Μία βυζαντινή δίκη του 11ου αιώνα

University of Groningen

Μία βυζαντινή δίκη του 11ου αιώνα

Tantalos, Marios

Published in: Byzantina

IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.

Document Version

Publisher's PDF, also known as Version of record

Publication date: 2019

Link to publication in University of Groningen/UMCG research database

Citation for published version (APA):

Tantalos, M. (2019). Μία βυζαντινή δίκη του 11ου αιώνα. Byzantina, 36, 13-31.

Copyright

Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Take-down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

36

2018

Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Α

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΟΡΓΑΝΟ ΚΕΝΤΡΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ - ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Πρόεδρος ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΥ Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Τµήµατος Ποιµαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Αν. Πρόεδρος ΜΑΡΙΑ ΑΡΑΚΑΔΑΚΗ Αναπληρώτρια Καθηγήτρια της Πολυτεχνικής Σχολής του Τµήµατος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Μέλη ΝΑΤΑΛΙΑ ΠΟΥΛΟΥ Καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του Τµήµατος Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΗΛΙΑΣ ΤΑΞΙΔΗΣ Αναπληρωτής Καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Τµήµατος Φιλολογίας ΣΟΦΙΑ ΤΖΩΡΤΖΑΚΑΚΗ-ΤΖΑΡΙΔΟΥ Επίκουρη Καθηγήτρια της Νοµικής Σχολής

Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Α

ANNUAL REVIEW OF THE CENTRE FOR BYZANTINE RESEARCH ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI

ADMINISTRATIVE COUNCIL - EDITORIAL COMMITTEE President

Prof. KONSTANTINOS P. CHRISTOU

Faculty of Theology, School of Pastoral and Social Theology Vice-president

Assoc. Prof. MARIA ARAKADAKI

Faculty of Engineering, School of Architecture and Engineering Members Prof. NATALIA POULOU

Faculty of Philosophy, School of History and Archaeology Assoc. Prof. ILIAS TAXIDIS

Faculty of Philosophy, School of Philology

Assist. Prof. SOFIA TZORTZAKAKI-TZARIDOU Faculty of Law

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΟΡΓΑΝΟ ΚΕΝΤΡΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ

ΤΟΜΟΣ 36

ος

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Ευάγγελος Χρυσός, Πανεπιστήμιο Αθηνών Μητρ. Μεσσηνίας Χρυσόστομος Σαββάτος, Πανεπιστήμιο Αθηνών Ταξιάρχης Κόλιας, Πανεπιστήμιο Αθηνών Φωτεινή Κολοβού, Πανεπιστήμιο Λειψίας Αθανάσιος Μαρκόπουλος, Πανεπιστήμιο Αθηνών Θεοχάρης Παζαράς, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Ελευθερία Παπαγιάννη, Πανεπιστήμιο Αθηνών Ελένη Σαράντη, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Αθανάσιος Σέμογλου, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ Παρασκευή Παπαδημητρίου, Δευτεροβάθμια εκπαίδευση Χριστίνα Παπακυριακού, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Αναστασία Π. Πλιώτα, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Ελένη Χρυσάφη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης © ΚΕΝΤΡΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΑΠΘ 2019 Βασιλίσσης Όλγας 36 54641 Θεσσαλονίκη Τηλ.: 2310 992002 – Fax: 2310 992004 e-mail: info@kbe.auth.gr · www.kbe.auth.gr

Οι οδηγίες προς τους συγγραφείς για τη συστηματοποίηση της μορφής των άρθρων που υποβάλλουν στο περιοδικό βρίσκονται στην ιστοσελίδα:

www.kbe.auth.gr

Formatting guidelines for contributors to the journal can be found at: www.kbe.auth.gr

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΜΑΡΙΟΣ Θ. ΤΑΝΤΑΛΟΣ, Μία βυζαντινή δίκη του 11ου _αιώνα 7-12 13-31 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Κ. ΑΓΟΡΙΤΣΑΣ, Μετέωρα: Από τη Σκήτη των Σταγών στον οργανωμένο κοινοβιακό βίο. Παράδοση και εξέλιξη 33-66 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΗΝΑΣΙΔΗΣ, Τίμιος Σταυρός: Η ταύτιση με το χωριό Πυργά (Πυρκά) 67-102 MANUELA STUDER-KARLEN, Les typologies

mariales dans l’art paléologue 103-166 ΝΑΤΑΛΙΑ ΠΟΥΛΟΥ / ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΤΑΝΤΣΗΣ, Δυο βυζαντινά λουτρά στους Φιλίππους 167-197 ΠΑΡΙΣ ΔΗΜ. ΕΥΓΕΝΙΚΟΣ, Συμβολισμοί στα ξυλόγλυπτα τέμπλα: η περίπτωση των ζωόμορφων συνθέσεων σε πρώιμα μεταβυζαντινά σύνολα από την περιοχή της ανατολικής Θεσσαλίας 199-223 ΜΑΡΙΖΑ Β. ΤΣΙΑΠΑΛΗ, Ο ναός της Παναγίας στην Κορωνησία του νομού Άρτας: Η αποκάλυψη των τοιχογραφιών του 17ου _{αιώνα 225-247} ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Χ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Εκκλησιολογικές αντιλήψεις για το γυναικείο φύλο και η αφήγηση των βιογραφικών εικόνων αγίων γυναικών 249-280 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Φ. ΚΡΑΛΙΔΗΣ, Η ιστορική εξέλιξη του ισλάμ. Εμφάνιση θρησκευτικών σεκτών και παραδόσεων 281-296 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΝΙΚΟΥ, Εγκώμιο στον άγιο Καλλίνικο (BHG 286z) 297-326

LIUDMILA AVILUSHKINA, Michael Glycas’ letters in the Wolfenbüttel codex Guelferbytanus 73 gudianus

graecus 327-339

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ

Μαρία Γερολυμάτου, Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου

Πίνακας περιεχομένων

6

Alexander Beihammer / Bettina Krönung / Claudia Ludwig (Hrsg.), Prosopon Rhomaikon: ergänzende Studien zur

Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit (ΓΕΩΡΓΙΟΣ

ΧΑΤΖΕΛΗΣ) 349-358 Σεργκέι Π. Κάρποβ, Ιστορία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Μετάφραση: Ευγενία Κριτσέφσκαγια / Αγγελική Ευσταθίου. Επιστημονική Επιμέλεια: Μιχαήλ Γκρατσιάνσκι-Στέφανος Κορδώσης (ΠΟΛΥΜΝΙΑ ΚΑΤΣΩΝΗ) 358-365

K. Mitalaitė / A. Vasiliu (éd.), L'icône dans la pensée et dans

l'art. Constitutions, contestations, réinventions de la notion

d'image divine en contexte chrétien (ΕΛΕΝΗ ΧΡΥΣΑΦΗ) 365-370

La mitología griega en la tradición literaria: de la Antiguedad a la Grecia contemporánea, M. Alganza Roldán – P.

Papadopoulou (eds.) (ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΑΜΑΡΑ) 370-374

Charalampos Pennas, The Byzantine Church of Panagia Krena

in Chios (ΘΑΝΑΣΗΣ ΣΕΜΟΓΛΟΥ) 374-380

Repertorium der Handschriften des byzantinischen Rechts, Teil III: Die Handschriften des kirchlichen Rechts II (Nr. 428-527),

Andreas Schminck † / Dorotei Getov (επιμ.) (ΔΑΦΝΗ

ΠΑΠΑΔΑΤΟΥ) 380-386

Αλέξιος Γ. Κ. Σαββίδης, ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ-ΡΩΣΣΙΚΑ. Εξήμισι

αιώνες βυζαντινο-ρωσσικών σχέσεων (1ο _{μισό 9}ου _{- 2}ο _{μισό 15}ου _/

αρχές 16ου _{αι. μ.Χ.). Το status της έρευνας (ΓΕΩΡΓΙΟΣ}

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΑΑ Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών

AASS Acta Sanctorum

ΑΒ Ανάλεκτα Βλατάδων

ΑΒΜΕ Αρχείον Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος ABSA The Annual of the British School at Athens ActaAntHung Acta antiqua Academiae scientiarum Hungaricae ΑΔ Αρχαιολογικόν Δελτίον

AE L’Année épigraphique

ΑΕΘΣΕ Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη AfD Archiv für Diplomatik

