De weg naar Hilversum 5
(Emancipatie en vervreemding)
De getalsmatige teruggang van het 'christelijk volksdeel' sinds de jaren zestig is als een min of meer vanzelfsprekend proces tot welhaast iedereen doorgedrongen. Sommigen zochten troost in de gedachte dat de "harcle, gelovige kern' nog overbleef. zodat gemiddeld de kwaliteit van dat volkscleel zelfs steeg. Oat nu is een illusie: iecler die zich tot die harde kern wil rekenen en tegelijkertijcl om zich heen en in eigen hart kijkt. zal dat moeten erkennen.
Anti-Constantijns'?
Ondanks die teruggang is er mincler ge-wenning aan de gedachte dat ook de maatschappelijke positie van christelijke en (semi- )kerkelijke organisaties ver-zwakt is. Het gaf tach nog een schok toen de omroeporganisatie IKON naar de haar. objectief gezien. toekomencle 'mar-ginale' positie op het vijfde radionet werd verwezen. De claim op een meer centrale positie. zodat het hele volk en niet aileen de ge"interesseerden onder haar be"invloe-dingsbereik zou blijven. doet wat Con-stantijns aan. Vergeleken met de cata-comben. waar de pre-Constantijnse ker-ken het mee moesten doen. mag immers Hilversum 5 plus uitbreicling zendtijcl plus overheidsfinanciering plus omroep-cao nog redelijk comfortabel heten. Het verzet van de IKON verrast: haar spre-ken kwam immers steeds overwegend als anti-Constantijns bij ons over. Toch is die verbazing onterecht omdat reeds een eerste reflectie op het bestaan van de IKON openbaart dat we hier met een typisch voorbeeld van de heclendaagse Constantijnse praktijk te maken hebben.
Het gaat immers om een kerkelijke struc-tuur, die als zodanig machts- en be"invloe-clingsmogelijkheclen heeft, welke bestaat clank zij voorrechten die haar door de staat zijn verleencl.
Christen-democraten die niet uitgespro-ken anti-Constantijns clenuitgespro-ken zullen claarentegen, mits aan de rechtsgelijkheicl ook voor anclersdenkenclen worclt vol-daan. geen enkel bezwaar hebben. Inte-gencleel, we hebben clat zelf zo beclacht en met politieke machts- en overtuigings-midclelen erdoor gekregen. Tach is het idee van de 'marginalisering' via Hiiver-sum 5 uit christen-clemocratische koker afkomstig. Hoe zit dat?
Een opgeklopt eitje
De hoeders van andere Constantijnse machtsstructuren van het christelijk volkscleel werclen onlangs opgeschrikt door kritische noten die over bepaalcle christelijke scholen en onderwijsinstellin-gen werclen gekraakt door een welbe-kencl CDA-adviseur. 1) In vele protes-tantse en katholieke scholen 'speelt de confessionele identiteit geen enkele rol I) Jr. W. van Licshout in H/30-Journaal. oktober 19H4.
van betekenis' en 'Het confessioneel on- pelijke emancipatie. Voor de reformato-
"
Jet wij~> bestaat niet bij de gratie van de risch-protestantse emancipatie geldt dat"
politick. De instellingen zullen het be- evenzeer. Vandaar dat deze beweging r staansrecht zelf moeten waarmaken. startte met het voeren van een school- c Doen zij dat niet dan moeten weer echt strijd; een echte breed verankerde volks- ~
mee ophouden'. 'Van confessionaliteiten beweging. Het ginger om dat de eigen 'L
moeten we geen opgeklopt eitje maken.' godsdienstige motieven in de Nederland- v
Pittige taal, zeker voor iemand die het se samenleving net zo goed kansen zou- s katholieke onderwijs van harte wil steu- den krijgen als de liberale. Men wilde dus \
nen en dat ook al vele jaren ondubbelzin- iets anders met de samenleving dan het ~
nig heeft gedaan. Moet het CDA dan niet volgen van gangbare trends. Er heerste e
de politieke arm van het christelijk on- het besef dat christelijke motieven niet c derwijs en organisatieleven zijn? Hoe zit tot hun recht kwamen. in hun doorwer- v
dat? Helpt het CDA de emancipatie om king werden geblokkeerd door een domi- ~
zeep? nante groep die aan die motieven geen ~
boodschap had, althans de maatschappe- r
