Moderniteit in beeld, Star Trek en het proces van
secularisering.
Onttovering, leven in een wereld zonder wonder en de herbetovering van het wereldbeeld
Student: Nando Servais (5735149) Docent: Ulrike Popp-Baier
Vak: Thesis voor het behalen van de graad Master of Arts (Religiewetenschappen) Aantal woorden: 23639
Inhoudsopgave
Moderniteit en een dialectische opvatting van secularisering……….1
Star Trek en de benaderingswijze...10
De stem van de onttovering………..18
Leven in een wereld zonder wonder, zingeving in de ijzeren kooi………..29
Herbetovering, holisme en de aard van de werkelijkheid………42
Conclusie……….………..60
Literatuurlijst……….…………66
1 Moderniteit en een dialectische opvatting van secularisering
De opkomst van de moderne wereld is, binnen het sociologisch denken, lange tijd uitgelegd door een beroep te doen op termen als rationalisatie, mechanisering, onttovering, en binnen het domein van de studie naar religie, secularisering. Dergelijke concepten werden
aanvankelijk gebruikt om het ogenschijnlijk verminderende maatschappelijk belang van de grote religies te verklaren. De opkomst van de moderne samenleving liet zich omschrijven als een progressieve ontwikkeling waarbij het rationele aspect van de mens geleidelijk aan het irrationele overwon. Eén van de meest krachtige expressies van deze gedachte is wellicht het idee dat religie in zijn geheel tot het verleden zou behoren wanneer de moderne tijd zijn piek zou bereiken.
De hierboven genoemde processen hebben inderdaad grote sporen nagelaten in de hedendaagse maatschappij, maar het beeld dat hierboven geschetst wordt kan vandaag de dag getypeerd worden als een cliché. Het is een specifiek beeld dat op veel kritiek heeft kunnen rekenen sinds de jaren 60 en 70 van de twintigste eeuw. Dit was de periode dat modernisering als overkoepelend “moederproces” onder de loep genomen en bekritiseerd werd. Het grootse narratief van de moderniteit waarvan de wortels veelal gezocht werden in het zestiende eeuwse Europa kwam onder druk te staan, kennisclaims in de sociale- en
geesteswetenschappen werden betwist. Het was in navolging van het proces van
dekolonialisering dat het “Westerse” monopolie op het wetenschappelijk denken onder vuur kwam te liggen en dat de “politiek” achter de kennisproductie werd aangekaart en de
mogelijkheid tot objectieve kennis te komen werd bevraagd.1
Het was in samenloop met deze versplintering van het grote narratief omtrent moderniteit dat bijgaand onttovering en secularisering, cruciale concepten voor de sociologische studie naar religie in betekenis differentieerden en soms ogenschijnlijk tegenstrijdige invullingen kregen. Het heeft onderzoekers ertoe gebracht te spreken van verschillende paradigmatische verschuivingen binnen de studie naar secularisering en religie.
Die verschuivingen kunnen wellicht ook worden getypeerd als polarisaties, want daar waar het paradigma van de negentiende en begin twintigste eeuw getypeerd kan worden als Eurocentrisch en antireligieus kan worden gesteld dat recent onderzoek in zijn algemeenheid
1 Gurminder K. Bhambra, ‘Historical Sociology, Modernity, and Postcolonial Critique’, The American Historical
2
getuigt van medegevoeligheid jegens religie.2 Hier wordt op bescheiden manier geprobeerd om dergelijke polarisaties te overkomen. Daarom wordt gewerkt met een eigen opvatting omtrent secularisering dat ik zie als een dialectisch proces. Er zijn verschillende manieren waarop een dergelijke opvatting uitgewerkt kan worden maar er gaat een gemeenschappelijke doelstelling schuil achter die uitwerkingen. Zoals Warren S. Holstein zegt in ‘Secularization in the Old Paradigm’:
‘A dialectical understanding of the proces of secularization can help make better sense of the competing claims between proponents of the new paradigm and defenders of the old – how secularization and sacralization can occur simultaneously.’3
Met een dialectische opvatting van secularisering wordt het uitgangspunt gehanteerd dat religieuze verandering gedreven wordt door conflicten, spanningen en antagonismen die voortkomen uit twee tegenovergestelde krachten. Binnen dit patroon wordt elke beweging opgevolgd door een tegenbeweging. Deze kunnen elkaar opvolgen, gelijktijdig plaatsvinden of op verschillende niveaus in de samenleving plaatsvinden. Als resultaat van dit proces kan er sprake zijn van zowel stappen “vooruit” als “achteruit”.4 Een theorie van secularisering moet contradicties aanstippen in plaats van deze verwijderen of negeren.5
De gedachte dat secularisering dialectisch is uit zich hier door te werken met het idee dat secularisering twee ogenschijnlijk tegengestelde bewegingen omvat, namelijk onttovering en herbetovering en dat het gedreven wordt door een proces van rationalisatie. Geïnspireerd door Max Weber wordt rationalisatie hier opgevat als een integraal onderdeel van de opkomt van de “Westerse” moderne tijd. Het omvat verschillende vormen van rationaliteit, maar belangrijk is het groeiend belang van doelrationeel handelen. Het begrip verwijst naar het toenemend belang dat gehecht werd aan een calculerende instelling. Vooruitdenken, een systematisering van werkwijzen en emotionele neutraliteit zijn onlosmakelijk verbonden met
2 Monika Wohlrab-Sahr en Marian Burchardt, ‘Multiple Secularities: Toward a Cultural Sociology of Secular
Modernities’, Comparative Sociology 11 (2012) 875-909, aldaar 879.
3 Warren S. Goldstein, ‘Secularization Patterns in the Old Paradigm’, Sociology of Religion 70 (2009) 157-178,
aldaar 158.
4 Goldstein, ‘Secularization Patterns in the Old Paradigm’, 158. 5 Ibidem, 173.
3
het doelrationeel handelen.6 Het concept heeft betrekking op de groeiende macht van de mens over de natuurlijke wereld in zowel theoretische als praktische zin. 7
Ik wil rationalisatie uitbreiden en stellen dat deze ontwikkeling gekenmerkt wordt door verwetenschappelijking en technologisering. De groeiende rol van wetenschap in de “Westerse” geschiedenis is een essentieel onderdeel van het “Westerse”
moderniseringsproces. Inger Furseth en Pål Repstad drukken de gedachte goed uit in An
introduction to the sociology of religion wanneer zij zeggen:
‘What characterizes the modern project is that scientific methods are developed to reach the truth. The truth produced by using scientific methodology is called a truth in the final instance, that is, some fundamental elements upon which truth rests.’8
Technologie, als materiële expressie van het wetenschappelijk denken, neemt eveneens een belangrijke plek in binnen dit proces van rationalisatie. Technologie is de vrucht van het mechanische denken, de belichaming van menselijke rationaliteit. Machines, elektronische apparaten, computers en het geheel aan wetenschappelijke hulpmiddelen zijn rationele constructies. In hen liggen principes besloten die betrekking hebben op kostenefficiëntie, doelmatig handelen, het beperken van overbodig gebruik van energie, tijd en geld.9
Ideaaltypisch gezien wordt de moderne tijd in dit onderzoek dus opgevat als een
rationele, wetenschappelijke en technologische tijd. Uitgangspunt is dat die context enerzijds
onherroepelijk leidt tot wat Max Weber heeft omschreven als een proces van onttovering en dat verwijst naar de groeiende invloed van het rationele denken op het wereldbeeld van de mens. Het wonderbaarlijke, verbazingwekkende of magische van de wereld wordt door wetenschap ontdaan van zijn mysterie.10 Onttovering wordt hier opgevat als het proces waarbij het menselijk bestaan, de natuur en de maatschappij worden uitlegd en besproken
6 Jacques van Hoof en Joris van Ruysseveldt ed., Sociologie en de moderne samenleving. Maatschappelijke
veranderingen van de industriële omwenteling tot in de 21ste eeuw (7e druk; Heerlen 2008) 137.
7Anthony J. Carroll, ‘Disenchantment, rationality and the modernity of Max Weber’, Truth, Reality and
Religion. New Perspectives in Metaphysics 16 (2011) 117-137, aldaar 120-121.
8Inger Furseth en Pål Repstad, An introduction to the sociology of religion. Classica land contemporary
perspectives Surrey en Burlington 2006) 75.
