zich bijvoorbeeld in steeds kleurrijkere kledingpakketten. Het bewijs was zeer zeker te zien aan de finalisten uit de categorie Medical Wear; Zorgconcern Rivas, Spaarne Ziekenhuis en Tergooiziekenhuizen locatie Hilversum, waarin deze laatste zich winnaar mocht noemen. Tergooiziekenhuizen, locatie Hilversum, voerde als eerste ziekenhuis in Nederland gekleurde werkkleding in. Patiënten zien zo in één oogopslag met wie zij te maken hebben.

Verpleegkundigen dragen sinds 2005 kaki jasjes, medisch ondersteunend per-soneel groene, en facilitaire medewerkers dragen blauw. De dokter blijft in ’t wit gestoken. De kleding is ontworpen door de bekende modeontwerper Niels Klavers. Hoewel locatie Hilversum de gekleurde kleding nog voor de naamsverandering naar Tergooiziekenhuizen invoerde, sluit het uitstekend aan bij de kernwaarde ‘veiligheid’ die het ziekenhuis hanteert en de gedachte dat een kleurrijke omge-ving patiënten beter op hun gemak stelt. Kortom: met deze kleding kiest Tergooi-ziekenhuizen kleur en helpt het patiënten veilig op weg bij het aanspreken van de juiste zorgverlener.

LAAG 1 - HERKENBAARHEID EN NAVIGATIE

Alle zorgverleners zien er vaak hetzelfde uit.

In het wit gestoken bewegen ze zich over de

afdeling. Je kunt niet goed onderscheiden of je

met een verpleegster, een arts of iemand van

de facilitaire dienst van doen hebt.

Modeontwerper Niels klavers nam dit als

uitgangspunt voor de ziekenhuiskleding die

hij ontwierp voor het Tergooiziekenhuis in

Hilversum

(22)

2.2.1 Kunst als medicijn

Kunst kan de gezondheidszorg verrij-ken. Zij helpen om de spanningsniveaus van patiënten te verminderen, door vi-suele prikkeling aan te bieden en hen af te leiden van hun gezondheidsproble-men. De kunst kan in vele vorgezondheidsproble-men. De kunst kan het leven vieren, de vrees van patiënten en bezorgdheid verminderen, amuseren en aanmoedigen. De beelden van het kunstwerk zouden berichten van hoop, vreugde, liefde, waardigheid, vrede, kalmte, energie, comfort, veiligheid kun-nen oproepen. De kunstwerken kunkun-nen ook als oriëntatiepunten worden gebruikt voor het bewegwijzeringsysteem in de ziekenhuizen in de vorm van pictogram-men, beeldhouwwerken en waterpartijen om maar wat voorbeeldden te noemen. Het kunstwerk in de gezondheidszorg kan de spanning van de omgeving ver-lichten, of men juist bewust maken van het leven en de dood. [nhs estates] De organisatie Stichting Kunst Openbare Ruimte (SKOR) zet zich onder andere in voor de inbreng van beeldende kunst in volksgezondheidsinstellingen. Zij buigen zich over de vraag wat kunst ook in de toekomst kan betekenen voor de volks-gezondheidsorganisaties die gehuisvest zijn in een complex waar veel meer taken en functies zijn ondergebracht dan al-leen die welke betrekking hebben op de eed van Hippocrates, zoals de eerder ge-noemde zorgboulevard. Dit zou kunnen betekenen dat vaker en al in een vroeger stadium kunstenaars worden betrokken bij het ontwerpen, de bouw en aanleg van nieuwe zorginstellingen.