Emancipatie, wat bedoelden ze daarmee? lijke effecten daarvan niet zag zitten. Ka- r Over de geschiedenis van de katholieken tholieken voelden zich allerminst stan- t en de orthodoxe protestanten hier te ian- daard-Nederlanders. en reformatorische ~
den gedurende de afgelopen anderhalve christenen stellig ook niet. Zij wisten dat n
eeuw is vee! en boeiend geschreven. de door hen gewenste geestelijke ontwik- c
i:
Daarbij valt vaak het woord emancipatie; keling dwars stond op die van de heersen- IIII
een begrip met een brede betekenis. De de cultuur. Die heersende cultuur heeft n' ' inhoud daarvan wordt vaak foutief gety- echt geen bezwaar gehad tegen een gro- e
''
I I
peerd. Het zou dan bij die katholieken en tere participatie van deze dwarse groe- l::
protestanten vooral om een sociaal-eco- pen, als zij hun dwarsheid maar opgaven g nomische gelijkwaardigheid zijn gegaan. en de 'nationale eenheid' voorop stelden, v om een streven 'erbi j te mogen horen'. tenminste voorzover dat het open bare c Dit is de verklaring die de culturele bo- Ieven aanging. Zij zouden dus geen be- b
venlaag, waartegen de emanciperenden zwaar hebben gehad tegen organisaties e te vechten hadden, van de emancipatie met een C, waarin de C geen enkele
"
geeft; een typering die de hooghartigheid uitdagende of prikkelende betekenis b van die bovenlaag weerspiegelt. Thur- meer had. Zij spraken zelf immers ook d lings2) heeft op het onlogische van deze over opvoeding tot christelijke deugden? e
verklaring gewezen. Immers als het om g
maatschappelijke emancipatie was ge- lnspiratie en organisatie; een verstoord
}-gaan, dan· zouden de liberal en (de cultu- evenwicht d
rele bovenlaag in de vorige eeuw) daarbij In een periode waarin het zelfbewustzijn u natuurlijke bondgenoten zijn geweest. van mensen bepaald wordt door hun con- Sl
il
De emancipatie der katholieken, via de sumptiemogelijkheden en hun maat- eI opbouw van een katholieke zuil, kwam schappelijke status, is het moeilijk zich p
echter pas goed op gang na de breuk met voor te stellen hoezeer de rangorde van d de liberalen. Voor de katholieke verzui- waarden, binnen een ander cultureel kli- [I
lers, aldus Thurlings, stond veeleer de maat, van de onze kan verschillen. Het I
emancipatie van de katholieke identiteit zelfbewustzijn van mensen kan ook door e op het spel en niet zozeer de maatschap- de toewijding aan een ideaal of de bele- 3 4 2) Dr. J .N .G. Tlmrlings: De wankele zuil, 2e druk 1978.
ving van het chnstelijk geloof worden versterkt. Oat gaat gepaard met offerbe-reidheid, vereenzelviging met een groep of instelling en met het hebben van een karakteristieke opvatting en levensstijl. Zulke zaken bepalen de dynamiek en de werfkracht van kerken en ideele organi-saties1).
We komen dat ook nu wei in bepaalde kringen tegen, maar deze staan eerder op een afstand van de politieke en sociale organisaties dan dat zij daarin stug mee-werken. De deelnemers aan de emanci-patie van de katholieken en de orthodoxe protestanten wilden niet zozeer proteste-ren als wei bestuproteste-ren. Op dat laatste wa-ren zij zo sterk gericht dat bij hun naza-ten het besturen niet meer de oorspron-kelijke inspiratie weerspiegelt. De gewo-ne voorspelbare gewo-neigingen, die voor aile organisaties opgaan, gingen ook hun to! in emanciperende kringen opeisen. Die neigingen, bijvoorbeeld tot grater groei-en, kregen voorrang boven de zin van de betreffende organisaties. Zij die, met grote offers, verantwoordelijk waren voor de stichting en/of de uitbouw van christelijke universiteiten zouden ver-baasd en trots zijn als ze zagen hoe fraai en omvangrijk de V.U. en de K.U. ge-worden zijn; of zij de inspiraties die hun bestaansreden vormen daar nog in zou-den herkennen is zeer de vraag. Er heeft een gFote mate van vervreemding plaats gevonden.