9Bryan Wilson, Contemporary transformations of religion (Oxford 1976) 88; als geciteerd door Stef Aupers,
‘The Revenge of the Machines: On Modernity, Digital Technology and Animism’, Asian Journal of Social
Science 30 (2002) 199-220, aldaar 200.
4
vanuit de premisse van de rede en niet als resultaten van de acties van goddelijke krachten of het transcendentale.
Het verhaal van onttovering is er één van vervreemding, van de rationele mens die zichzelf distantieert van “religie”, het geloof in het goddelijke, bovennatuurlijke of
buitenzintuigelijke. Het verhaal van onttovering is er één waarin een set ideeën
(traditioneel/religieus) vervangen worden door een andere (modern/rationeel). Het is het verhaal van conflict tussen het “religieuze” en het “rationele” waarbij religie en wetenschap lijnrecht tegenover elkaar staan. Onttovering, zo wordt hier gedacht, resulteert in een soort van conflict narratief dat religie, wetenschap en technologie als in strijd met elkaar ziet over “waarheid”.11 Het verhaal van de onttovering presenteert zichzelf als de dialectisch antithese die lijnrecht tegenover een religieuze, mysterieuze of irrationele beleving van de wereld staat.
De groeiende invloed van het rationele op het wereldbeeld bood een pessimistisch perspectief op de wijze waarop de wereld als zinvol beleefd zou worden en de manier waarop mensen het leven als betekenisvol konden ervaren. Het was Max Weber zelf die rationalisatie en onttovering associeerde met de neergang van het magische en betekenisvolle in het leven en zag hoe het moderne bestaan getransformeerd werd en de mens opgesloten werd in “de ijzeren kooi van de rede”.12 Wat volgt in deze situatie wordt goed in woorden gevat door Sam Han wanneer hij zegt dat in deze wereld:
‘the human’ has become the fulcrum. The world, and history itself, has come to be measured in human terms. (…) Instead of a magical-mythical world, we have a human-technological world, magic being replaced by technoscience and myth by humanism.’13
De gedachte is dat een opvatting van secularisering die als proces van onttovering wordt benaderd eveneens rekening moet houden met de manier waarop de mens zich psychologisch wapent tegen een leven in de “ijzeren kooi”. Het is in dit radicaal gewijzigde wereldbeeld, in een wereld zonder wonder, dat mensen opnieuw een betekenisvolle manier van zijn dienen te formuleren. Het is de mens die zichzelf probeert te kronen als de “heerser van de kosmos” en zichzelf betovert met het vooruitzicht van een ijzeren troon. Het is een perspectief waarin de
11 Sam Han, ‘Disenchantment revisited: Formations of the ‘secular’ and ‘religious’ in the technological
discourse of modernity’, Social Compass 62 (2015) 76-88, aldaar 79.
12 Michael T. Saler, ‘Modernity, Disenchantment, and the iron Imagination’, Philosophy and Literature 28
(2004) 137-149, aldaar 138.
5
mens zelf de ultieme bron van zingeving wordt. Onttovering bestuderen betekent dat bestudeerd wordt hoe de mens zin geeft aan het leven als onderdeel van de spanning die
schuilt in een dialectisch proces van secularisering.
Ik denk dat in dit psychologisch wapenen de mogelijkheid ligt om tot een nieuw herbetoverd wereldbeeld te komen. Ik wil hier het kunnen benadrukken ten einde niet deterministisch te klinken, sommigen zullen vrij tevreden zijn met hun plek op een ijzeren troon. Echter, zoals E.J. Dijksterhuis in 1950 in de inleiding van Mechanisering van het
wereldbeeld vertelt, meenden sommige wetenschappers 'in de overheersing van het denken
door de mechanistische beschouwingswijze een der hoofdoorzaken te zien van den geestelijken nood waarin de wereld der twintigste eeuw, ondanks allen technischen
vooruitgang, is komen te verkeren.’14 Ik sluit mij hierbij aan en werk vanuit de gedachte dat
leven in een wereld zonder wonder een traumatische ervaring is waarbij zich een moment van
conflict voor kan doen dat geboorte kan geven aan een herbetovering van het wereldbeeld en
een nieuwe ontologie of manier van zijn.
Het is de formatie van een nieuwe manier van zijn die ik hier wil plaatsen onder de noemer van herbetovering. Het is een vorm van betovering, maar op een manier die aansluit bij de rationaliteit van de moderne wereld. Het is het dialectische eindproduct ofwel de
synthese. Het is een terugkeer van het irrationele na een verwerping ten bate van het rationele.
Het is echter een radicaal gewijzigde uitdrukking van het irrationele. Een beschrijving van herbetovering toont zowel de behoefte van de hedendaagse mens naar het rationele als het irrationele, naar het verklaarbare als het mysterieuze. In the The re-enchantment of the world schrijven Landy en Saler dat er een groeiend bewustzijn is onder geleerden dat er vormen van betovering zijn die geheel verenigbaar zijn met, en soms zelf afhankelijk zijn van, die
kenmerken van moderniteit die doorgaans als onttoverend worden gezien.15
Volgens Landy en Saler geldt dat als de wereld wederom herbetoverd wordt, dit moet gebeuren, niet alleen door deze te doordringen van mysterie en wonder, maar ook met orde, misschien zelfs met ‘purpose’.16 Er moet in elk geval een manier zijn waarop in de profane wereld ruimtes kunnen bestaan die op een bepaalde manier de aantrekkingskracht van het
14 E.J. Dijksterhuis, De mechanisering van het wereldbeeld (7e druk; Amsterdam 1996), document bezocht op
17-01-2015, De Nederlandse Bibliotheek 2009,
<http://www.dbnl.org/tekst/dijk027mech01_01/dijk027mech01_01.pdf>, p.1.
15 Jaoshua Landy en Michael Saler, ‘Introduction: the Varieties of Modern Enchantment’, in: Idem ed., The
re-enchantment of the world. Secular Magic in a rational age (Stanford 2009) 1-14, aldaar 7.
6
heilige bezitten. Er moeten alledaagse wonderen zijn, uitzonderlijke gebeurtenissen die ingaan tegen de geaccepteerde orde der dingen en deze misschien wel veranderen, en niet geheel onbelangrijk: er moeten openbaringen zijn, momenten van zijn wanneer, al is het voor een kort moment, de wereld stil staat en er sprake lijkt te zijn van een quasi-mystieke vereniging met iets dat groter is dan het eigen ik.17 Wanneer een dergelijke opvatting van herbetovering wordt geaccepteerd, wordt erkend dat moderniteit ogenschijnlijke tegenstellingen bevat, zoals rationaliteit en het wonderlijke, seculariteit, ofwel een oriёntatie op het wereldlijke, en
geloof.18
In ‘Disenchantment, Enchantment and Re-enchantment: Max Weber at the
Millennium’ ziet Richard Jenkins dat als het idee van herbetovering geaccepteerd wordt dit betekent dat aanvaard wordt dat er meer dingen in het universum moeten zijn dan waarvan de rationalistische epistemologieën en wetenschappelijke ontologieën van kunnen dromen. Jenkins meent dat herbetovering betrekking heeft op alledaagse verklaringswijzen zoals “geluk” of “toeval”; gevestigde ofwel “traditionele” spirituele geloofsvoorstellingen; “alternatieve” ofwel “New Age” overtuigingen en “vreemde wetenschap.19
Volgens Jenkins geldt dat:
‘Enchantment conjures up, and is rooted in, understandings and experiences of the world in which there is more to life than the material, the visible or the explainable; in which the philosophies and principles of Reason or rationality cannot by definition dream of the totality of life; in which the quotidian norms and routines of linear time and space are only part of the story; and in which the collective sum of sociability and belonging is elusively greater than its individual parts.’20
Het is in het proces van herbetovering dat de geboorte van een nieuw wereldbeeld schuilt waarvan gezegd kan worden dat deze religieus van aard is. Wanneer een religieus
wereldbeeld getypeerd wordt als een wereldbeeld waarin de mens of mensheid overstegen wordt door “iets groters” dat wellicht, maar niet noodzakelijk, iets transcendentaals is dat de zintuiglijke waarneming ontstijgt en waar de mens betekenis aan kan ontlenen.