AHC Annuarium Historiae Conciliorum AHR American Historical Review

AIPhO Annuaire de l’Institut de Philologie et d’Histoire Orientales et Slaves

AJPh The American Journal of Philology ΑnBoll Analecta Bollandiana

ΑnnPisa Annali della Scuola Normale Superiore di Pisa AnTard Antiquité Tardive

AS Anatolian Studies

ASAtene Annuario della Scuola archeologica di Atene e delle Missioni italiane in Oriente

Atti Venezia Atti del Reale Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti

B Basilicorum Libri LX

BAR British Arcaheological Reports

BCH Bulletin de Correspondence Héllenique BHG Bibliotheca Hagiographica Graeca BHO Bibliothèque Hagiographique Orientale BF Byzantinische Forschungen

Bizantinistica Bizantinistica, Rivista di Studi Bizantini e Slavi

ΒΚΜ Βυζαντινά Κείμενα και Μελέτες. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ

ΒΜ Βυζαντινά Μνημεία. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ ΒΜGS Byzantine and Modern Greek Studies

BNJ Byzantintisch-neugriechische Jahrbücher BollClass Bollettino dei Classici

Συντομογραφίες

8

BollGrott Bolletino della Badia Greca di Grottaferrata BS Basilicorum Libri LX, Series B, Scholia BSl Byzantinoslavica

BT Basilicorum Libri LX, Series A, Textus

Byz Byzantion

ΒυζΣυμ Βυζαντινά Σύμμεικτα (πριν το 2008 Σύμμεικτα) ΒΧΜ Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο

BZ Byzantinische Zeitschrift CA Cahiers Archéologiques CAH Cambridge Ancient History

CB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1827-1897 CCEC Cahiers du Centre d’Études Chypriotes

CCSG Corpus Christianorum Series Graeca CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae CIC Corpus Iuris Civilis

CIL Corpus Inscriptionum Latinarum CJ Codex Iustinianus (CIC II) C&M Classica et Medievalia

CM Cronica Minora I-III, έκδ. Th. Mommsen CorsiRav Corsi di cultura sull’arte Ravennate e Βizantina CParG Corpus Paroemiographorum Graecorum CPG Clavis Patrum Graecorum

CPh Classical Philology CQ Classical Quarterly

CRAI Comptes Rendues des Sciences de l’Academie des Inscriptions et belles Lettres

CSEL Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum CSEO Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Orientalium

CTh Theodosiani libri XVI cum constitutionibus Sirmondianis et leges novelae ad Theodosianum pertinentes [Codex Theodosianus] D Digesta Iustiniani (CIC I)

DAAD Deutscher Akademischer AustauschDienst

DACL Dictionnaire d’ Archéologie Chrétienne et de Liturgie DHGE Dictionnaire d’ Histoire et de Géographie Ecclésiatique DOP Dumbarton Oaks Papers

DOS Dumbarton Oaks Studies

DOSeals Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, τ. 1-3, έκδ. J. W. Nesbitt / N. Oikonomides, Washington, D.C., 1991, 1994, 1996· τ. 4-5, έκδ. E. McGeer / J. W. Nesbitt / N. Oikonomides, Washington, D.C., 2001, 2005· τ. 6, έκδ. J. W. Nesbitt / C. Morrisson, Washington, D.C., 2009 DOT Dumbarton Oaks Texts

Συντομογραφίες 9 DS Dictionaire de spiritualité ΔXAE Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας ΔωδΧρον Δωδεκανησιακά Χρονικά ΕΑ Εκκλησιαστική Αλήθεια ΕΑΙΕΔ-ΕΚΕΙΕΔ Επετηρίς του Κέντρου (έως και τον 9ο _{τόμο: του Αρχείου) της} Ιστορίας του Δικαίου της Ακαδημίας Αθηνών ÉB Études Balcaniques

EclB Ecloga Basilicorum, έκδ. L. Burgmann EEBΣ Επετηρίς της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών

ΕΕΠΣΑΠΘ Επιστημονική Επετηρίδα της Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ ΕΕΦΣΠΑ Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

ΕΕΦΣΠΘ Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ EI2 Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Leiden 1960-2002 EI3 Encyclopaedia of Islam, Third Edition, Leiden / Boston 2007 ΕΙΕ Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών ΕΚΕΕ Επετηρίδα Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών (Κύπρου) ΕΚΜΙΜΚ Επετηρίδα Kέντρου Mελετών Iεράς Mονής Kύκκου EMΣ Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών ÉΟ Échos d’Orient ΕΦΣΚ Ο Εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος FIRA Fontes Iuris Romani Anteiustiniani

FM Fontes Minores. Forschungen zur Byzantinischen Rechtsgeschichte

GCS Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten [drei] Jahrhunderte

GOTR Greek Orthodox Theological Review GRBS Greek, Roman, and Byzantine Studies HispAnt Hispania antiqua. Revista de historia Antigua ΗπειρΧρον Ηπειρωτικά Χρονικά

HSPh Harvard Studies in Classical Philology HZ Historische Zeitschrift

ΙΒΕ (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών) Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών IG Inscriptiones Graecae

ΙΒΕ Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, ΕΙΕ ΙΕΕ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους

IJTS International Journal of Turkish Studies Inst. Institutiones Iustiniani (CIC I)

IRAIK Izvestija Russkago Archeologičeskago Instituta v Konstantinopolje ΙstMitt Istanbuler Mitteilungen

JAOS Journal of the American Oriental Society JbAC Jahrbuch für Antike und Christentum

Συντομογραφίες

10

JECS Journal of Early Christian Studies JEH Journal of Ecclesiastical History JEMH Journal of Early Modern History JFA Journal of Field Archaeology

JGR Jus Graecoromanum

JHA Journal for the History of Astronomy JHP Journal of the History of Philosophy JHS Journal of Hellenic Studies

JLA Journal of Late Antiquity JMedHist Journal of Medieval History

JMEMS Journal of Medieval and Early Modern Studies JÖB Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik

JÖBG Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesselschaft JOUHS Journal of the Oxford University History Society

JRA Journal of Roman Archaeology JRS Journal of Roman Studies JThS Journal of Theological Studies

JWarb Journal of the Warburg and Courtauld Institutes

ΚΕΜΝΕ Κέντρο Μελέτης Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, Ακαδημία Αθηνών

Klearchos Klearchos. Bollettino dell'Associazione Amici del Museo nazionale di Reggio Calabria

ΚρητΕστ Κρητική Εστία ΚρητΧρον Κρητικά Χρονικά

KΣ Κυπριακές Σπουδές

ΛακΣπουδ Λακωνικαί Σπουδαί

LBG Lexikon zur byzantinischen Gräzität (besonders des 9.-12. Jahrhunderts)

LCI Lexikon der Christlichen Iconographie LCL Loeb Classical Library

ΛΕΒΟ Λεξικό Βυζαντινής Ορολογίας. Οικονομικοί όροι. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ

LLJ Law Library Journal LMA Lexikon des Mittelalters

LRCW Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean: Archaeology and Archaeometry

LSJ H.G. Liddell / R. Scott / H.S. Jones, A Greek-English Lexicon LThK Lexikon für Theologie und Kirche

ΜΑΑ Mediterranean Archaeology and Archaeometry MEFRM Mélanges de l’École française de Rome. Moyen Âge

MEG Medioevo Greco

Συντομογραφίες 11 MiChA Mitteilungen zur Christlichen Archäologie

ΜΚΕ Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια

ΜΟΧΕ Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια

MSpäAByz Mitteilungen zur Spätantiken Archäologie und Byzantinischen Kunstgeschichte

Ν Novellae Iustiniani (CIC III)

ΝΕ Νέος Ελληνομνήμων

NME Neograeca Medii Aevi

Νόμος Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Νομικής της Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ

NομΧρον Νομισματικά Χρονικά OC Orientalia Christiana

OCA Orientalia Christiana Analecta OCP Orientalia Christiana Periodica ODB Oxford Dictionary of Byzantium OrChris Oriens Christianus

ΠΑΑ Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών

PG Patrologia Graeca

PL Patrologia Latina

PLP Prosopographishes Lexikon der Palaiologenzeit PLRE The Prosopography of the Later Roman Empire PmbZ Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit PO Patrolologia Orientalis

PTS Patristische Texte und Studien

RAC Reallexikon für Antike und Christentum RaChr Revue de l’art chrétien

RbK Reallexikon zur byzantinischen Kunst

RDAC Report of the Department of Antiquities Cyprus

RE Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft RÉB Revue des Études Βyzantines

RÉG Revue des Études Grecques RÉL Revue des Études Latines

RendPontAcc Atti della Pontificia accademia romana di archeologia, Rendiconti RÉSEE Revue des études sud-est européennes