Hetzelfde geldt voor tal van andere on-derwijsinstellingen. Hun stichters gingen uit van een roeping om in de betreffende sector dwars tegen de tijdgeest in een eigen zinvolle taak te verrichten. Hun plaatsen zijn echter vaak ingenomen door personen die slechts een baan met redelijke arbeidsvoorwaarden zochten. De cultuur van de erfgenamen van de emanciperende groepen is niet of
nauwe-.J) Dr. Martin Marty: A nation ofbehavors, 1978.
lijks van het gangbare patroon te onder-scheiden. Menigeen is er notabene trots op zodoende eindelijk geaccepteerd te worden door de omgeving. Oat de eman-cipatie daarmee volledig mislukt is wordt te weinig beseft. Aanvaard worden na conformering, dat heeft honderdvijftig jaar geleden ook a! gekund. Oat was het probleem niet. Gematigd volgen terwijl anderen de trend setten, dat gunt men ons graag. Maar voorop !open in een zelfgekozen richting, dat lokt nog altijd woedende reacties uit. De erfgenamen van de emancipatie die inmiddels weer bij 'af' zijn aangekomen, doen dat ook niet graag. Daarvan zijn tal van voorbeel-den te geven. Tegen a! diegenen in die het geaccepteerd en het gearriveerd zijn boven het emanciperen verkiezen, zal het CDA het aan zijn stand verplicht moeten achten om elke eigen, geinspireerde crea-tiviteit te koesteren. Training in non-con-formisme4) is een gewichtige voorwaarde voor het kritisch kunnen participeren van christenen aan de centra van de macht. Aileen zo leren wij te ontkomen aan de gevestigde belangen en de levensstijl van de heersende cultuur. Onderwijs is dus zelf cruciaal voor de emancipatiestrijd en dat hebben vorige generaties dan ook goed beseft. Het CDA zal dus vee! waar-dering hebben voor instellingen die hun religieuze, levensbeschouweli jke, filoso-fische of pedagogische inspiratie wei cre-atief in een eigen stijl kunnen omzetten. De verbijzondering van het openbaar on-derwijs zou daarvoor meer kansen kun-nen bieden. Het gaat ons immers niet aileen om de eigen emancipatie, niet om de pure macht, niet om zelf de Neder-landse cultuur te overheersen of met for-meel-christelijke structuren te bedekken, maar om zoveel mogelijk ruimte te scheppen voor de doorwerking van het evangelie in de samenleving en in het
4) Dr. M.A. Laeyendccker-Thung tijdens de conferentie 'Het spreken van de kerk', Vrije Universiteit 7-8 november 1984.
persoonl!JK Ieven, alsmede om de ruimte die wij vanuit onze verantwoordelijkheid voor het hele volk op precies dezelfde wijze ook voor anders-denkenden wen-sen te verdedigen. Opleidingen met een specifieke ( eventueel christelijke) grand-slag waarin deze wil tot non-conformisme ontbreekt, verworden tot 'basisvoor-zieningen' zonder meer. Het kan mislei-dend zijn om daaraan nog het predikaat van deC te blijven verbinden. Indien instellingen hun inspiratie dreigen te ver-liezen, moeten zij hinderlijk worden ge-volgd met de vraag of zij hun identiteit waarmaken. Het CDA is niet gehouden om bijzondere politieke bescherming te bieden aan formeel-levensbeschouwelij-ke instellingen die hardnekkig, bijvoor-beeld vanwege het ge"imponeerd zijn door de gang bare cultuur, afzien van emancipatoire activiteit.