17 Ibidem.
18 Ibidem, 3.
19 Richard Jenkins, ‘Disenchantment, Enchantment and Re-Enchantment: Max Weber at the Millennium’, Max
Weber Studies 1 (2000) 11-32, aldaar 12.
7
Het is met deze opvatting van moderniteit, als een tijdperk van secularisering dat bewegingen van onttovering, een leven in een wereld zonder wonder en herbetovering behelst, dat ik een beter begrip hoop te kweken van de complexiteiten van het huidige tijdperk, of in elk geval een meer genuanceerd beeld poog te schetsen.
De vraag wordt dan nu waar te kijken om deze ogenschijnlijk tegengestelde
bewegingen in samenhang met elkaar te kunnen zien? Veel sociologen concentreren zich op de wijze waarop dergelijke processen de maatschappij beïnvloeden en richten zich op de institutionele kant van de samenleving of richten zich op statistisch onderzoek. Ik concentreer mij echter op het culturele domein als plek waar deze spanningen of ambiguïteiten van de moderniteit tot uiting komen. De gedachte is dat dit dialectische proces van secularisering terug te vinden moet zijn in de verhalen die een cultuur, in dit geval een “Westerse cultuur”, zichzelf vertelt.
Noodzaak is dan een verhaal uit te kiezen dat aansluit bij het bovengenoemde
perspectief op moderniteit als een wereld van rationalisatie maar zeer zeker ook als één dat de effecten van verwetenschappelijking en technologisering herbergt. Het is in dit opzicht dat ik de aandacht wil vestigen op de mogelijkheden dat een genre als sciencefiction te bieden heeft.
Het is een genre dat vanwege de nadruk op het mechanische, technologische en wetenschappelijke onlosmakelijk verbonden lijkt te zijn met de opkomst van het rationele moderne tijdperk zelf. Het gebrek aan een essentialistische definitie van het genre maakt het moeilijk om een tijd van oorsprong aan te wijzen, maar het is vooral belangrijk stil te staan bij de manier waarop sciencefiction geleidelijk aan zichtbaar wordt in het milieu van het laat-negentiende eeuwse narratief.21 Dit is een periode waarin wetenschap en technologie een steeds prominentere plek in het leven van de mens in gingen nemen. Het is gedurende de negentiende eeuw dat wetenschappelijke en technologische instellingen onderscheidende sociale formaties werden die op hun eigen manier net zo belangrijk werden als klassen, economieën en religies.22
In Science fiction is Roger Luckhurst de mening toegedaan dat het genre op kon komen door de opmars van wetenschappelijke en technische instituten die verantwoordelijk waren voor een generatie van wetenschappelijke werkers, onderwijzers en ingenieurs die het traditionele centrum van culturele autoriteit het hoofd boden. Hieraan gerelateerd was de
21 John Rieder, 'On defining SF, or not: Genre theory, SF, and history', Science Fiction Studies Vol 37 (2010)
191-209, aldaar 196.
22 C.A. Bayly, The birth of the modern world, 1780-1914. Global connections and comparisons (Malden, Oxford
8
context van een cultuur die zichtbaar werd getransformeerd door technologische en wetenschappelijke innovaties die het alledaagse leven voor het eerst doordrongen met het mechanistische.23
Vandaag de dag is het een genre waar men niet omheen kan simpelweg door de wijze waarop deze aansluit bij de leefwereld en verbeelding van de hedendaagse mens. Om de woorden van de Britse auteur J.G. Ballard te gebruiken: ‘One's living science fiction. All our lives are being invaded by science, technology and their applications.’24 Vandaag de dag ‘(…) the whole of science fiction's imaginary universe has long since been absorbed into the
general consiousness.’25
Sciencefiction zie ik als een narratieve expressie bij uitstek van een wetenschappelijke heroriëntering van de mens die zich in alle redelijkheid ontologisch wil wortelen in een tijd waarin wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen de mens naar sferen leidt waar hij nog nooit is geweest, zowel op theoretisch gebied als in de meest letterlijke betekenis van het woord. Technologie stelt ons in staat de ruimte te betreden en het is via telescopen en soortgelijke apparatuur dat het territorium van het universum wordt opengebroken. Sciencefiction stelt, in een context die gedomineerd wordt door de gevolgen van rationalisatie, de “wat als” vraag en werkt deze op vermakelijke en speelse wijze uit en behandelt als zodanig de spanningen of ambiguïteiten van de moderne tijd.
Zo ook de ambigue plek die religie, als behorende tot het domein van het irrationele
en betoverde, in de Westerse wereld geniet. Steven Hrotic, die zich heeft geconcentreerd op
de plek die het idee van religie geniet in het meta-narratief, het groeiende totaal aan verhalen, van science fiction, trekt een conclusie die naar mijn mening gezien moet worden in het kader van secularisering als proces van onttovering en herbetovering. Hij is de mening toegedaan dat het genre de typisch moderne spanning tussen wetenschap en religie weerspiegelt maar merkt hierbij op:
‘Science fiction’s metanarrative for religion is its – and, in a sense, all of our – attempt to reconcile two different ways of understanding the world. As this tension plays out, we discover that perhaps religion and science are not as inevitably opposed as we once
23 Roger Luckhurst, Science fiction (Cambridge en Malden 2005) 16.
24 J.G. Ballard geciteerd in: Jonathan Benison. ‘Science fiction and postmodernity’, in: Francis Barker, Peter
Hulme en Margret Iversen ed., Postmodernism and the re-reading of modernity (Manchester 1992) 139-158 aldaar 139.
9
supposed.’26
Mijn idee, dat sciencefiction vruchtbare grond is voor een bestudering van een rationele herbetovering van het wereldbeeld en een herintreding van het religieuze, blijkt bijvoorbeeld ook uit het werk van James A. Herrick, die in Scientific mythologies het idee verdedigt dat populaire sciencefiction werken, speculatieve wetenschap en documenten van bepaalde religieuze bewegingen de laatste drie eeuwen gediend hebben als locaties waar verhalen zijn ontwikkeld en gepromoot die de ultieme vragen van het leven aankaarten.27 Deze verhalen, die volgens Herrick wetenschappelijke mythes bevatten door hun neiging geloofwaardigheid te zoeken door een link met wetenschap aan te gaan, zijn samengevloeid in een systematische verklaring voor het bestaan, de aard, verlossing, toekomst en toestand van de mensheid. Hij ziet de geboorte van een nieuw religieus wereldbeeld in het domein van de popular culture.28
Herrick gaat uiteindelijk zo ver te stellen dat we het tijdperk van de wetenschappelijke religie zijn ingegaan en het gebied van gespiritualiseerde wetenschap betreden.29
Ik zal hier ingaan op een specifiek sciencefiction werk dat ongeëvenaard is in omvang en populariteit om een idee te krijgen van de manier waarop het hierboven beschreven proces van secularisering, als proces van onttovering en herbetovering, gedreven door rationalisatie, doorklinkt in het culturele domein en als zodanig de introductie van een nieuw religieus wereldbeeld toont.
26 Steven Hrotic, Religion in science fiction. The evolution of an idea and the extinction of a genre. Scientific
studies of religion. Inquiry and explanation (Londen en New York 2014) 2.