2.2.2 De Wintertuin

In Wintertuin, een videoanimatie over drie schermen, verweeft Michiel Klui-ters beelden van een ziekenhuisgang met opnamen van tropische wintertuinen. Weelderige exotische plantenpartijen worden afgewisseld door een ziekenhuis-bed in een tropische kas of een oerwoud dat een klinische ziekenhuisruimte lijkt te gaan overwoekeren. De beelden intro-duceren een exotische sfeer en roepen associaties op met de schoonheid en wel-dadige warmte van verre oorden. Wintertuin is gemaakt voor de overgang van het oude Amphia Ziekenhuis naar de nieuwbouw waarvan de architectuur sterk verschilt. Grote glazen panelen bie-den ruim zicht op de tuin en laten veel daglicht toe. De open structuur deed Kluiters denken aan de bouw van sana-toria en in het bijzonder sanatorium Zonnestraal in Hilversum van architect Johannes Duiker (1928): een weldadige plek voor chronisch zieken in een bosrij-ke omgeving. In relatie hiermee en de laboratoriumachtige omgeving van het ziekenhuis, verdiepte Michiel Kluiters zich in interior landscaping, botanische inrichtingen en de veronderstelde gene-zende werking van dergelijke ‘indoor jungles’. In zijn schetsontwerp refereerde hij bovendien aan de science ﬁ ction ﬁ lm Silent Running uit 1979 waarin op ruim-teschepen overblijfselen van botanisch leven op aarde kunstmatig in stand wor-den gehouwor-den, in grote bolvormige kas-sen. Welbevinden en vervreemding gaan dan ook hand in hand in de droomachtige beelden van Wintertuin. Gesplitst over

LAAG 2 - WAAIER VAN MILIEUFACTOREN

Studies tonen duidelijk aan dat, naast een

goede lichaamsbeweging, een gehele waaier

van milieufactoren – met inbegrip van verlichting,

kleur, aroma, kunst, geluid, textuur en materialen

– een positief effect hebben op het

genezingspro-ces van patiënten. Zo is bijvoorbeeld aangetoond

dat prettige geuren de bloeddruk en hartslag

kunnen verlagen. De informatie die wij via onze

zintuigen hebben opgenomen wordt

doorge-geven aan de hersenen die, beurtelings, onze

fysiologische, emotionele, psychologische en

uiteindelijk, fysieke toestand zullen beïnvloeden.

Het begrijpen van de zintuigen is de sleutel tot

goed ontwerp – het staat ontwerpers toe om

met grotere vaardigheid te ontwerpen en laat

hen toe om echt ontvankelijke helende milieu’s

tot stand te brengen.

bron voor alle onderzoeken: NHS Estates

(23)

drie schermen, bevestigd aan de buiten-kant van de pui, vloeien stille beelden langzaam in elkaar over. De toch al sterk naar buiten gerichte blik krijgt er een panorama bij. In de aaneenrijging van fragmenten ontstaat een landschap waar in verschillende werelden verstrengeld raken. Er ontspint zich geen verhaal, de spanning schuilt in de wonderlijke gedaanten van die verschillende ‘reali-teiten’. Daarin lopen niet alleen binnen en buiten in elkaar over, maar ook de reële ruimte van het ziekenhuis en het beeld van tropische kassen. Realiteit en ﬁ ctie zijn nog maar nauwelijks van elkaar te onderscheiden. Ook de onder-linge wisselwerking tussen de schermen intrigeert. Op momenten sluiten de ver-schuivende beeldreeksen op elkaar aan en vormen één geheel, om weer voorbij te glijden.

De drie projecties van de in totaal 45 mi-nuten durende ﬁ lm bieden talloze mo-menten en combinaties. Juist omdat het werk in het voorbijgaan ervaren wordt, werkt de fragmentarische opzet goed. De ervaring van het werk groeit in de tijd voor wie vaker komt, en op verschillende tijdstippen. Naarmate het donker wordt dringen de oplichtende beelden meer op de voorgrond en wordt de atmosfeer in de gang sterker bepaald door de wonder-lijke parallelle werkelijkheid van Winter-tuin.

De opdracht aan Michiel Kluiters kwam tot stand met het idee: het bieden van wat ontspanning in het ziekenhuis, food for thought en de ervaring van verwon-dering en schoonheid. [3] Afb. 2.8 De Wintertuin Kunstenaar: Kunstenaar: K Michiel Kluiters Locatie: Amphia Ziekenhuis Opdrachtgever: Amphia Ziekenhuis

(24)

2.2.3 De invloed van kleur

Kleur is een uiterst krachtig, goedkoop middel. Het levert binnen het ziekenhuis een belang-rijke bijdrage aan het herstel van de patiënt. Bepaalde kleuren kunnen reac-ties teweeg brengen en de stemming van mensen beïnvloeden. Zij vertragen onze waarneming of versnellen die juist.