RevNum Revue Numismatique RIC The Roman Imperial Coinage

RM Mitteilungen des deutschen archäologischen Instituts. Römische Abteilung

ROL Revue de l'Orient Latin

RSBN Rivista di Studi Byzantini e Neoellenici SANU Serbian Academy of Sciences and Arts

Συντομογραφίες

12

Τέχνης

SBN Studi Bizantini e Neoellenici SBS Studies in Byzantine Sigillography

SC Sources Chrétiennes

SDHI Studia et Documenta Historiae et Iuris

SG Subseciva Groningana

Sh Subsidia hagiographica

SEG Supplementum Epigraphicum Graecum SOsl Symbolae Osloenses

StOrCr Studi sul’ Oriente cristiano StudMed Studi Medievali

StudStor Studi Storici StVen Studi Veneziani TheolStud Theological Studies TIB Tabula Imperii Byzantini

ΘΒΣ Θεσσαλονικείς Βυζαντινοί Συγγραφείς. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη Η Θεσσαλονίκη. Επιστημονική Επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης

ΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια TLG Thesaurus Linguae Graecae

ΤM Travaux et mémoires

TRE Theologische Realenzyklopädie

TU Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur

VC Vigiliae Christianae VizVrem Vizantijskij Vremennik

WBS Wiener Byzantinistische Studien

WSt Wiener Studien

ΧΑΕ Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία ZKG Zeitschrift für Kirchengeschichte ZLU Zbornik za Likovne Umetnosti

ZPE Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik

ZRG GA Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Germanistische Abteilung

ZRG KA Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung

ZRG RA Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung

Βυζαντινά 36 (2018) 13-31 Μάριος Θ. Τάνταλος ΜΙΑ ΔΙΚΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΟΥ 11ου _ΑΙΩΝΑ* Ι. Εισαγωγή Αντικείμενο της παρούσας μελέτης αποτελεί η παρουσίαση, ερμηνευτική α-νάλυση και ο νομικός σχολιασμός μίας δίκης που χρονολογείται τον 11ο αι-ώνα, συγκεκριμένα το έτος 1049. Το κείμενο της δίκης διασώζεται σε ένα μό-νο χειρόγραφο, το Parisinus graecus 1182, και έχει δημοσιευτεί το 1876 από τον Κωνσταντίνο Σάθα στον πέμπτο τόμο της Μεσαιωνικής Βιβλιοθήκης του1 _{και επανεκδοθεί από τον πατέρα George Thomas Dennis το έτος 1994.}2

Το ιστορικό της καταγράφει ο Μιχαήλ Ψελλός, δεν είναι σαφές με ποια ιδιό-τητα,3 _{με τη μορφή ὑπομνήματος}4 _{όπως είναι η διατύπωση στην επικεφαλίδα} του εγγράφου που την παραδίδει, αν και δεν αποκλείεται, κατά τη γνώμη μου, η επικεφαλίδα να αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη. Παρόλο που πα- * Το παρόν άρθρο αποτελεί εκτενέστερη γραπτή μορφή της προφορικής μου ανακοίνω-σης με ομώνυμο τίτλο στην ΙΘ΄ Συνάντηση Ιστορικών του Δικαίου, Κομοτηνή, 15-16 Οκτω-βρίου 2016. Θα ήθελα να ευχαριστήσω την επίκουρη Καθηγήτρια του ΑΠΘ κ. Δάφνη Παπα-δάτου για τις επισημάνσεις και διορθώσεις της. 1. Κ. Ν. Σάθας, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη ή Συλλογή Ανεκδότων Μνημείων της Ελληνικής Ιστορίας, τ. V, Bενετία 1876 (ανατύπ. Αθήνα 1972), 197-203.

2. Μ. Ψελλός, Τοῦ αὑτοῦ ὑπόμνημα ἕτερον, έκδ. G. Τ. Dennis, Michaelis Pselli, Orationes

forenses et acta, Stuttgart / Leipzig 1994, actum 3, 160-168 (= Ψελλός, Ὑπόμνημα).

3. Για την προβληματική βλ. G. T. Dennis, A Rhetorician Practices Law: Michael Psellos, 187-197 στο: A. Ε. Laiou/ D. Simon (επιμ.), Law and Society in Byzantium: Νίnth - Twelfth

Centuries, Washington D.C. 1994, 194 όπου και σ ύντομη παρουσίαση της υπόθεσης. 4. Για τη σημασία του ὑπoμνήματος στα έγγραφα νομικού περιεχομένου βλ. Μ. Νυσταζο-πούλου-Πελεκίδου, Βυζαντινή Διπλωματική. Τα έγγραφα των δημοσίων λειτουργών [Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 23], Θεσσαλονίκη 2015, 49. Ειδικότερα για την εμφάνιση του όρου στην Πείρα, τη γνωστή συλλογή αποσπασμάτων από δικαστικές αποφάσεις και γνωμοδοτήσεις του μαγίστρου Ευσταθίου του Ρωμαίου που καταρτίσθηκε στην Κωνσταντινούπολη μεταξύ των ετών 1040 και 1050 βλ. L. Burgmann, Ζur diplomatischen Terminologie in der Peira, 457-467 στο: L.M. Hoffmann / M. von A.Monchizadeh (επιμ.), Ζwischen Polis, Provinz und Peripherie.

Beiträge zur byzantinischen Geschichte und Kultur, Wiesbaden 2005, 464-465. Για την Πείρα

βλ. Σπ. Τρωιάνος, Οι πηγές του βυζαντινού δικαίου, Αθήνα 3_{2011 (= Τρωιάνος, Πηγές),} 295-300.

Μάριος Θ. Τάνταλος 14 ρουσιάζει εξαιρετικό νομικό ενδιαφέρον, καθώς θίγονται πολλά ζητήματα ουσιαστικού και δικονομικού δικαίου, ίσως πάλι, για αυτόν ακριβώς τον λό-γο, έχει προσελκύσει πολύ περιορισμένα, μόνο, καθόσον γνωρίζω, το ενδια-φέρον των ερευνητών. ΙΙ. Το ιστορικό της υπόθεσης O πρωτοσπαθάριος και βεστιαρίτης Ιωάννης Ιβηρίτζης5 _{διεκδικεί την} κυριό-τητα ενός προαστείου, που ονομάζεται Βιβάριον,6 _{δεν γνωρίζουμε σε ποια} περιοχή της Αυτοκρατορίας, από τον μαγγλαβίτη7 _{Βασίλειο, γιο του} Πικρί-δη. Ο ενάγων Ιβηρίτζης υποστηρίζει ότι την κυριότητα του προαστείου είχαν αποκτήσει οι παππούδες του ύστερα από δωρεά του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄.8 _{Ο εναγόμενος Βασίλειος Πικρίδης δέχεται ότι ο Στέφανος Ιβηρίτζης,} παππούς του Ιωάννη, υπήρξε κάποτε κύριος του προαστείου αλλά ισχυρίζε-ται ότι στη συνέχεια, και ύστερα από διαδοχικές αγοραπωλησίες, το Βιβάρι-ον περιήλθε στην κατοχή του.9

5. Για τον τιμητικό τίτλο του πρωτοσπαθaρίου βλ. Ν. Oikonomidès, Les listes de préséance

byzantines des IXe et Xe siècles [Le Monde Byzantin], Paris 1972 (= Οikonomidès, Les listes de

préséance), 297. Για τον όρο βεστιαρίτης που δηλώνει τον σωματοφύλακα του αυτοκράτορα με πρώτον να μνημονεύεται τον Ιωάννη Ιβηρίτζη βλ. ODB 3, 2163 λ «Vestiarites» (A. Kazhdan).

6. Για τον όρο προάστειον βλ. ΟDB 3, 1724 λ. «Proasteion» (A. Kazhdan / G. Babić). Για τη λέξη Βιβάριον που σημαίνει ενυδρείο βλ. ΛΕΒΟ Ι, 192-193.

7. Για το στρατιωτικό αξίωμα του μαγγλαβίτη που ανήκει στην αυτοκρατορική φρουρά βλ. Οikonomidès, Les listes de préséance (όπως σημ. 5), 328.

8. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 161.10-22: τὸ γὰρ προάστειον ἔφασκεν, ὃ καλεῖται Βιβάριον, ὁ πάππος αὐτοῦ καὶ ἡ μάμμη διὰ χρυσοβούλλου δωρεᾶς τοῦ μακαρίτου βασιλέως κῦρ Βασιλείου κτησάμενοι, ἐκεῖνοι μὲν ὡς εἰκὸς ἀμφότερα εἶχον καὶ τὸ χρυσόβουλλον. (sic) καὶ τὸ Βιβάριον, αὐτὸς δὲ θατέρου μὲν καὶ οὗ μᾶλλον ἐβούλετο, τοῦ κτήματος ἀποστέ-ρηται, θάτερον δὲ καὶ οὗ ἐρᾷ ἔλαττον, κενὸν καὶ ἀνόνητον κέκτηται. καὶ δυεῖν (sic) ἔλεγε δεῖν γενέσθαι τὸ ἕτερον, ἢ τὸν μαγγλαβίτην Βασίλειον τὸν τοῦ Πικρίδου υἱὸν σὺν τῷ κτήματι καὶ τὸν χρυσόβουλλον λόγον λαχεῖν, καὶ τὴν δεσποτείαν ἔχειν ἀπαρασάλευτον, ἢ παραχωρῆσαι τούτῳ τοῦ κτήματος, καὶ μὴ τὸν μὲν ἔχειν τὴν κτῆσιν, τὸν δὲ τὸ κῦρος τῆς δεσποτείας τῆς κτήσεως. 9. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 162.27-43: ὁ δὲ μαγγλαβίτης Βασίλειος, ταῖς ὀλίγαις ταύταις προτάσεσιν ἀντιθέσεις ἀπεδίδου πολλαπλασίονας, ὡς κτήσαιτο μὲν ὁ πάπ-πος διὰ δωρεᾶς τὸ προάστειον, ἀποποιήσαιτο δὲ διὰ πράσεως, ὡς ὁ ἐκείνου μὲν υἱός, τούτου δὲ πατήρ, τοῦ κτήματος εἰδὼς τὴν ἐκποίησιν ἐφ’ ὅλον τὸν βίον ἡσύχασε, τὴν τοῦ πατρὸς πρᾶξιν αἰ-δούμενος. ὡς ἐπὶ τῇ πράσει προικῴα δόσις προέβη τοῦ κτήματος, ὡς ἐπὶ ταύτῃ πρᾶσις αὖθις ἑτέρα, καὶ μετὰ ταύτην ἑτέρα, καὶ αὖθις ἀγὼν περὶ αὐτοῦ, καὶ ἐπὶ τῷ ἀγῶνι διάλυσις, καὶ πάλιν πρᾶσις ἑτέρα καὶ δικαστικὸν ἐπὶ ταύτῃ δικαίωμα καὶ ὡς σειρᾶς δίκην ἀλλήλων τὰ πάντα ἔχο-νται, θάτερον ἠρτημένον θατέρου, καὶ συνῳδὰ πάντα ἀλλήλοις καὶ σύμφωνα, θατέρῳ θάτερον βεβαιούμενον, καὶ τὸ μὲν ὑποστηρίζον, τὸ δὲ ὑποστηριζόμενον, καὶ τὸ μὲν κρηπίδος ἔχον λόγον

Μία δίκη βυζαντινή του 11ου _αιώνα 15 Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το ιστορικό της υπόθεσης, ο Στέφανος Ιβηρί-τζης, παππούς του ενάγοντα Ιωάννη, είχε πωλήσει τον Οκτώβριο του έτους 100010 _{το Βιβάριον σε κάποιον Μιχαήλ, αδελφό του κουβουκλεισίου} Λέο-ντα.11 _{Για τον λόγο αυτόν συντάχθηκε πρατήριο έγγραφο, το οποίο} αντιπα-ραβάλλεται, ύστερα από αίτημα του ενάγοντα Ιωάννη Ιβηρίτζη, με την από-δειξη είσπραξης του συμφωνηθέντος τιμήματος της πώλησης του προαστεί-ου, που χαρακτηρίζεται με τον όρο ἀποληπτικὴ ἀπόδειξις, και επιβεβαιώνεται το ύψος του τιμήματος και η ταυτότητα των αντισυμβαλλομένων που κα-τάρτισαν την δικαιοπραξία.12 _{Ο Μιχαήλ κατόπιν, μεταβίβασε το προάστειον} ως προίκα στην κόρη του Μαρία και η σύζυγος του Στέφανου Ιβηρίτζη επι-βεβαίωσε την πώληση του Βιβαρίου στον Μιχαήλ, ύστερα από τον θάνατο του συμβίου της, περί το έτος 1012.13 _{Στη συνέχεια η Μαρία πώλησε, από} κοινού με τον σύζυγό της, το προάστειον στον πατέρα του εναγομένου, τον Πικρίδη.14 _{Όμως, ύστερα από τον θάνατο του συζύγου της η Μαρία,} επικα- καὶ βάσεως, τὸ δὲ οἰκοδομῆς καὶ ὑψώσεως, καὶ ὡς εἴ πού τι διὰ μέσου νενόσηκε, δι’ ἑτέρας πράξεως τεθεράπευται. 10. Ο εκδότης σημειώνει εσφαλμένα στο υπόμνημά του ως χρόνο πώλησης το έτος 999. Βλ. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), 162: «a.d. 999». Για το τετράμηνο Σεπτεμβρίου-Δεκεμ-βρίου αφαιρούμε από την αναγραφόμενη χρονολογία (τὸν ὀκτώβριον μῆνα τῆς ιδ΄ ἰνδικτιῶνος τοῦ ,ςφθ΄ ἔτους) 5.509 και όχι 5.508 έτη. Το έτος 1000 συμπίπτει άλλωστε με τη σημειούμενη ιδ΄ ινδικτιώνα. Για την χρονολόγηση στο Βυζάντιο βλ. προχείρως αλλά κατατοπιστικά Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία Α΄ 324-610, Θεσσαλονίκη 2_{1993, 92-95.} 11. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 162-163.49-53: ...τὸ μὲν εἶχε τὸν πρωτο-σπαθάριον ἐκεῖνον Στέφανον τὸν Ἰβηρίτζην τὸν τοῦ ἐγκαλέσαντος πάππον πωλοῦντα τὸ κτῆμα Μιχαὴλ τῷ ἀδελφῷ Λέοντος κουβουκλεισίου κατὰ τὸν ὀκτώβριον μῆνα τῆς ιδ΄ ἰνδικτιῶνος τοῦ ,ςφθ΄ ἔτους... Για τον τίτλο του κουβουκλεισίου που αποδιδόταν σε εκκλησιαστικούς

αξιω-ματούχους βλ. ΟDB 2, 1155 λ. «Kouboukleisios» (A.Kazhdan) και πιο αναλυτικά J. Darrouzès,

Recherches sur les ὀφφίκια de l’Église byzantine [Archives de l’Orient Chrétien 11], Paris 1970,

39-44. 12. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 163.53-59: ...μεθ’ ὃ καὶ ἀπόδειξις ἦν αὐτοῦ ἀποληπτικὴ τῆς τοῦ πεπραμένου τιμῆς· ἐν ἀμφοτέροις δέ, τῷ μέν, ‘‘ἐπέγραψα’’, τῷ δέ, ‘‘ὑπέγραψα’’, αὐτὸς δὴ ὁ πωλήσας καὶ τὸ τοῦ πραθέντος άπολαβὼν τίμημα. συνεκρίθη δὲ καὶ τὰ γράμματα πρὸς ἄλληλα, αὐτοῦ δὴ τοῦ ἐγκαλέσαντος τοῦτο προτειναμένου, καὶ ἦν ἡ ὁμοιότης ἀπαράλλα-κτος·. 13. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 163.67-76: Καὶ ταῦτα μὲν τοιαῦτα τὰ ἔγ-γραφα. ἕτερον δὲ νομίμου συναφείας συμβόλαιον ἦν, αὐτοῦ δὴ τοῦ ἠγορακότος Μιχαὴλ συνά-ψαντος ἀνδρὶ τὴν αὐτοῦ θυγατέρα Μαρίαν, καὶ δεδωκότος εἰς προῖκα αὐτὸ δὴ τὸ τεθρυλλη-μένον προάστειον. ἄλλο δὲ εἶχε τὴν τοῦ πρωτοσπαθαρίου Στεφάνου τοῦ Ἰβηρίτζη γαμετὴν μετὰ τὴν τοῦ ἀνδρὸς τελευτὴν ἐπικυροῦσαν τῇ τοῦ Μιχαὴλ θυγατρὶ ᾗ ἐπροικίσθη τὸ κτῆμα, τὴν τοῦ ἀνδρὸς πρᾶσιν ἣν πρὸς τὸν ἐκείνης πατέρα πεποίηκε. χρόνος δὲ τούτῳ τῷ δικαιώματι ὁ ,ςφκα΄. 14. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 163.76-78: καὶ ἕτερον, αὐτὴν τὴν Μαρίαν ἅμα τῷ οἰκείῳ ἀνδρὶ διαπωλήσασαν τοῦτο τῷ τοῦ μαγγλαβίτη πατρὶ τῷ Πικρίδη.