27 Herrick, Scientific mythologies, 248. 28 Ibidem.
10 Star trek en de benaderingswijze
In dit onderzoek richt ik mij op de sciencefiction verhalen van het immens populaire Star
Trek, wellicht de grootste mediafranchise ter wereld. Het is voor velen een bron van vermaak
en het kent een grote aanhang trouwe fans. Vandaag de dag zijn er zes televisieseries en twaalf films uitgebracht en het einde is nog niet in zicht, een dertiende film staat op de
agenda. Star Trek handelswaar bestaat uit honderden verschillende romans, gidsen, technische handleidingen, modellen, kostuums, autobiografieën, stripboeken, verzamelkaarten, actie figuren en spellen. Er zijn honderden fan verenigingen wereldwijd en miljoenen
zelfverklaarde fans die de meeste landen in de wereld vertegenwoordigen. De populariteit en duur van de Star Trek franchise is ongekend in de geschiedenis van televisie.30
De franchise begon in de jaren 60 met Gene Roddenberry. Hij was niet alleen de schepper en uitvoerend producent van de shows, maar schreef en herschreef vele van de scripts en stond erop alle goed te keuren. Roddenberry wilde met Star Trek drama en avontuur gebruiken om de mensheid weer te geven in al zijn verschillende verschijningsvormen en overtuigingen. Hierbij moesten de problemen en netelige kwesties die de mensheid kent worden aangekaart via de personages van de shows. Belangrijk voor de manier waarop de shows zijn vormgegeven was het feit dat Roddenberry het recht, of de verantwoordelijkheid, koesterde zelfstandig na te denken en om de waarheid te onderzoeken via logisch redeneren en het verbeeldingsvermogen. Het was een recht en verantwoordelijkheid dat ieder mens toegewezen moest krijgen.31
Star Trek: The Original Series (TOS) was de eerste serie van de franchis. De
afleveringen ervan belichaamden in veel opzichten cruciale aspecten van wat hier als moderniteit is gedefinieerd. De vroegste verhalen van Star Trek getuigden van een extreem vertrouwen in wetenschap en technologie en de mogelijkheden die zij boden om een aan een utopie grenzende wereld te realiseren. Het zijn shows die gedreven worden door een centrale mythe, een geloof in de onvermijdelijkheid van vooruitgang.32
30 Jennifer E. Porter en Darcee L. McLaren, 'Introduction: Star Trek, Religion, and American Culture', in: Idem
ed., Star Trek and Sacred Ground. Explorations of Star Trek, religion and American culture (Albany 1999) 1-12, aldaar 1-2.
31 Anne Mackenzie Pearson, ‘From Thwarted Gods to Reclaimed Mystery?’, in: Porter en McLaren ed., Star
Trek and Sacred Ground,13-32, aldaar 14-15.
32 Robert Asa, ‘Classic Star Trek and the Death of God: A Case Study of “Who Mourns for Adoais?”’, in: Porter
11
Zoals Robert Asa aangeeft in ‘Classic Star Trek and the Death of God’:
Classic Star Trek has almost unbound confidence in the powers of human rationality and science. In this regard, Star Trek reflects the intellectual foundations of the Enlightenment, an eighteenth-century philosophical movement characterized by rationalism (trust in reason), empericism (trust in the sense), and skepticism (trust in mistrust – refusing to believe in anything without good evidence).33
De aarde is in Star Trek een plek zonder oorlog waar verlichte rationele mensen de grote problemen zoals honger, ziekte en criminaliteit hebben uitgeroeid.34 Star Trek wordt eveneens gepresenteerd als een historisch voorstel, als een wereld die is voortgekomen uit onze huidige wereld.35 Het zijn shows die wetenschap en technologie verheerlijken en tonen hoe de mens in
technologisch geavanceerde ruimteschepen het heelal doorgaan en verkennen. Daarbij worden vele werelden met elkaar verbonden in de Verenigde Federatie van Planeten waarvan Starfleet de defensieve, onderzoekende en diplomatieke kracht is.
Mijn aandacht gaat in dit onderzoek uit naar twee meer recente reïncarnaties van Star
Trek, namelijk de series Star Trek: Deep Space Nine (DS9) en Star Trek: Voyager (STV).
Deze wedergeboortes, welke uitgezonden werden tussen 1993 en 2001, staan enerzijds in deze traditie toegewijd aan wetenschap en het rationele dat de oorspronkelijke series
kenmerkt. Anderzijds lijken ze minder overtuigd te zijn van de omnipotentie van wetenschap en het niet-bestaan van het spirituele.36 De series lijken uitermate geschikt om de contradicties van de moderne tijd te onderzoeken doordat ze zowel pogen recht te doen aan de rationele uitgangspunten die de oorspronkelijke shows typeerden, als getuigen van een specifieke ontgoocheling.
De shows hebben elk een duidelijk onderscheiden verhaallijn. DS9 werd tussen 1993 en 1999 uitgezonden en kent verschillende grote verhaallijnen waarin een belangrijke rol is weggelegd voor de Starfleet kapitein genaamd Sisko die samen met zijn team een
ruimtestation met de naam Deep Space Nine draaiende moet houden onder moeilijke
omstandigheden. Zij zijn daar op uitnodiging van de Bajoranen, een uiterst religieus volk dat
33 Asa, ‘Classic Star Trek and the Death of God’, 50
34 Peter Linford, Deeds of Power: Respect for Religion in Star Trek: Deep Space Nine’, in: Porter en McLaren
ed., Star Trek and Sacred Ground, 77-100, aldaar 83.
35 Linford, Deeds of Power’, 83.
12
leeft op de planeet nabij het station. Het is een volk van vrijgevochten verzetsstrijders die hun onafhankelijkheid hebben weten te verkrijgen na een decennialange oorlog met een
bezettende macht genaamd de Cardassianen.
Sisko moet als vertegenwoordiger van de Federatie toezicht houden op de overgang naar vredestijd en is betrokken bij de wederopbouw van de planeet en de ontwikkeling van de wereld als potentiële kandidaat voor toetreding tot de Federatie. Dit is geenszins een
gemakkelijke klus, niet alleen omdat de wereld kampt met de gevolgen van een decennialange bezetting en oorlog, maar ook omdat in veel opzichten de Bajoranen met hun religieuze levensvisie tegenover zijn seculiere Starfleetidealen staan.
Het is gedurende zijn tijd op het station dat hij niet alleen een nauwe relatie ontwikkelt met de Bajoranen, maar ook met de wezens die zij als hun goden zien. Dit zijn entiteiten die Profeten worden genoemd, leven in een wormgat dat naar een ver afgelegen sectie van het universum leidt, communiceren via mysterieuze objecten genaamd ‘Orbs’ en die in Sisko hun Afgevaardigde zien. Het is een rol waar de seculiere Sisko zich ongemakkelijk bij voelt, maar die hem niet alleen bij de Bajoranen betrekt, maar ook bij een oude strijd tussen de Profeten en hun tegenhangers de Pah Wraith.
DS9 is een verhaal dat ingaat op de complexiteiten van oorlog. Het wormgat verschaft een vijandelijke macht, die geleid wordt door gedaantewisselaars, toegang tot het gedeelte van het universum dat de Federatie beheert. De expansiedrift van deze macht, genaamd de
Dominion, resulteert uiteindelijk in een grootschalige oorlog. Het is onder deze
omstandigheden dat Sisko vasthouden moet aan de leidende Starfleetidealen en zichzelf ziet toegroeien naar een religieus volk waarvan hij hun welzijn als een persoonlijke plicht is gaan zien.
Hij kan bij het vervullen van zijn moeilijke functie rekenen op de steun van een gevarieerde bemanning. Zo is er Miles O’Brian, de Ierse hoofdingenieur; Dokter Julian Bashir, een genetisch gemanipuleerde mens met vergrote intelligentie en hand-oog
coördinatie; heethoofd en voormalig verzetsstrijder majoor Kira van de planeet Bajor; hoofd bewaking Odo, een gedaante wisselaar zoals de leiders van de Dominion, maar trouw aan zijn vrienden op het station; Jadzia Dax, een briljante wetenschapper en een Trill met een
eeuwenoude symbiont in haar buik die de kennis van meerdere gastheren en vrouwen in zich heeft.
Kijken we naar STV dan zien we weer een heel ander verhaal. De show werd
oorspronkelijk uitgezonden tussen 1995 en 2001 en gaat over een schip genaamd Voyager en haar bemanning die gestrand raken in een nog niet verkend gedeelte van de ruimte door
13
toedoen van een geavanceerde entiteit. Daar waar de vorige verhalen van de Star Trek franchise gericht waren op exploratieve reizen waarbij de mensheid het universum introk vertelt STV het verhaal van een bemanning die wanhopig de weg naar huis probeert te vinden. Onder leiding van kapitein Janeway begeeft de bemanning zich door nog niet in kaart
gebracht terrein. Het is op die reis, verwijderd van alles wat bekend is, dat ze moeten vasthouden aan wie ze zijn en dat ze de Starfleet idealen hoog moeten houden tijdens hun verkenning van, en kennismaking met, nieuwe, soms vijandige, culturen.
