Noodhulp help wel!
Door Harm Ede Botje & Tomas Vanheste (Vrij Nederland, 3 augustus 2011)
Met een klap op de gong van de Beurs van Amsterdam opende maandag de actieweek voor de Hoorn van Afrika. Voor meer dan twaalf miljoen mensen in Ethiopië, Kenia en vooral Somalië dreigt een catastrofe. Dagelijks trekken duizenden Somaliërs naar de Keniaanse grens waar ze worden opgevangen in uitpuilende kampen. Om een humanitaire ramp af te wenden, is ruim een miljard euro nodig.
Toch staat niet iedereen te springen om te doneren. Schrijfster Nelleke Noordervliet bond in Trouw de kat de bel aan. Hulporganisaties zijn volgens haar gedwongen 'belasting' af te dragen aan krijgsheren die grote delen van Somalië in handen hebben. 'Cynischer en misdadiger kan het niet worden,' aldus de schrijfster. Haar conclusie: 'Het lenigen van de nood op korte termijn bevredigt het gevoel, maar bestendigt de situatie waarin steeds weer hongersnood ontstaat.'
Publiciste Linda Polman, bekend van het wereldwijd vertaalde De crisiskaravaan over het falen van noodhulp, redeneert langs dezelfde lijnen. Ook zij waarschuwt ervoor dat een groot deel van de hulp in Somalië de laatste jaren in dubieuze handen is gevallen. Ze verwijt
westerse hulporganisaties dat ze dit probleem verdoezelen. 'Ze zijn transparant tot aan de grens,' zei ze in dagblad De Pers. 'Hoe de organisaties waar ze in Afrika mee samenwerken hun geld besteden, dat kun je niet controleren.'
De meeste organisaties weigerden geld af te dragen aan Al-Shabaab.
Noordervliet en Polman mogen in Nederland een dissidente mening verkondigen, een vorige week verschenen rapport van de experts van de UN Monitoring Group on Somalia and Eritrea geeft ammunitie voor hun betoog. Het onthullende document brengt nauwgezet in kaart hoe de islamistische terreurbeweging Al-Shabaab hulporganisaties afperst en bedreigt. Al-Shabaab gaf te kennen dat alle westerse ngo's en ook de lokale clubs waarmee ze
samenwerken 'belasting' moeten betalen. De terreurorganisatie kondigde september vorig jaar de volgende tarieven af: tienduizend dollar om überhaupt te kunnen beginnen, dan nog eens tienduizend dollar registratiegeld, daarna zesduizend per half jaar. Verder onder meer twintig procent op alle goederen die het gebied binnenkomen. Het kan oplopen tot een bedrag van negentigduizend dollar per half jaar per district. Ook stonden hulporganisaties de afgelopen jaren bloot aan voortdurende intimidaties. Konvooien werden in hinderlagen gelokt en kantoren moesten hun deuren sluiten omdat ze christelijke propaganda zouden bedrijven of zouden samenwerken met de Verenigde Staten.
Betekent dit nu het gelijk van Noordervliet en Polman? Draagt wie stort op giro 555 bij aan de machtspositie van Al-Shabaab in Somalië? Niet bepaald. Want de VN-experts brengen ook belangrijke nuanceringen aan. Ze stellen dat 'sommige organisaties' toegaven aan de
bedreigingen en geld afdroegen, maar de meeste niet. Daarbij wordt wel de aantekening gemaakt dat die clubs via lokale personeelsleden vaak alsnog betaalden.
informatie in te winnen omdat het gevaar dreigt dat ze dan als 'spion' te boek komen te staan.
Het rapport brengt nóg een nuancering aan: een aantal hulpclubs slaagde er ondanks alle moeilijkheden in zonder te betalen door te blijven werken in door Al-Shabaab gecontroleerd gebied. Hoe lukte ze dat? In de eerste plaats door goede relaties op te bouwen met lokale autoriteiten. De commissie constateert dat hoe wanhopiger de bevolking is, hoe flexibeler de lokale autoriteiten blijken te zijn. 'Ze wegen de belangen van hun gemeenschap af tegen de centraal opgelegde Shabaabdoctrine.'