Μάριος Θ. Τάνταλος 16 λούμενη τὸν βοηθοῦντα νόμον, υπαναχώρησε από την πώληση και διεκδίκη-σε το Βιβάριον από τον Πικρίδη.15 _{Πριν εκδοθεί η απόφαση, η οποία θα} ανέ-τρεπε την πώληση, τα δύο μέρη συνήψαν συμβιβασμό με τον οποίο η Μαρία, αφού πήρε νομίσματα από τον Πικρίδη, συμφώνησε σε δεύτερη, έγκυρη αυτή τη φορά, πώληση του προαστείου.16 Σε κάποιο στάδιο της δίκης, σύμφωνα με την αφήγηση του Ψελλού, ο ενάγων Ιωάννης Ιβηρίτζης υποστηρίζει ότι το έγγραφο της πώλησης του προαστείου ήταν πλαστό17 _{και επικαλείται, προς επίρρωση του ισχυρισμού} του, την ημερομηνία έκδοσης του χρυσοβούλλου της δωρεάς του προαστείου του αυτοκράτορα Βασίλειου Β΄ προς τον Στέφανο Ιβηρίτζη. Η δωρεά χρονο-λογείται το έτος 1006/1007, σε χρόνο μεταγενέστερο δηλαδή από την πώλη-ση στον Μιχαήλ, η οποία πραγματοποιήθηκε, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, το έτος 1000.18 _{Πώς είναι δυνατόν, αναρωτιέται ο Ιωάννης Ιβηρίτζης, να έχει} πωλήσει ο Στέφανος Ιβηρίτζης το προάστειον στον Μιχαήλ, προτού του το δωρήσει ο αυτοκράτορας;19 _{Αποδεικνύεται ωστόσο ότι το προάστειον είχε} δωρηθεί διὰ πιττακίου από τον αυτοκράτορα στον Στέφανο Ιβηρίτζη ήδη το έτος 995/996 και ότι το χρυσόβουλλο εκδόθηκε ύστερα από αίτηση του γαμ-βρού του και πατρικίου Ιωάννη Ξιφία20 _{αφού είχε πεθάνει ο πεθερός του.}21 15. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 163-164.78-83: καὶ ἐπεὶ τοῦτο ἐνόσει, ἑτέρῳ δικαιώματι τὸ νοσοῦν τεθεράπευτο. αὐτὴ γὰρ ἡ πρὸς τὴν πρᾶσιν παρανομήσασα, καὶ διὰ τὸν βοηθοῦντα νόμον εἰς τὴν ἀνάληψιν δικαιουμένη τοῦ κτήματος, ἀγῶνα μὲν δικαστηρίου μετὰ τὴν τοῦ ἀνδρὸς ἀποβίωσιν κατὰ τοῦ Πικρίδου ἐκρότησε... 16. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 164.83-89: ...πρὶν ἢ δὲ ἐξενεχθῆναι ἀπόφασιν νομίσματά τινα παρ’ αὐτοῦ λαβοῦσα, καθαρῶς διελύσατο. ἐπὶ δὲ τῇ διαλύσει παρ’αὐτοῦ δὴ τοῦ δικάζοντος ἀπελύθη ὑπόμνημα·μεθ’ ὃ ἡ αὐτὴ πάλιν δευτέραν ἔννομον πρᾶσιν τοῦ κτήματος πρὸς τὸν αὐτὸν Πικρίδην ἐξέθετο, μεθ’ ὃ καὶ ἕτερά τινα δικαιώματα προβεβήκασι παρέλκοντα τῇ γραφῇ. 17. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 164.91-96: ἀλλ’ ὁ ἐνάγων Ἰβηρίτζης ἐθελοκακῶν μέν, εὐφυῶς δέ τινος ἀντελαμβάνετο πράγματος ἀναποδίζων γὰρ εἰς τὸν χρόνον καθ’ ὃν τὸ χρυσόβουλλον γένοιτο, καὶ συγκρούων αὐτὸν τῷ χρόνῳ τῆς πράσεως, ὑποψίαν τινὰ πλαστογραφίας τούτῳ προσέπλαττε. Για το έγκλημα της πλαστογραφίας στο Βυζάντιο βλ. Σπ. Τρωιάνος, Περί του εγκλήματος της πλαστογραφίας εν τῷ βυζαντινῷ δικαίῳ, ΕΕΒΣ 39/40 (1972-1973) (= Λειμών. Τιμητική προσφορά τῷ καθηγητῇ Νικολάῳ Β. Τωμαδάκῃ), 181-200· Κ. Πιτσάκης, Έγκλημα χωρίς τιμωρία; Τα πλαστά στη βυζαντινή ιστορία στο: Σπ. Τρωιάνος (επιμ.), Έγκλημα και τιμωρία στο Βυζάντιο, Αθήνα 1997, 337-381. 18. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 164.96-99: τὸ μὲν γὰρ προάστειον πέπρατο εἰς τὸ ,ςφθ΄ ἔτος, ὁ δὲ χρυσόβουλλος λόγος γεγένητο κατὰ τὸ ,ςφιε΄. ἐπελαμβάνετο οὖν ὁ ἐνά-γων τῆς πράσεως ὡς πλαστῆς. 19. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 164.99-100: πῶς γὰρ ἦν εἰκὸς πωλεῖν τὸν πάππον αὐτοῦ ὃ μήπω διὰ τῆς χρυσοβούλλου δωρεᾶς εἴληφε;

Μία δίκη βυζαντινή του 11ου _αιώνα 17 Στη συνέχεια επιλαμβάνεται της υποθέσεως ἀπροσφόρως, όπως σημειώ-νει ο Ψελλός, ο μητροπολίτης Αγκύρας22 _{στον οποίο προσφεύγει ο ενάγων} Ιωάννης Ιβηρίτζης (ἐπὶ τὴν τελευταίαν κατέφυγεν ἄγκυραν είναι το λογο-παίγνιο του Ψελλού). Ο μητροπολίτης Αγκύρας υιοθετεί όλους τους ισχυρι-σμούς του Ιβηρίτζη ενώ η Μαρία εμφανίζεται να έρχεται σε συμφωνία μαζί του, να τον αναγνωρίζει ως κύριο του κτήματος και να του εκχωρεί όλες τις αξιώσεις της, υπαναχωρώντας ταυτόχρονα από τον συμβιβασμό που είχε συ-νάψει με τον Πικρίδη ισχυριζόμενη ότι παραπλανήθηκε.23 21. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3,164-165.101-115: καὶ οὐ μικράν τινα ταραχὴν καὶ θόρυβον παρεισήγαγε τῷ δικαστηρίῳ μέχρις ἂν ἡ ἀκριβεστέρα τοῦ χρυσοβούλλου ἀνάγνωσις τὸ ταράττον κατεύνασε. πρὶν ἢ γὰρ προβῆναι τὸ χρυσόβουλλον, τὸ κτῆμα τῷ Ἰβηρίτζῃ οὐ διὰ χρυσοβούλλου, ἀλλὰ διὰ πιττακίου δεδώρητο κατὰ το ,ςφδ΄ ἔτος μεθ’ ὃ δὲ τού-του τούτῳ τῷ τρόπῳ ἐδέσποσε, προέβη τὸ χρυσόβουλλον. ἡ δὲ πρᾶσις μέση πως ἦν τῶν διττῶν καὶ διαλλαττουσῶν κατὰ τὸν τρόπον δωρεῶν. καλῶς οὖν ὁ Ἰβηρίτζης τὸ κτῆμα ἐπώλησε· καὶ αὐτὸ δὲ τὸ χρυσόβουλλον μετὰ τὴν τοῦ Ἴβηρος γέγονε τελευτήν. ὁ γὰρ πατρίκιος ἐκεῖνος ὁ Ξι-φίας, γαμβρὸς ἐπὶ θυγατρὶ ὢν τοῦ Ἴβηρος ἐκείνου, ἐπεὶ οὗτος μὲν ἐξ ἀνθρώπων ἠφάνιστο, ἡ δὲ ἐκείνου σύμβιος ἔτι τῷ βίῳ περιῆν, ἐπικυρῶν οὗτος τῇ πενθερᾷ, αἰτεῖται τὸν τηνικαῦτα κρα-τοῦντα ἐπικυρῶσαι ταύτῃ διὰ χρυσοβούλλου δωρεᾶς τὸ κτῆμα ὃ φθάσας·. Αξίζει εδώ να σημει-ωθεί ότι στις αποφάσεις της βυζαντινής περιόδου γίνεται αρκετά συχνά λόγος για παραχώρη-ση κτήσεων με αυτοκρατορικό χρυσόβουλλο που αποτελεί δωρεά περιουσιακών στοιχείων, κυρίως ακινήτων, είτε από την ιδιωτική περιουσία του αυτοκράτορα είτε του δημοσίου. Βλ. Ελ. Παπαγιάννη, H νομολογία των εκκλησιαστικών δικαστηρίων της βυζαντινής και μεταβυζα-ντινής περιόδου σε θέματα περιουσιακού δικαίου. Ι. Ενοχικό Δίκαιο-Εμπράγματο Δίκαιο

[Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte – Athener Reihe 6], Aθήνα 1992 (= Παπα-γιάννη, Νομολογία Ι), 159-160. 22. Για την ταυτότητα του μητροπολίτη Αγκύρας, ο οποίος μπορεί να είναι είτε ο Νική-τας είτε ο Μιχαήλ βλ. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), 165. Πρβλ. και Τρωιάνος, Πηγές (όπως σημ. 4), 350 για το συγγραφικό έργο του Νικήτα Αγκύρας και τα προβλήματα που ανα-κύπτουν σχετικά με την ταυτότητά του. 23. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 165-166.127-146: τοιαῦται γὰρ αἱ τῶν ἀντιθέσεων τούτῳ δυνάμεις ἐν οἷς ὁ μητροπολίτης Ἀγκύρας ἦν οὐκ ἀπροσφόρως μόνον, ἀλλὰ καὶ ἀφελῶς τῆς δίκης ἁπτόμενος, καὶ ἀρχὴν τῆς δωρεᾶς τὴν χρυσόβουλλον ποιούμενος δωρεάν, καὶ τῇ τοῦ ἐνάγοντος φωνῇ ἐν ἅπασι χρώμενος καὶ ἡ τοῦ Μιχαὴλ θυγάτηρ Μαρία τούτῳ διαλυ-ομένη δῆθεν μεθ’ ὃ διέπρασε, καὶ προσμαρτυροῦσα αὐτῷ τὴν δεσποτείαν τοῦ κτήματος, καὶ τὰς ἐπὶ τούτῳ ἀγωγὰς αὐτῷ ἐκχωροῦσα ἢ παρὰ φαῦλον αὖθις τοῦτο θεμένη πρὸς τὸν τοῦ μαγ-γλαβίτου πατέρα περὶ τοῦ αὐτοῦ διελύσατο. καὶ τὴν μὲν δευτέραν διάλυσιν εἰκὸς διάλυσιν ὀνο-μάζεσθαι, ἀμφιβολίας <μὴ> παρεμπιπτούσης ἐπὶ τῷ πράγματι, τὴν δὲ πρώτην διάλυσιν πλάσμα. ἔπαιξε γὰρ αὐτὴν ἡ γυνή, τὸ τοῦ ἀντιδίκου προσωπεῖον ὑποκριναμένη καὶ τὰς ἐκείνου μιμησα-μένη φωνάς. πρὸς τούτοις καὶ αὐτὸς ὁ ἐνάγων, ἐνάγων πολλάκις ἦν καὶ ἐπιφωνούμενος καὶ ψη-φίσματα προκομίζων δικασταῖς δικαστῶν. ἐπεὶ οὖν οὐδὲν ἐντεῦθεν ἀπώνατο, ἐπὶ τὴν τελευταίαν κατέφυγεν ἄγκυραν, συστάσεις ἀπαιτῶν τὸν ἀντίδικον, ἢ τῆς πράσεως ἐμφανισθείσης τοῦ πάπ-που αὐτοῦ ἢ τοῦ τῆς μάμμης ἐπικυρωτικοῦ δικαιώματος.

Μάριος Θ. Τάνταλος 18 Η διαμάχη ανάμεσα στους διαδίκους εστιάζει πλέον στον νομικό χαρα-κτηρισμό της σύμβασης του έτους 1000. Ο εναγόμενος Βασίλειος Πικρίδης υποστηρίζει ότι το κτήμα πωλήθηκε στον Μιχαήλ ενώ αντίθετα ο ενάγων Ιωάννης Ιβηρίτζης ισχυρίζεται ότι πρόκειται για ἐνεχυρίαση.24 _{Ύστερα από} την αποδοχή εκ μέρους του δικαστηρίου της ένστασης διακοπής παραγρα-φής του Ιβηρίτζη, ο εναγόμενος Βασίλειος Πικρίδης καλείται να αποδείξει ότι η σύμβαση του έτους 1000 ανάμεσα στον Στέφανο Ιβηρίτζη και τον Μι-χαήλ ήταν όντως πώληση, όπως υποστηρίζει ο ίδιος, γεγονός που έχει ου-σιώδη επίδραση στην έκβαση της δίκης και αμφισβητείται, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, από τον ενάγοντα.25 _{Προκειμένου η δίκη να ολοκληρωθεί το} συ-ντομότερο δυνατόν και να αποκρούσει την παρελκυστική τακτική του αντι-δίκου του, ο Βασίλειος Πικρίδης αναζητά μάταια τους τρεις μάρτυρες που φέρονται να υπογράφουν τη σύμβαση του έτους 1000.26 _{Καθώς όλες οι} μαρ-τυρίες που καταφέρνει να προσαγάγει ενώπιον του δικαστή είναι μόνο έμμε-σες,27 _{το δικαστήριο δεν σχηματίζει πλήρη δικανική πεποίθηση για τη νομική} 24. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 166.148-153: παρ’ ἀμφοτέροις μὲν γὰρ ὡμολογεῖτο κατὰ τὸ ςφθ ἔτος τὴν τοῦ κτήματος γενέσθαι παρὰ τοῦ Ἴβηρος ἐκποίησιν, ὁ δὲ τῆς ἐκποιήσεως τρόπος ἠμφισβητεῖτο. ὁ μὲν γὰρ πρᾶσιν τοῦτο ὠνόμαζε, καὶ αὐτῷ τῷ τῆς πράσεως ἐγγράφῳ τοῦτο ἐπεσφραγίζετο, ὁ δὲ ἐνεχυρίασιν, ἁπλῶς οὕτως διϊσχυριζόμενος. Όπως είναι γνωστό, στη βυζαντινή περίοδο ο όρος ἐνέχυρο χρησιμοποιείται κατά κανόνα για να δηλώσει την εξασφάλιση μιας απαίτησης με την παράδοση του πράγματος και δεν αποτελεί τεχνικό όρο για τη δήλωση της σημερινής ομώνυμης μορφής εμπράγματης ασφάλειας. Βλ. σχετικά Παπαγιάννη, Νομολογία Ι (όπως σημ. 21), 196-197. 25. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 166-167.162-174: ἀλλ’ ἡ τῶν τριῶν μαρτύ-ρων ὑπογραφὴ ἀνίσχυρον τοιαύτην εἰργάζετο ἐπιφώνησιν. ὅμως μέν τοι κατὰ συγχώρησιν δόντες ἰσχυρὰν αὐτὴν καὶ ἔννομον εἶναι, πιστώσασθαι ταύτην ἀπαιτοῦμεν τοῖς μάρτυσι, καὶ τη-νικαῦτα ἀρχὴν ἀγώνων ἔχειν περὶ τοῦ κτήματος. ὁ δὲ οὐχ οἷός τε ἦν ταύτης τὸ βέβαιον παρα-σχεῖν, ἀλλ’ ἦν μέγα βοῶν, καὶ ὄχλον τῷ δικαστηρίῳ ποιῶν ὡς τῶν ἰδίων ἀποστερούμενος, τῆς τε πράσεως ὡς πεπλασμένης καταψευδόμενος καὶ τὴν σύστασιν αὐτῆς ἀπαιτῶν τὸν ἀντίδικον. ᾔδει γὰρ ὡς τοῦ μακροῦ χρόνου τοὺς ἐν αὐτῇ ὑπογράφους ἐξαφανίσαντας μάρτυρας, μετοκλάσειεν οὗτος εἰς τοιοῦτον ἐμπεσεῖν ἀγῶνα καὶ παραχωρήσειε καὶ ἄκων τούτῳ τοῦ κτήματος. 26. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 167.175-177: Ἀλλ’ ὁ μαγγλαβίτης, ἵνα μὴ καὶ αὖθις ὑπερήμερος ἡ δίκη γένηται, ἑκοντὶ χωρεῖ πρὸς ἀγῶνας, καὶ χειμῶνος ὥρᾳ ἀβάτους ὁδοὺς διελθὼν καὶ πολλὴν ἀμείψας… 27. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 167.177-187: ἧκε κομίζων ἄνδρας τρεῖς, ὧν ὁ μὲν ἐμαρτύρησεν ὅτι παρῆν ἐν τῇ πράσει καὶ αὐτὸ τὸ λογάριον αὐτὸς ἐπεφέρετο, καὶ ὅτι αὐτοῖς ὀφθαλμοῖς ἐθεάσατο καὶ τοὺς μάρτυρας ὑπογράψαντας καὶ τὸν πωλήσαντα Ἴβηρα ἐν τῷ γράμματι τῆς πράσεως ἐπιγράφοντα.οἱ δὲ λοιποὶ ἐμαρτύρουν ὡς αὐτοὶ μὲν τῇ τοιαύτῃ πράσει οὐ παραγένοιντο, ἀκούσειαν δὲ τῶν ὑπογράφων μαρτύρων ἐν τῷ ἐπικυρωτικῷ ἐγγράφῳ τήν τε ὑπογράφὴν (sic) πολλάκις ὁμολογησάντων, καὶ τὴν προτέραν πρᾶσιν καὶ τὴν μετ’ ἐκείνην ἐπι-κύρωσιν ἀληθεῖς τιθεμένων. Για τον αριθμό των μαρτύρων -κατά κανόνα τουλάχιστον δύο-, ο οποίος είναι απαραίτητος για την απόδειξη ενός πραγματικού γεγονότος βλ. D. Simon,