Het is gedurende die reis dat de bemanning naar elkaar toegroeit en als een “familie van huis” lijkt te functioneren. Verschillende verschoppelingen worden geadopteerd in deze familie, zoals Neelix, een Talaxiaan en schroothandelaar van beroep die zich samen met zijn geliefde Kes, een Ocampa, bij de bemanning voegt om kapitein Janeway als raadgever advies te geven omtrent de gebruiken en gewoontes van het Delta Kwadrant en om voor de
bemanning als moraalofficier te dienen. Het is ook gaandeweg dat ze iemand als Seven of Nine opnemen, een menselijke vrouw die op jonge leeftijd geassimileerd was door de Borg, de grootste vijand van de Federatie. Janeway wordt in haar moeilijke taak de bemanning heelhuids thuis te krijgen ondersteund door trouwe bemanningsleden zoals hoofd beveiliging Tuvok, een altijd logische Vulcan, de jonge en naïeve kadet Kim, hoofingenieur B’Elanna en eerste officier Chakotay.
Deze series, waarvan de afleveringen elk ongeveer veertig minuten beslaan vormen het onderwerp van een meer nauwkeurige onderzoeking. In dit onderzoek ga ik in op de wijze waarop de hierboven uiteengezette dialectische opvatting van het seculariseringsproces doorklinkt in de moderne verhalen van de shows van Star Trek: Deep Space Nine en Star
Trek: Voyager en hoe de “stemmen” van deze verschillende aspecten van secularisering in
samenhang met elkaar tot uitdrukking komen in de shows. Op welke wijze vallen de effecten van een proces van onttovering en herbetovering te bespeuren in de manier waarop de
verhalen van deze shows zijn vormgegeven en de boodschap die zij uitdragen?
Daartoe ga ik allereerst in op de manier waarop het verhaal van de onttovering doorklinkt in de shows van Star Trek, op welke wijze het conflict narratief tot uitdrukking komt en het rationele wetenschappelijke denken en het irrationele religieuze tegenover elkaar komen te staan waarbij het rationele poogt zijn autoriteit te vestigen. Het is in dit hoofdstuk dat de stem van de onttovering vertegenwoordigd wordt en dat de antithese aan bod komt waarmee ingegaan wordt tegen een irrationele en religieuze beleving van de wereld.
Vervolgens ga ik in op een leven in de ijzeren kooi, of het bestaan in een wereld
14
waarop de verhalen van Star Trek een betekenisvol leven promoten en hoe een dergelijk leven eruit ziet in een wereld waar geen ruimte is voor het bovennatuurlijke en die gedomineerd wordt door de rationele mens. Dit wordt gedaan door overwegend, maar niet uitsluitend, afleveringen te bestuderen die betrekking hebben op de menselijke sterfelijkheid. De gedachte is dat het in confrontatie met de eigen feilbaarheid is dat er op meest directe wijze nagedacht wordt over de existentialistische vraag wat een zinvol leven maakt. Een behandeling van zingeving in een rationele wereld moet eveneens de beperking ervan kunnen aantonen en hoe deze in het verhaal tot uitdrukking komt en daarmee de deur opent voor een behandeling van het idee van herbetovering. Het is de dialectische spanning die opgelost moet worden in de synthese.
Een behandeling van die herbetovering toont de herintreding van het irrationele, het mysterieuze als dat wat de mens overstijgt, maar in rationele vermomming. Het is de synthese die voortkomt uit de spanning tussen het irrationele en rationele en de menselijke behoefte naar zelfbehoud en betekenis die erachter schuilt als drijvende kracht.Op welke wijze getuigen de shows van een herbetovering van het wereldbeeld? Ten einde deze vraag te beantwoorden ga ik in op de manier waarop beide shows samen een “gespiritualiseerde” visie van de realiteit tonen, een herbetoverde ontologie waar de mens op nieuwe manieren kan blijven zijn of bestaan en zingeving gezocht kan worden in zijn of haar plek in het grotere “geheel der dingen”. Spiritualiteit zie ik als de wonderbaarlijke ervaring van “iets” dat groter is dan de mens, de connectie daarmee en dat onlosmakelijk verbonden is met kwesties
betreffende zingeving en existentiële vraagstukken van de mens. Het is een ervaring met een ultieme realiteit.
Bovenstaande deelonderwerpen heb ik onderzocht op een specifieke wijze die in overeenstemming is met het narratieve karakter van het onderzoeksmateriaal. Dit onderzoek kent een hermeneutische insteek en hermeneutiek kent zijn oorsprong in de analyse van teksten en het daarin besloten verhaal. De verhalen zoals deze in Star Trek naar voren komen kennen echter een sterk audiovisuele en theatrale dimensie die aansluit bij de manier waarop verhalen vandaag de dag verteld en beleefd worden. Heden ten dage bestaat er zoiets als een
audiovisueel aspect van het moderne verhaal.
Audiovisuele data als een film of televisieserie, zoals hier het geval is, kan gezien worden als een geheel nieuw complex van expressies, symbolen en betekenisstructuren, dat past bij het karakter van de hedendaagse samenleving. Dit heeft te maken met het visuele karakter van de hedendaagse cultuur dat terrein heeft gewonnen op de geletterde. Het is in die nieuwe setting dat film, televisie en video cruciaal zijn geworden voor de manier waarop
15
kennis wordt gedeeld. Zij zijn als bronnen belangrijk geworden bij het onderzoeken van historische, sociale en culturele realiteiten. 37 De kijker, of aanschouwer, van film of een serie begrijpt hierbij hetgeen hij of zij aanschouwt doordat deze cultureel geconditioneerd en geschoold is. Mas'ud Zavarzadeh zei hierover dat:
‘The spectator chains together the film's signifiers on a cultural grid of intelligibility – an ensemble of assumptions and presuppositions about the ‘real’- into an account that makes the film socially intelligible.’38
Hier hanteer ik het uitgangspunt dat, hoewel dit audiovisuele element een significant aspect is van de vertelling van een verhaal in de hedendaagse tijd, de nadruk moet liggen op het
potentieel “tijdloze” element van deze culturele producten, namelijk het narratief. Omwille van analytische doeleinden maak ik een onderscheid tussen verhaal en narratief. Het verhaal ligt besloten in het geheel dat het document is, in dit geval een audiovisuele bron. Alle elementen, zoals het geluid, de gebruikte kostuums, de positionering van de acteurs, etc. dragen bij aan de vertelling van een narratief en samen vormen zij het verhaal dat de gehele uit te dragen symbolische boodschap is. Het narratief is een structuur van betekenis en omvat zaken als de opbouw van het plot, de behandelde thema's, de gehanteerde discursieve
technieken, de semiotiek van taal zoals deze in het discours naar voren komt, het is een ordening van gebeurtenissen met een specifieke logica. Het narratief is in dit onderzoek een onderdeel van het verhaal. Het verschil tussen het audiovisueel aspect van het moderne
verhaal en het narratief is dat de eerste bepalend is voor de “uiterlijke” vorm van de vertelling en laatstgenoemde voor de inhoud van die vertelling.
In dit onderzoek ligt de nadruk op een analyse van het narratief. Bij het citeren van het narratief is gebruik gemaakt van fantranscripties van de bestudeerde series en afleveringen. De gebruikte transcripties zijn afkomstig van een fan die zelfstandig alle afleveringen van
Star Trek (en verschillende andere science fiction series) heeft getranscribeerd en deze vanaf
1999 online is gaan zetten. De insteek achter deze actie lijkt een soort van historische documentatie te zijn. Achter het gebruik van dit materiaal zit een specifieke gedachte. Het is een methodologische stap waarmee gepoogd is de invloed van de onderzoeker te verkleinen
37 Bernt Schnettler en Jürgen Raab, ‘Interpretative Visual Analysis Developments: State of the Art and Pending
Problems’, Historical Social Research/Historische Sozialforschung 34 (2009) 265-295, 273.
38 Mas'ud Zavarzadeh, Seeing films politically (Albany 1991) p.x. zoals geciteerd in: Stephan Prince, ‘The
16
en via de fan die van het onderzochte culturele domein te vergroten. Het is daarbij niet altijd mogelijk een bepaalde artistieke theatrale dimensie in zijn geheel te vermijden daar deze bijdraagt aan de vertelling van een bepaalde waarheid.