Verankering en vervreemding
Niet alleen een verslapping van de reli-gieuze spankracht maar ook het groeien van tegenstellingen binnen de christelijke wereld heeft een negatief effect op de nimmer eindigende emancipatie. De christenen die als zodanig aan sociale en politieke actie deelnamen hebben daarbij de eigen aard van dat werk volledig se-rieus willen nemen. Vooral in protestant-se kring, maar meer recent ook in katho-lieke, betekende dat de onderstreping van de zelfstandigheid van christelijke organisaties op politiek, sociaal-econo-misch, cultureel en onderwijsgebied. Een zelfstandigheid die niet alleen tegenover de gang bare cultuur en tegenover de overheid werd bevochten, maar ook werd hooggehouden tegenover de kerken. In de uitdrukkingen 'een vrije school' en 'vrije universiteit' betekent het woordje vrij, dat men vrij wilde staan tegenover de door de liberalen gedomineerde staat, maar ook vrij tegenover kerkelijke in-menging in datgene wat met name bij protestanten als de zelfstandige taak van
CHRISTEN DEMOCRA TISCHE VERKENNINGEN 12iS4
christenen werd gezien. Ieder die de cam-pus van de V. U. betreedt en die de ge-schiedenis kent, wordt weer daarbij be-paald en gesticht. Die zelfstandigheid te-genover de kerken was op zichzelf al een emancipatiestrijd waard. Ook die strijd is niet voorbij, getuige de nadruk waarmee het CDA zich presenteert als een partij op christelijke grondslag en niet een con-fessionele partij, waarin immers een ker-kelijke binding zou zijn gesuggereerd. Hetzelfde geldt voor de media, de vakbe-weging etc.
Op sommige gebieden hebben kerkelijke organen behoefte om naast de "vrije' christelijke organisaties, die op bepaalde gebieden werkzaam zijn, ook eigen acti-viteiten te ontplooien. Daar zijn goede en minder goede redenen voor. In de eerste plaats is er de eigen kerkelijke benadering van de mens, zoals die in prediking en pastoraat plaatsvindt. Mo-derne media moeten daarvoor beschik-baar zijn. Voorts hebben niet aile christe-nen de wens om via christelijke organisa-ties aan sociale en politieke actie dee! te nemen. Voorzover zij dan lid van andere, niet christelijk gefundeerde. organisaties zijn, bemerken zij al spoedig dat ze daar-in geen ruimte hebben om zich als christe-nen publiekelijk te doen horen. Eigenlijk is dat vanzelfsprekend. Zij nemen. buiten de kerkelijke sfeer, dus genoegen met een minder geemancipeerde positie om redenen die overigens in een honorabele afweging gelegen kunnen zijn. De be-hoefte om uitdrukkelijk vanuit een chris-telijke overtuiging over sociale en poli-tieke zaken te spreken is daarmee niet verdwenen, althans niet bij de meest be-wusten. Vandaar dat voor het spreken van kerken over sociale en politieke aan-gelegenheden, alsmede voor het opzetten van semi-kerkelijke organisaties (IKON, IKV, secties van de Raad van Kerken e.d.) vooral, echter niet uitsluitend, vee! enthousiasme bestaat bij hen die zich niet
le cam-~ ge-ij be-eid te-aleen strijd is .armee Jartij :n con-~n ker-erd. vakbe-kelijke je' paalde n acti-oede de ike 111 . Mo- chik- christe- gamsa-leel te andere, 1isaties e daar- christe-genlijk , buiten met ieom 'rabele be-l chris- poli-niet est be-: ken \.e aan-,pzetten IKON, ken d, veel ich niet
of slechts matig tot christelijke organisa-ties aangetrokken voelen. 5) Zij verkeren in dezelfde positie als bewuste christenen uit Ianden waar geen christelijk organisa-tieleven bestaan kan. Zij ontmoeten deze christenen in vergaderingen van de We-reldraad van Kerken waar het kerkelijk spreken over sociale en politieke kwes-ties derhalve als een pure noodzaak wordt gezien omdat er in de meeste Ian-den geen andere, echte participatie op basis van evangelische inspiratie mogelijk is. In Nederland werkt dat spreken van kerken intussen heel anders uit, juist ook omdat daar nog andere factoren in het spel zijn. Volgens de dissertatie van Phi-lip Everts()) hebben namelijk de !eden van de kerkelijke bureaucratic. de sta-ven, de raden, de 'vrijgestelden'. statis-tisch bezien een heel ander patroon van opvattingen dan doorsnee-kerkmensen. Op een aantal punten kan van een grote kloof gesproken worden, die zelfs nog dieper is dan tussen kerkgangers en bui-tenkerkelijken. Behoudens de mogelijk-heid dat bij kerkelijke functionarissen een beter inzicht in de bedoelingen van het evangelic aanwezig is. kan voor deze verwijdering ook een zeer profane reden worden aangewezen, namelijk deze dat de 'Sitz im Leben'41 van deze categoric van kerkelijke elites verwant is aan die welke gangbaar is binnen een bepaalde sector van de samenleving. Te denken valt aan het klimaat aan universiteiten, sociale faculteiten. sociale academies e.d. Oeze profane verklaring van bestaande verschillen in opvatting impliceert tevens een zeker optimisme, omdat juist het geestelijk klimaat binnen deze sector ook in beweging is. lntussen bestaat er echter aile kans op conflicten tussen christelijke organisaties en kerkelijke instanties, wel-ke parallellopen met die tussen wel-kerkvolk en kerkleiding. Het wordt pijnlijk als
kerkelijke organen worden aangezien als representant van een bepaalde politieke minderheidsgroep, zodat te velen al snel menen te 'weten uit welke hoek de wind waait'. Kerkelijke in stan ties die het daar-op Iaten aankomen zijn al gemarginali-seerd voordat hun 'de weg naar Hilver-sum 5' gewezen wordt. Het is heel moei-lijk om binnen een democratische organi-satie als het COAte blijven opkomen voor de positie van een semi-kerkelijke instantie die door de !eden als 'ver-vreemd' wordt ervaren. Hetzelfde geldt uiteraard voor instellingen van christelij-ke signatuur die niet door slechts regen-ten (het kleinere kwaad) worden gedomi-neerd, maar door professionele staven met cao, die zich niet verbonden voelen met de achterban namens of voor wie zi j werken.