Unter-Μία δίκη βυζαντινή του 11ου _αιώνα 19 φύση της σύμβασης του έτους 1000 και, ύστερα από αίτημα του ενάγοντα,28 επιβάλλει στον εναγόμενο Πικρίδη τη δόση του τέλειου/νεκεσσάριου όρκου με τον οποίο αυτός θα διαβεβαίωνε ότι δεν γνώριζε ότι η αμφισβητούμενη σύμβαση του έτους 1000 ήταν ἐνεχυρίαση στον δε ενάγοντα Ιβηρίτζη το δι-καστήριο επιβάλλει τη δόση του συκοφαντικού όρκου, με τον οποίο αυτός θα διαβεβαίωνε ότι δεν ήταν συκοφάντης.29 _{Επειδή όμως ο Ιβηρίτζης αρνείται} να δώσει τον συκοφαντικό όρκο,30 _{η αγωγή του απορρίπτεται. Η απόφαση} του δικαστηρίου στηρίζεται στη διάταξη των Βασιλικών 22.5.37, η οποία πα-ρατίθεται από τον Ψελλό αυτολεξεί: Ἀλλ’ ἄκουσον, ἀπειθέστατε σύ, τί σοι ὁ νόμος βοᾷ.‘‘ὁ ἐπαγαγὼν ὅρκον καὶ μὴ ὀμνὺς τὸν τῆς συκοφαντίας, ἔοικε τῷ παραχωροῦντι τὸν ὅρκον, καὶ ἐκπίπτει τῆς ἀγωγῆς”. ἐπεὶ οὖν ἐπήγαγες, σὺ δὲ τὸν τῆς συκοφαντίας οὐκ ὤμοσας, ἐκπέπτωκας, κατὰ τὸν νόμον, τῆς ἀγωγῆς.31 ΙΙΙ. Σχολιασμός της απόφασης H παραπάνω δίκη προσφέρεται για σχολιασμό εξαιτίας και του λεπτομερούς τρόπου με τον οποίο εκτίθενται τα πραγματικά περιστατικά της και οι διαδι-καστικές ενέργειες των διαδίκων καθώς και των πολλών νομικών ζητημάτων που θίγονται σε αυτή. Εντύπωση προκαλεί καταρχάς η παράθεση του ιστορι-

suchungen zum Justinianischen Zivilprozeß [Münchener Βeiträge zur Papyrusforschung und

antiken Rechtsgeschichte 54], München 1969 (= Simon, Zivilprozeß), 248-259.

28. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 167-168.191-196: ἐπεὶ δὲ πᾶσι προσβάλ-λων καὶ ῥητοῖς καὶ ἀρρήτοις γέλωτα παρὰ πάντων ὠφλίσκανε, τελευταίαν ταύτην ἐξεῖπε φω-νήν, ἐπομόσασθαι τὸν μαγγλαβίτην ὡς οὐκ εἴη γινώσκων ὅτι κατ’ ἐνεχυρίασιν ἐδόθη παρὰ τοῦ πάππου τῷ Μιχαὴλ ἐκείνῳ τὸ περιβόητον τοῦτο προάστειον, καὶ ἀπιέναι νενικηκότα. Για την επαγωγή όρκου στο βυζαντινό δίκαιο και τον επικουρικό χαρακτήρα του αποδεικτικού μέσου του όρκου με αναφορά και στην παρούσα δίκη βλ. Δ. Παπαδάτου, Ο όρκος των διαδίκων στη βυζαντινή πολιτική δίκη. Θεωρία και δικαστηριακή πρακτική, Πνεύματος Δώρημα Γεωργίῳ Π. Νάκῳ [Νόμος. Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Νομικής της Σχολής Νομικών, Οικο-νομικών και Πολιτικών Επιστημών 13], Θεσσαλονίκη 2010, 349-369 (= Παπαδάτου, Όρκος). 29. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 168.197-199: Καὶ ἀπεφήνατο ὁ δικάζων ὅρκους ἀμφοτέρους παρασχεῖν, τὸν μὲν ὡς οὐ συκοφαντείη, τὸν δὲ ὡς οὐκ ἐπίσταται τὴν ἐνεχυ-ρίασιν. 30. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 168.199-205: τῶν δὲ ἐπομοσομένων, ὁ μὲν μαγγλαβίτης πρόθυμος ἦν, ὁ δὲ Ἰβηρίτζης μετώκλαζε, τὸν μαγγλαβίτην μόνον ἐπομόσασθαι κα-ταναγκάζων τὸν ἐκβιβάζοντα τὴν ὑπόθεσιν. ὁ δὲ ἀντεπῆγε τούτῳ τὸν ὅρκον, ὁ δὲ οὐδέτερον προσεδέχετο, δοκῶν ἐντεῦθεν τὴν ἀπόφασιν γενέσθαι ἀνήνυτον καὶ εἰς χρόνους ἀπεράντους τε-ταμιεῦσθαι τὴν δίκην. 31. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 168.206-210. Βλ. BT 3. Πρβλ. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), 168. Με την ίδια ακριβώς διατύπωση και στη Μεγάλη Σύνοψη των Βασιλικών Ο II, 16 (JGR V) από όπου είναι πιθανόν να αντλεί ο Ψελλός. Για τα Βασιλικά και τη Μεγάλη Σύνοψη βλ. Τρωιάνος, Πηγές (όπως σημ. 4), 252-263, 275-278 αντίστοιχα.