Hoe zijn deze narratieven benaderd? De hier gehanteerde benaderingswijze is gebaseerd op een aantal vpersoonlijke eronderstellingen die in overeenstemming zijn met structuralistische ideeën en waarbij er gewerkt is met de gedachte dat een narratief manifeste en latente betekenissen heeft. Het narratief kent verschillende lagen die corresponderen met de lagen die de franchise kent. Bij de analyse van het narratief is overwegend een
microperspectief gehanteerd. Dit betekent dat voornamelijk gekeken is naar de verhalen van
individuele afleveringen. Bij het begrijpelijk maken van die verhalen is het soms
onvermijdelijk terug te grijpen naar informatie behorende tot wat ik bestempel als het meso,
macro en meta-narratief. Deze lagen komen respectievelijk overeen met seizoenen, series en
het geheel aan films en series. Elke laag heeft daarbij een eigen structuur van betekenis, gezamenlijk vormen de lagen het cumulatieve narratief. Dit cumulatieve narratief kent een
intern dialoog, want deze lagen zijn met elkaar in “gesprek”. Betekenis komt namelijk tot
stand doordat de delen in gesprek zijn met de som en de som in gesprek is met de delen. Het is door bepaalde plotontwikkelingen of karakters te plaatsen in het cumulatieve narratief dat de latente betekenis van de figurant, een narratieve wending of de opbouw van een discours kan worden belicht.
Bij de analyse is gericht gekeken naar de structurele eigenschappen van de narratieven en subtiele taalkundige nuances en sluit in dit opzicht aan bij vormen van kwalitatief
onderzoek als narratief analyse. Leidende vragen achter de analyse van de materie zijn vragen als: hoe is het narratief opgebouwd?; Welke karakters spelen een rol in het narratief en wat symboliseren zij? Hoe zit het taalkundig discours van het narratief in elkaar? Hoe verhouden individuele afleveringen zich tot elkaar en de andere lagen van het narratief? Via deze vragen is een structuur van betekenissen in kaart gebracht waarbij veelvuldig voorkomende
conglomeraten van betekenissen duidelijk werden. Deze conglomeraten nemen sleutelposities
in binnen de structuur van het narratief en zijn cruciale overdragers van de symbolische boodschap besloten in het narratief. De uiterlijke “vorm” van conglomeraten kan verschillen maar de meer latente betekenissen kunnen hetzelfde zijn. Met behulp van bovengenoemde vragen zijn bepaalde betekenisvolle patronen in kaart gebracht. Het is via de bestudering van individuele narratieven dat inzicht in het algemene narratief van Star Trek wordt vergaard. Deze redenering is gebaseerd op de hermeneutische gedachte dat een case studie een
17
expressie is van een algemene structuur die niet op zichzelf bestudeerd kan worden. Deze algemene structuren kunnen niet buiten de individuele cases bestaan.39
Laat ons nu, met een idee van de theoretische visie achter het onderzoek, een plan van aanpak en kennis van de methodologische afwegingen achter de benadering van de materie overgaan tot een behandeling van de stem van de onttovering en de manier waarop religie en het irrationele met elkaar verbonden worden.
39 Andreas Wernet, 'Hermeneutics and Objective Hermeneutics', in: Uwe Flick, The sage handbook of qualitative
18 De stem van de onttovering
Daartoe ga ik eerst in op de manier waarop het verhaal van de onttovering doorklinkt in de shows van Star Trek, op welke wijze het conflict narratief tot uitdrukking komt en het rationele wetenschappelijke denken en het irrationele religieuze tegenover elkaar komen te staan en waarbij het rationele poogt zijn autoriteit te vestigen. Het verhaal van onttovering is hierbij getypeerd als één van vervreemding, van de rationele mens die zichzelf distantieert van “religie”, het geloof in het goddelijke, bovennatuurlijke of buitenzintuigelijke en waarin een set ideeën (traditioneel/religieus) vervangen wordt door een andere (modern/rationeel).
Om te beginnen is het belangrijk om te beseffen dat religie, als geloof in het
goddelijke, in Star Trek met “the Other” wordt geassocieerd. Binnen sciencefiction zoals zich dat in de jaren 60 van de twintigste eeuw ontwikkelde was religie iets dat behoorde tot de exotische “Other” en werd vooral geassocieerd met samenlevingen die als “primitief” konden worden bestempeld, of die op zijn minst waren achtergebleven in hun sociaal-culturele ontwikkeling.40 Het is een gedachte die zeker in Star Trek merkbaar is.
De samenstelling van culturele evolutie, primitief en religieus is een discursieve constructie die een belangrijke invloed uitgeoefend heeft op de wijze waarop het onderwerp religie is uitgebeeld in de shows van Star Trek. Ook in de meer hedendaagse shows, waar een meer genuanceerd perspectief op religie wordt aangehouden, zijn sporen van een dergelijke mentaliteit alom aanwezig. In zijn meest expliciete vorm is deze gedachte terug te vinden in de STV aflevering Blinck of an Eye. In deze aflevering worden kijkers geconfronteerd met een verhaal waarin Voyager in een baan om een planeet belandt waar tijd voor de bewoners in een veel rapper tempo voortsnelt dan voor de rest van het universum. Iedere seconde op Voyager staat vrijwel gelijk aan een dag op de planeet.
Voor Chakotay is het de grootste antropologische vondst van zijn carrière en hij is benieuwd welk evolutionair model de bewoners van de planeet zullen volgen. De kijkers zien vervolgens hoe de beschaving een cultureel evolutionair proces doorloopt dat in beginsel is gebaseerd op een Westers historisch verloop. Daarbij wordt de verschijning van Voyager aan de sterrenhemel door de bevolking in eerste instantie uitgelegd in religieuze termen door Voyager te bestempelen als een godheid. Gaandeweg wordt er een meer wetenschappelijk en technisch wereldbeeld geïntroduceerd en verandert de vereerde Voyager in een object van
40 Farah Mendlesohn, 'Religion and science fiction', in: Edwards James en Farah Mendlesohn ed., The
19
onderzoeking en uiteindelijk zelfs in een object dat vernietigd moet worden vanwege de schadelijke invloed die het schip heeft op de stabiliteit van de planeet.41 De verhaallijn toont hoe mensen hun lot in eigen handen nemen via een wetenschappelijke manier van denken en zich uiteindelijk tegen hun godheid keren en pogen deze te vernietigen om vervolgens op het laatste moment te realiseren dat Voyager geen kwade bedoelingen heeft, maar gevangen zit in het unieke veld dat zich om de planeet bevindt en daarom hulp verdient.
In een aflevering als hierboven wordt religie, als geloof in het goddelijke,
overduidelijk gepresenteerd als iets dat behoort tot een specifieke fase in de culturele evolutie van een soort, iets dat slechts kan rekenen op de aandacht van de rationele mens als
onderzoeksonderwerp. Het is een visie op religie die valt te herleiden tot positivistische antropologische ideeën uit de negentiende en twintigste eeuw over religie en de manier waarop beschavingen zich ontwikkelen. Hierbij evolueert de “vorm” van religie mee met de samenleving. Binnen het antropologisch en sociologisch denken zoals zich dat in deze periode in het Westen ontwikkelde werden de twee uitersten van dit evolutionaire proces gevormd door enerzijds de zogenaamde primitieve natuurreligies en anderzijds de gerationaliseerde en profane samenleving zoals die zich in het moderne Westen ontwikkelde.42
Een aflevering waarin een soortgelijk idee is terug te vinden is Accession uit de DS9 serie. In deze aflevering zien de toeschouwers hoe kapitein Sisko geconfronteerd wordt met iemand die eveneens beweert de 'Emissary', ofwel Afgezant van de Profeten, te zijn. Sisko als vertegenwoordiger van de Federatie heeft altijd moeite gehad met het feit dat de Bajoranen hem zagen als een heilig figuur en popelt om zijn religieuze functie over te dragen aan de nieuwkomer. De nieuwkomer blijkt Akorem, een dichter uit het verre verleden van Bajor te zijn die via het wormgat en met de hulp van de Profeten in het “heden” terecht is gekomen.
Zijn eerste stap als Afgezant is het instellen van de D'jarras, een kastesysteem dat door jarenlange bezetting van de Cardassianen, in onbruik is geraakt. De stap blijkt een slechte te zijn. Niet alleen zal Bajor met deze stap onmogelijk lid kunnen worden van de Federatie, gezien deze tegen een dergelijk stelsel is, maar de terugkeer naar dit oude systeem is er eveneens één met een maatschappij ontwrichtend effect, iets dat zich uit in de moord op iemand die weigerde “terug te keren” naar zijn oorspronkelijke kaste. Sisko krijgt al gauw spijt van zijn beslissing en gaat in beroep tegen Akorem's bewering de Afgezant te zijn.