Over en sluiten?
Als we de diverse organisaties bezien die het voertuig en het produkt van onze subcultuur waren en zijn, dan bekruipt ons het gevoel dat van stille vervreem-ding en soms van cultuurroof gesproken kan worden. Oat ziende, pleiten sommi-gen voor het opgeven en de ontmanteling van deze organisaties, of zij staken de communicatie. Oat lijkt mij niet erg vruchtbaar. Het is moeilijk om ten volle te voorzien wat wij daarmee zouden ver-liezen. Misschien is het beter om te kiezen voor de moeizame weg van de overtuiging of eventueel de herovering via een drastische democratisering. Oat sluit niet uit dat de omvang van de orga-nisatorische erfenis weleens zou mogen afnemen. Het is juist een grote fout ge-weest dat toegegeven is aan de neiging groter te groeien ten koste van de in-houd.
Belangrijker is dat op aile daarvoor in aanmerking komende levensterreinen er
5) Dr. 1. van Putt en: statistische gegevens gepresenteerd tijdens de conferentie 'Het spreken van de I<erk'. Yrijc Universitcit 7-R november 19R4.
6) Dr. Ph.P. Everts: Public Opinion, The Churc!Jes and Foreign Policy. Lciden 19R3.
instellingen blijven die een voorbeeld-functie vervullen of van waaruit nu of later weer een aanstekelijke werking kan uitgaan. Daarom zullen christelijk gei:n-spireerde personen en instellingen veel beter moeten communiceren dan nu het geval is. Uitdagen tot dialoog op basis van de grondslag die men beweert te erkennen. Oat is immers ook binnen de organisaties de voorwaarde om vanuit die grondslag creatief bezig te kunnen zijn. Het werken aan herstel van·wederzijds vertrouwen is een voorwaarde voor een verdere doorwerking van het evangelie in deze samenleving.
Daarbij zal ook het CDA enkele obsta-kels moeten opruimen. Velen ervaren aan onze partij weinig christelijke dyna-miek. De verdenking dat het CDA, of_ een belangrijk deel daarvan, geen bood-schap heeft aan christelijke ethiek; dat we niet malen om het verband tussen onze politiek en onze uitgangspunten; dat deC aileen bedoeld is als
klantenbin-CHRISTEN DEMOCRATISCHE VERKENNINGEN 12/84
der: die verdenking is niet zonder grond! De machtsbegeerte van middelmatigen valt velen meer op dan de inspiratie die de zin van onze partij bepaalt. Hoe vaak Iaten christen-democraten van hoog tot laag in godsdienstig opzicht het achterste van hun tong zien, en is daar wei iets te zien? Zoals wij wrevelig worden over de lege en de vervreemde, niet meer in het volk gewortelde C-organisaties, zo zullen anderen neigen tot afschaffing van het CD A a is dat zelf op een lege of ver-vreemde C-organisatie gaat lijken. Dit besef is een goede uitgangspositie voor een serieus gesprek, immers vanaf voet-stukken kan men elkaar moeilijk be-reiken.