Μάριος Θ. Τάνταλος 20 κού της από τον Ψελλό, ο οποίος δεν ακολουθεί μία ευθύγραμμη αφήγηση αλλά επιλέγει την τεχνική in medias res, με αναδρομές αλλά και αφηγηματι-κά κενά. Στο πλαίσιο αυτό ο πολυμαθής λόγιος δεν διστάζει να πάρει από την αρχή θέση στη διαμάχη που αφηγείται, προϊδεάζοντας αλλά και προκα-ταλαμβάνοντας τον αναγνώστη για την τελική έκβαση της δίκης. Ο λόγος του ενάγοντα Ιβηρίτζη, σύμφωνα πάντα με τον Ψελλό, ἀνείδεός τις ἐδόκει καὶ δικαστηρίοις καὶ νόμοις παντελῶς ἀπαράδεκτος32 _{ενώ αντίθετα οι} ισχυρι-σμοί του εναγομένου Πικρίδη διακρίνονταν από συνοχή και τεκμηριώνονταν με έγγραφα τεκμήρια.33 Α. Η πιο ενδιάφερουσα ίσως πληροφορία που μάς παρέχει το έγγραφο του Ψελλού είναι η αναφορά στον βοηθοῦντα νόμον, τον οποίο επικαλείται η Μαρία για να υπαναχωρήσει από την πώληση του προικώου ακινήτου της και να ακυρώσει την εκποιητική δικαιοπραξία διεκδικώντας την επιστροφή του Βιβαρίου από τον Πικρίδη. Πρόκειται για το γνωστό ως Βελλεϊάνειο Δόγμα, έναν ρωμαϊκό θεσμό ο οποίος προστάτευε τις γυναίκες από την ανα-δοχή υποχρεώσεων τρίτων, όπως χαρακτηριστικά στην περίπτωση της εγγύ-ησης, και τους παρείχε τη δυνατότητα να αρνηθούν την εκπλήρωση της πα-ροχής.34 _{Η σημασία της αναφοράς στον «βοηθοῦντα νόμον» στο έγγραφο} του Ψελλού συνίσταται καταρχήν στο γεγονός ότι αποτελεί την πιο πρώϊμη εμφάνιση του όρου στη δικαστηριακή πρακτική.35 _{Όσον αφορά στο} περιεχό-μενο και το πεδίο εφαρμογής του ρωμαϊκού Βελλεϊάνειου Δόγματος και τη σύνδεσή του με την εκποίηση του προικώου ακινήτου της Μαρίας απαραίτη-τη είναι μια σύντομη ιστορική αναδρομή σαπαραίτη-τη νομοθετική αντιμετώπιση του θεσμού αυτού στο μετακλασικό ρωμαϊκό δίκαιο. Το έτος 530 ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός με τη διάταξη CJ 5.13.1.15 απαγόρευσε την εκποίηση της αδιατίμητης ακίνητης προικώας περιουσίας ακόμα και με τη συναίνεση της συζύγου, στην οποία, κατά την αντίληψη των 32. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 162.26-27. 33. Ψελλός, Ὑπόμνημα (όπως σημ. 2), actum 3, 162.43-46: καὶ ἡ μὲν γλῶττα ἔλεγε ταῦτα, ἡ δὲ χεὶρ σφάκελλον ἐπεδίδου δικαιωμάτων, τὴν τομὴν πᾶσαν τῆς ἀντιθέσεως αὐτοῖς σημαινό-ντων τοῖς γράμμασιν...

34. Βλ. χαρακτηριστικά D 16.1.2.1: Quod Marcus Silanus et Velleus Tutor consules verba

fecerunt de obligationibus feminarum, quae pro aliis reae fierent, quid de ea re fieri oportet, de ea re ita censuere; quod ad fideiussiones et mutui dationes pro aliis, quibus intercesserint feminae, pertinet, tametsi ante videtur ita ius dictum esse, ne eo nomine ab his petitio neve in eas actio detur, cum eas virilibus officiis fungi et eius generis obligationibus obstringi non sit aequum, arbitrari senatum recte atque ordine facturos ad quos de ea re in iure aditum erit, si dederint operam, ut in ea re senatus voluntas servetur.

Μία δίκη βυζαντινή του 11ου _αιώνα 21 Βυζαντινών, ανήκε κατά κυριότητα.36 _{Επτά χρόνια αργότερα, το έτος 537, ο} ίδιος αυτοκράτορας με τη Νεαρά 61 όρισε ότι για την εγκυρότητα της εκποί-ησης των ακινήτων των προγαμιαίων δωρεών ήταν απαραίτητη η, ύστερα από παρέλευση διετίας, νέα συναίνεση της γυναίκας, αναλογικά με δικό του προγενέστερο νόμο (CJ 4.29.22) που επέφερε τροποποιήσεις στο Βελλεϊάνειο Δόγμα, που χρονολογείται στα μέσα του 1ου αιώνα μ.Χ.37 _{Στην ίδια Νεαρά}

36. CJ 5.13.1.15: Et cum lex Iulia fundi dotalis Italici alienationem prohibebat fieri a

marito non consentiente muliere, hypothecam autem nec si mulier consentiebat, interrogati sumus, si oportet huiusmodi sanctionem non super Ιtalicis tantummodo fundis, sed pro omni-bus locum habere. Placet itaque nobis eandem observationem non tantum in Italicis fundis, sed etiam in provincialibus extendi. cum autem hypothecam etiam ex hac lege donavimus, sufficiens habet remedium mulier, et si maritus fundum alienare voluerit. Sed ne ex consensu mulieris hy-pothecae eius minuantur, necessarium est et in hac parte mulieribus subvenire hoc tantummodo addito, ut fundum dotalem non solum hypothecae titulo dare nec consentiente muliere maritus possit, sed nec alienare, ne fragilitate naturae suae in repentinam deducatur inopiam. Licet enim Anastasiana lex de consentientibus mulieribus vel suo iuri renuntiantibus loquitur, tamen eam intellegi oportet in res mariti vel dotis quidem, aestimatas autem, in quibus dominium et periculum mariti est: in fundo autem inaestimato, qui et dotalis proprie nuncupatur, maneat ius intactum, ex lege quidem Ιulia imperfectum, ex nostra autem auctoritate plenum atque in omnibus terries effusum et non tantum Italicis et sola hypotheca conclusum. Στα Βασιλικά, τη

μεγάλη κωδικοποίηση των Μακεδόνων αυτοκρατόρων, η διάταξη του Ιουστινιάνειου Κώδικα μεταφέρεται ως εξής: B 29.1.19: Ὁ νόμος ὁ κελεύων μὴ πιπράσκεσθαι τὸν προικιμαῖον ἀγρὸν παρὰ γνώμην τῆς γυναικὸς μήτε ὑποτίθεσθαι, κἂν συναινῇ ἡ γυνή, χώραν ἔχει οὐ μόνον ἐπὶ τοῖς Ἰταλικοῖς ἀγροῖς, ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τοῖς ἐπαρχικοῖς. Καὶ κεκώλυται ἡ ἐκποίησις αὐτοῦ πρῶτον μὲν ἐπειδὴ τὸ ὐποκείμενον οὐ καλῶς τις ἐκποιεῖ, ἄλλως τε δὲ καὶ διὰ τὴν τοῦ νόμου κώλυσιν, ὥστε μηδὲ συναινούσης τῆς γυναικὸς τὴν ἐκποίησιν γενέσθαι. Κἂν τὰ μάλιστα γὰρ ἡ Ἀναστασίου διά-ταξις ἐκέλευσεν, ἵνα δύναται ἡ γυνὴ πιπράσκοντος τοῦ ἀνδρὸς πρᾶγμα συναινεῖν αὐτῷ καὶ ἀπο-τάττεσθαι τοῖς ἀπὸ τῆς προικὸς δικαίοις, ὅμως ἐκείνη χώραν ἔχει ἐπὶ τῶν τῷ ἀνδρὶ διαφερόντων πραγμάτων ἢ προικιμαίων διατετιμημένων ἐπὶ δὲ ἀγροῦ ἀδιατιμήτου οὐδὲν βλάπτεται ἡ γυνὴ ἐκ τῆς συναινέσεως (BT 4, 1478.7-17). Για την κρατούσα αντίληψη στο Βυζάντιο ότι η ιδιοκτη-σία της προίκας παραμένει στη γυναίκα βλ. πρόχειρα αλλά κατατοπιστικά Κ.Γ. Πιτσάκης, Κωνσταντίνου Αρμενοπούλου Πρόχειρον Νόμων ή Εξάβιβλος [Βυζαντινά και Νεοελληνικά Κείμενα 1], Αθήνα 1971 (ανατύπ. 2006), 260-261 και σημ. 1. 37. Ν 61: ἀλλ’ ὥςπερ ἐπὶ τῶν intercessionων ἐγράψαμεν τὸ δεῖν διετοῦς ὕστερον χρόνου παριόντος αὖθις ἑτέραν ὁμολογίαν γράφειν βεβαιοῦσαν τὴν συναίνεσιν καὶ τότε κύριον εἶναι τὸ γινόμενον, οὕτω κἀνταῦθα γινέσθω, καὶ εἰ συναινέσειεν ἡ γυνή, κατὰ τὸ τῶν intercessionων σχῆμα ἔστω παντελῶς ἀζήμιος, εἰ μὴ καὶ δευτέραν, καθάπερ εἰπόντες ἔφθημεν, ποιήσαιτο συ-ναίνεσιν. Για το Βελλεϊάνειο Δόγμα βλ. αναλυτικά U. Mönnich, Frauenschutz vor riskanten Geschäften: Interzessionsverbote nach dem Velleianischen Senatsbeschluß [Dissertationen zur

Rechtsgeschichte 10], Köln / Weimar / Wien 1999 (= Mönnich, Frauenschutz) με την παλαιό-τερη βιβλιογραφία. Για την χρονολόγησή του βλ. λεπτομερώς P. Buongiorno / F. Ruggio, Per una datazione del «senatus consultum Velleianum», Rivista di diritto Romano 5 (2005) 1-9. Για την πρόσληψή του στο Βυζάντιο βλ. Η. Saradi-Mendelovici, A Contribution to the study