41 Nando Servais (2014), ‘Hedendaagse populair culturele vooronderstellingen over religie. Een analyse van Star
Trek Voyager’, 18-19. Verkregen via https://www.academia.edu/10298558/Hedendaagse_populair_culturele_ vooronderstellingen_over_religie._Een_Analyse_van_Star_Trek_Voyager
20
Hiertoe gaan ze samen het wormgat in om de Profeten te raadplegen. Deze geven aan dat niet Akorem, maar Sisko diegene is die hen vertegenwoordigt. De D'jarras zoals Akorem deze wilde introduceren zijn volgens de Profeten onderdeel van het verleden en 'what was, can never be again.’43
Kijkers zien hoe een icoon uit het verleden, door beroep te doen op een positie met religieus gezag, de maatschappij terug wil doen keren naar een toestand zoals deze in het verleden was, iets met rampzalige gevolgen. Akorem functioneert als een anachronisme en dient terug te keren naar zijn eigen tijd. De door hem ingevoerde herinstelling van het kaste systeem wordt als een degeneratie gezien, als iets dat het pad van Bajor richting een toekomst in de Federatie in de weg zit.
Het is een soortgelijke “antropologische gevoeligheid” die te bespeuren is in afleveringen als hierboven die een episode als The Storyteller uit DS9 karakteriseert. De nadruk op het exotische karakter van religie had een belangrijk effect op de manier waarop het onderwerp religie behandeld werd in sciencefiction. Er kwam een sterke nadruk op het ritueel te liggen in de beschouwing van religie waarbij de focus op de praktijk was en niet het geloven zelf. Hiermee vertoont de behandeling van religie in de sciencefiction
overeenkomsten met ideeën vanuit de antropologie en religiestudies.44 Het is vooral in een show als DS9 dat vanuit een functionalistisch perspectief naar de religie van de “Other” wordt gekeken. Vanwege de nauwe verwevenheid van de Bajoraanse cultuur en politiek met religie zou men een uitvoerige analyse kunnen uitvoeren van de functie van religie in de Bajoraanse cultuur, maar omdat de omvang van een dergelijke onderneming wellicht die van dit
onderzoek voorbij schiet is het handiger om de sensitiviteit van Star Trek aan te stippen voor een dergelijke benaderingswijze.
Een aflevering die daar goed is voor geschikt is The Storyteller. In deze aflevering reizen hoofdingenieur Miles O'Brien en dokter Julian Bashir naar Bajor om te assisteren bij een crisissituatie waarvan zij denken dat die van medische aard is. De situatie is een ernstige, want het heeft betrekking op het voortbestaan van het gehele dorp. Aangekomen in het dorp worden ze met spoed gebracht naar het sterfbed van een oude man. Eén van de dorpelingen
43 Chrissie’s Transcripts Site 1999, Accession, bezocht op 5 juni 2015,
<http://www.chakoteya.net/DS9/489.htm>
21
legt uit dat het lot van het dorp nauw verbonden is met dat van de man die zij 'Sirah' noemen, zoals de dorpeling uitlegt: 'If he dies, we all die.'45
Naarmate het verhaal vordert wordt duidelijk dat de Sirah functioneert als de verhalenverteller die hen beschermt tegen de 'Dal'Rok', een verschrikkelijk monster dat ten noorden van het dorp woont en dat ieder jaar aan het einde van de oogstperiode verschijnt.46 Vijf nachten lang bezoekt hij het dorp in de vorm van een vernietigende donderwolk. Het is de Sirah die het dorp beschermt en wel op een heel specifieke manier.
Het is op het moment van het aantreden van de Dal'Rok dat de Sirah naar voren treedt en het verhaal van het dorp en de strijd met de Dal'Rok vertelt. Het is op de vierde nacht, dat de stervende oude man met zijn laatste krachten de Dal'Rok het hoofd biedt: 'The Dal'Rok's anger is like a wave crashing down on the village. The weight of its fury threathens to crush us all. The Dal'Rok thinks the village is powerless to defend itself.'47 De kracht om de
Dal'Rok te weerstaan schuilt echter in een collectieve inspanning van het dorp: 'The village is strong, much stronger than the Dal'Rok can ever imagine', aldus de Sirah.48 Zoals hij zegt, onder de dreiging van een ogenschijnlijk furieuze donderwolk, hun kracht en eenheid zal de Dal'Rok verdrijven. In samenwerking met de dorpelingen die als collectieve stem bijdragen aan de vertelling van het verhaal weten ze de Dal'Rok weg te jagen.
Zoals O'Brien en Bashir later leren was het dorp in een ver verleden diep verdeeld door haat en wantrouwen. De eerste Sirah wist dat hij de mensen moest verenigen, omdat anders het dorp zichzelf zou vernietigen. Hij gebruikte een fragment van een 'Orb' van de Profeten om als een katalysator de angst van de mensen een fysieke vorm te geven. Het is zoals O'Brien zegt: ‘So the villagers' thoughts create the Dal'Rok.’49 De functie van de Sirah, ofwel de verhalenverteller, schuilt in het feit dat het verhaal helpt om de gedachten van de dorpelingen scherp te krijgen, iets dat hen in staat stelt een energie op te roepen die de Dal'Rok verdrijft.
De aflevering weerspiegelt duidelijk een functionalistische interpretatie van “geloven” en speelt in op Durkheimiaanse noties van verering van de samenleving maar werkt deze op een meer concrete of tastbare wijze uit. Het is het geloof van de gemeenschap in de
45 Chrissie’s Transcripts Site 1999, The Storyteller, bezocht op 5 juni 2015,
<http://www.chakoteya.net/DS9/414.htm>
46 Chrissie’s Transcripts Site 1999, The Storyteller. 47 Ibidem.
48 Ibidem. 49 Ibidem.
22
vernietigende Dal'Rok dat het monster echt maakt, het is een manifestatie van hun collectieve angst om als samenleving vernietigd te worden. Die angst roept, onder de begeleiding van een religieus aandoende leider, een collectieve tegenreactie op, een geloof en vertrouwen in de kracht van de gemeenschap. Het zijn hierbij de verhalen die de dorpelingen als collectief binden en die in dit geval de dorpelingen letterlijk in zichzelf doen geloven.
Afleveringen als hierboven behandelen religie als behorende tot de “Other” en kijken er met een zekere afstand naar vanuit antropologisch perspectief. Soms slaat Star Trek een veel hardere toon aan in zijn behandeling van het onderwerp, zo blijkt bijvoorbeeld uit de STV aflevering Distant Origin, waarmee de opstap naar het thema religie en macht gemaakt kan worden. Deze aflevering draait om de wetenschapper Gegen, een paleontoloog behorende tot de technologisch ver ontwikkelde Voth. De Voth is een ras van sauriërs en Gegen meent een evolutionaire verwantschap te zien tussen de Voth en de mensheid en denkt dat beide hun oorsprong op dezelfde planeet hebben. Met deze stelling, genaamd de 'Distant Origin theory', gaat hij in tegen de heersende 'Doctrine', de gedachte dat de Voth de eerste intelligente soort was die zich ontwikkelde in het door hen bewoonde gedeelte van de ruimte.50 Het is een gedachte die schuilgaat achter alles wat belangrijk is voor hen en het vormt de fundering van het gezag van de 'Ministry of Elders.'51 Het gevolg is dat hij wordt aangeklaagd voor 'heresy against Doctrine'.52 Deze theorie resulteert namelijk in nogal wat verontwaardiging.
Zoogdieren zoals mensen worden als een lagere levensvorm gezien en het idee hier verwant aan te zijn veroorzaakt de nodige onrust bij het Ministerie.