Een bepaalde kleur rood kan epileptische aanvallen veroorzaken, andere soorten rood kunnen de pijn verminderen die door reumatiek en artritis wordt veroorzaakt. De kleur blauw kan agressieve patiënten tot kalmte brengen. Geel in een slaapkamer kan een negatief effect hebben op de zogenaamde remslaap, de lichte slaaptoestand. De kleur oranje kan leiden tot een gevoel van welzijn en socialiteit. Deze associa-ties met kleur zijn uitermate geschikt om de patiëntkamers een rustgevend effect te geven. Het gebruik van kleur heeft naast deze zintuiglijke functie ook mogelijkheden om op het gebied van navigatie en bewegwijzering een rol te spelen zoals in het vorige

hoofdstuk beschreven is. [4] Afb. 2.10

De regenboog kunstenaar: Maria Roosen locatie: Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis,

opdrachtgever: Het Nederlands Kanker Instituut Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis (NKI-AVL)

Afb. 2.10

Close-up van De Regenboog

2.2.4 De Regenboog

Als een kleurige regenbui die tot stilstand is gekomen hangt een enorme zwerm glazen bol-len in het bovenste gedeelte van de entreehal. Maria Roosen maakte voor het NKI-AVL De Regenboog: vierhonderd handgeblazen bollen in alle zeven spreekwoordelijke kleuren, plús honderdzeven tussentinten.

Wie zich wandelend onder dit kunstwerk ge-dachtes maakt over atmosferische fenomenen en de facetten van het licht wordt door de kun-stenaar subtiel ook op een ander spoor gezet. Tussen de bollen hangt een aantal bedels van aluminium, gedeeltelijk bedekt met bladgoud. Het zijn voorwerpen van een alledaagse orde, zoals een sleutel, een pinguïn en een rookworst. Bedeltjes hangen meestal aan armbanden of halskettingen, waar ze functioneren als souve-nirs van mooie momenten die je dicht op je huid en elke dag bij je kan dragen. Zo veranderen de glazen bollen in de kralen van een sieraad en brengen ze het hemelgewelf voor even terug naar een persoonlijk formaat.

(25)

2.2.5 Geur

Onze geur bereikt eerder ons geheugen en emoties dan de andere zintuiglijke waar-nemingen. Zijn effect wordt vaak onderschat. In de dagen voordat de technologie de gezondheidszorg beheerste, stelde de artsen en verplegers een diagnose aan de hand van de geur die de patiënt verspreidde. Zo zou gele koorts ruiken naar een slagerij en werden geuren als in een muffe wijnkelder door het verband heen geroken als teken van infectie.

Onderzoek heeft aangetoond dat de geur sneller de hersenen bereikt dan auditieve of visuele prikkels. Ook kwam naar voren dat de geur van bloemen en fruit een ontspan-nende werking heeft op de ademhaling, hartslag en het zorgt voor een lage bloeddruk. Ook kan geur pijn verminderen doordat het lichaam bij een bepaalde geur meer hor-monen aanmaakt.

In ziekenhuizen, kunnen de geneeskrachtige geuren bezorgdheid veroorzaken. De onplezierige geuren verhogen de hartslag en ademhaling. Men gelooft dat de gevoe-ligheid voor geur tijdens zwangerschap stijgt. De meeste zwangere vrouwen ervaren een verhoogde gevoeligheid aan alle geuren, gewoonlijk met onplezierige gevolgen. De nevels en aërosol zouden moeten worden vermeden om ervoor te zorgen dat de vatbare patiënten geen allergische, of astmatische reacties krijgen.

2.2.6 Wake up and smell the ﬂ owers.

“Dit object is ontworpen om geur te ver-spreiden. Het parfum is zo samengesteld dat het een geruststellend gevoel oproept bij bezoekers van het ziekenhuis. De bedoeling is om mensen af te leiden van stressvolle en emotionele ervaringen. Het grote voordeel van geuren is dat ze mensen tijdelijk kun-nen wegvoeren uit de realiteit van alledag. Zowel de Zaanstreek als het ziekenhuis kenmerkt zich door speciﬁ eke geuren. De Zaanstreek kent vele voedingsgerelateerde industrieën met een herkenbaar aroma. Het ziekenhuis kent op zijn beurt weer de be-kende, onaangename en klinische geur. De bloemachtige structuur wordt opgebla-zen door een ventilator, die de bladnerven vult met parfum. Via kleine openingen wordt de geur verspreidt over de mensen die zich eronder bevinden, wat ze meevoert naar andere, misschien betere oorden,” al-dus Jenske Dijkhuis [5]

Afb. 2.11

Wake up and smell the ﬂ owers. Door: Jenske Dijkhuis, Designlab In opdracht van: Zaans Medisch Centrum