Gegen treedt echter op de voorgrond als de wetenschapper met een 'commitment to the pursuit of scientific truth.'53 Hij zet zich met zijn werk in voor het welzijn van de gehele Voth. Als hij niet de waarheid naar voren brengt, wie dan? Zoals hij uitlegt aan zijn dochter wanneer deze hem ervan probeert te weerhouden zijn werk uit te voeren: 'What's going to happen to you if I do stop? To your children, to all Voth? You'll continue to live in ignorance, progress held back by ancient myth. The truth must be known.'54
Het is tijdens zijn proces, wanneer hij voor het Ministerie moet verschijnen, dat Gegen de kans krijgt te zeggen waar het daadwerkelijk om draait, namelijk om macht. 'This inquiry
50 Chrissie’s Transcripts Site 1999, Distant Origin, bezocht op 5 juni 2015,
<http://www.chakoteya.net/Voyager/318.htm>
51 Chrissie’s Transcripts Site 1999, Distant Origin. 52 Ibidem.
53 Ibidem. 54 Ibidem.
23
isn't about evidence and proof, it's about keeping you in that chair!'55 Daarvoor heeft het Ministerie de Doctrine nodig: 'It is about maintaining a myth that keeps the Ministry in power.'56 Dit is iets waar Gegen weigert aan mee te werken, zoals hij op strijdlustige wijze verklaart: 'I'd rather go to prison than help you perpetuate ignorance.'57
Chakotay die aanwezig is tijdens het proces als levend bewijs van de theorie van Gegen meent eveneens te begrijpen waar het proces om draait. Het is niet alleen Gegen die berecht wordt, maar op een bepaalde manier ook de 'beliefs' van de Voth.58 Het gaat om 'How you think about yourselves, your place in the universe, that is on trial.'59 Volgens Chakotay was dit niet de eerste keer. Tijdens zijn verblijf op het schip van Gegen leerde hij over de grootste prestaties van de Voth onder andere op technologisch gebied. Verwijzend naar de ontdekking van 'Transwarp' zegt hij: '[It was] your ancient Doctrine [that] predicted terrible disaster if it were even attempted. That held back your race for millennia, until someone took a chance and challenged that prediction.'60
Het pleidooi van Chakotay is tevergeefs. Gegen wordt gedwongen zijn ideeën op te geven en zich openlijk ervan te distantiëren. Hij wordt overgeplaatst naar een ander
wetenschappelijk veld en dient zich verder te onthouden van werk aan zijn theorie. De aflevering sluit af met troostende woorden van Chakotay: 'You were courageous...' en hij voorziet hoe op een dag de ogen van de Voth geopend zullen zijn.61
Deze aflevering speelt in op de legendarische reputatie die (proto) wetenschappers als Galilei en Darwin genieten in de Westerse maatschappij om een punt te maken over religie. Het verhaal in deze aflevering heeft overduidelijk historische ontwikkelingen geïncorporeerd zoals het Westen deze heeft doorgemaakt. Gegen propageert een specifieke visie op evolutie zoals in de beleving van veel Westerlingen ook Darwin dat gedaan heeft. Hierbij kon zijn bewering dat de Voth afstamden van de lager bevonden zoogdieren rekenen op een
verontwaardiging van het Ministerie die in de beleving van veel Westerlingen gelijk zal zijn
55 Ibidem. 56 Ibidem. 57 Ibidem. 58 Ibidem. 59 Ibidem. 60 Ibidem. 61 Ibidem.
24
geweest aan de maatschappelijke en kerkelijke verontwaardiging die Darwin opriep met zijn werk.62
Verder zien kijkers hoe Gegen, net als Galilei, zich staande moet zien te houden tegenover de macht van een religieus instituut waarvan de werkwijze lijkt op die van de Middeleeuwse Katholieke Inquisitie. Het Ministerie wordt op deze wijze gekoppeld aan een religieus instituut uit de Middeleeuwen, een periode die in de Westerse beleving geassocieerd wordt met stilstand. Ook het Ministerie vervolgt een wetenschapper om zijn ideeën zoals de Inquisitie dat deed met Galilei vanwege zijn heliocentrische ideeën en dwingt hem afstand te nemen van zijn werk. De figuur van Gegen weet elementen van verschillende Westerse historische figuren te combineren en op deze wijze wordt hij de belichaming van de oprechte wetenschapper die als martelaar van de waarheid en vooruitgang het opneemt tegen een gezag hebbend religieus instituut dat stagnatie in de hand werkt en uit is op macht.63
Het discours waarin religie en macht aan elkaar gekoppeld worden is een duidelijke in
Star Trek. Dit gebeurt soms op heel subtiele manieren en soms in meer concrete vorm. In Flase Profits komt het thema van religie en macht in samenhang met het idee van hebzucht
naar voren en is te zien hoe een stel Ferengi zich voordoet als goden aan een 'pre-industrial civilisation' met een 'Bronze Age level of technology' door gebruik te maken van een
geavanceerd stukje technologie.64 De Ferengi, in Star Trek fungerend als de belichaming van
kapitalistische ondernemingsdrang, zetten de lokale mythe naar hun hand om zichzelf te presenteren als goden en de lokale bevolking uit te buiten.65
De aflevering schetst hierbij de Ferengi als valse goden, bedriegers gedreven door winstmotieven met weinig gevoel voor moraliteit. De gelovigen worden daarentegen neergezet als primitief, ofwel onwetend, maar onschuldig. Zoals luitenant en scheepspiloot Tom Paris zegt na een verkenningstocht op de planeet: 'According to the people we met, before the Ferengi came, the society may have been primitive, but it was flourishing.'66
62 Nando Servais, (2014), ‘Hedendaagse populair culturele vooronderstellingen over religie’, 12-14. 63 Ibidem, 14-15.
64 Chrissie’s Transcripts Site 1999, Flase Profits, bezocht op 5 juni 2015,
<http://www.chakoteya.net/Voyager/224.htm>
65 Voor een idee van het kapitalistische gedachtegoed van de Ferengi zie: Jacob M Held, ‘“The Rules of
Acquisition can’t help you now”: What can the Ferengi teach us about business ethics?’, in: Jason T. Eberl en Kevin S. Decker ed., Star Trek and philosophy. The wrath of Kant. Popular culture and philosophy 35 (Chicago en La Salle, Illinois 2008) 117-128.
25
Kapitein Janeway heeft dan ook niet de intentie de lokale bevolking over te laten aan de hebzucht van de Ferengi: 'Well, I certainly don't intent to leave them here to continue exploiting an innocent society.'67
Er wordt een plan opgezet om de Ferengi van de planeet te krijgen zonder hierbij afbreuk te doen aan de lokale religie. Hun geloof wordt namelijk gezien als een essentieel onderdeel van het evolutionair pad dat zij dienen af te leggen en dit pad dient zo min mogelijk verstoord te worden. De gelovigen hebben in deze fase namelijk hun geloof nog nodig. Zoals één van de Ferengi zegt nadat hij geconfronteerd wordt met het besluit van Janeway om hen weg te nemen van de planeet:
'The point is, Captain, that these people have believed for centuries that gods, known as the Sages, would deliver them from their strife. To them, we are those Sages. What happens to a people when they lose their gods? Despair, fear, confusion.'68
Uiteindelijk worden de Ferengi van de planeet verdreven door handig in te spelen op de lokale mythologie.
Het thema religie en macht is door Star Trek ook wel opgepakt door het te koppelen aan verhalen die specifieke noties weerspiegelen van sektes en culten zoals deze in het Westen heersen.69 Het vormt bijvoorbeeld het onderwerp van het plot in de STV aflevering
Prophecy.70 Dit is echter geenszins de enige aflevering waar we dit idee tegenkomen. De DS9
aflevering Covenant is eveneens een goed voorbeeld. Hier zien de kijkers hoe majoor Kira tegen haar zin naar een verlaten station wordt overgebracht door een oude bekende die zij vertrouwde. Hier leert ze van het bestaan van de 'Pah wraith cult' die geleid wordt door niemand minder dan Gal Dukat (één van de voornaamste Cardassiaanse bewindslieden ten tijde van de bezetting van Bajor) die zichzelf de titel 'Master' heeft aangemeten.71 Hij onthult haar dat ze een teruggetrokken leven leiden op het geïsoleerde station om een gemeenschap te
67 Ibidem.
68 Ibidem.
69 Voor een voorbeeld van de algemene perceptie van culten en sektes zie: Barend van Driel en James T.
Richardson, ‘Categorization of New Religious Movements in American Print Media’, Sociological Analysis 49 (1988) 171-183, passim.
70 Nando Servais (2014), ‘Hedendaagse populair culturele vooronderstellingen over religie’, 15-16.