Dat is ook precies de ervaring van een organisatie als Artsen zonder Grenzen. 'Wij betalen geen belastingen aan Al-Shabaab - of andere machthebbers - om in Somalië te kunnen werken,' zegt een voorlichter van Artsen zonder Grenzen. 'Al ruim twintig jaar werken we in Somalië en hoewel dit met grote uitdagingen gepaard gaat, zijn wij in staat geweest onze medische activiteiten voort te zetten.' Wel deden de Somalische fundamentalisten een poging geld uit de zak van AzG te kloppen. 'Wij hebben een vrijstelling gevraagd met als argument dat wij een non-profit medische noodhulp-organisatie zijn, die gratis
gezondheidszorg aan de bevolking verstrekt, zonder onderscheid des persoons. Ons
vrijstellingsverzoek is onbeantwoord gebleven, maar een gevreesde sluiting van ons project bleef uit.' Artsen zonder Grenzen werkt op dit moment in het Al-Shabaabgebied
noodgedwongen met lokale mensen. Via hen vloeit wel AzG-geld naar de terreurorganisatie, want zij moeten een inkomstenbelasting van vijf procent betalen. 'Ook in niet door
Al-Shabaab gecontroleerd gebied worden dergelijke belastingen geheven,' relativeert de woordvoerder.
De Samenwerkende Hulp Organisaties die met giro 555 actievoeren voor de Hoorn van Afrika ontkennen eveneens zich te plooien naar de eisen van Al-Shabaab. 'Wij hebben onze
controlesystemen,' zegt een woordvoerder. 'Van de lokale partnerorganisaties vragen we rapportages en accountantsverklaringen. Het genoemde bedrag van negentigduizend dollar is zo groot dat je het bij controles van de boeken moeilijk over het hoofd kan zien.'
Ook Buitenlandse Zaken financiert hulp in Al-Shabaabgebied via bijvoorbeeld Oxfam Novib, World Vision en het Internationaal Comité van het Rode Kruis. 'We perken het risico dat hulp op de verkeerde plek terechtkomt zoveel mogelijk in door robuuste monitoring,' zegt een woordvoerder van het ministerie. Zo moeten lokale organisaties via sms of foto's laten weten dat de hulp is aangekomen.
In Washington zijn ze strenger dan in Den Haag. Amerika ziet Al-Shabaab als een bondgenoot van Al-Qaida en daar mag geen cent naartoe. Hulporganisatie USAid maakte onlangs bekend 28 miljoen dollar extra aan het Wereldvoedselprogramma te schenken, maar stelde strikte eisen. 'Pas als het Wereldvoedselprogramma verklaart dat Al-Shabaab geen belasting heft en kan bewijzen dat er onbeperkte toegang is, zijn we bereid hulp te geven,' zei een
woordvoerder.
Artsen zonder Grenzen-directeur Arjan Hehenkamp ziet niets in deze houding. 'Gevoed door politiek belang en wederzijds wantrouwen houden Al-Shabaab, de buurlanden en de
ellende,' aldus Hehenkamp. Hij wijst op het gevaar dat hulporganisaties beschuldigd worden van steun aan een terroristische organisaties. Vooral in Amerika speelt dit, omdat daar de wetgeving is verscherpt. Reden voor de ngo's om zich veel voorzichtiger op te stellen, zegt Hehenkamp. 'Natuurlijk staat voor AzG buiten kijf dat onze hulp bij onze patiënten terecht moet komen en niet bijdraagt aan oorlogshandelingen. Maar het is naïef te veronderstellen dat humanitaire hulp op geen enkele wijze profijt oplevert voor lokale machthebbers. Het gaat om de afweging die gemaakt moet worden tussen onbedoelde voordelen voor gewapende partijen versus de humanitaire noden.'
'Je moet nu de voedselhulp niet beperken omdat je op andere fronten faalt'
Thea Hilhorst, hoogleraar humanitaire hulp en wederopbouw aan Wageningen Universiteit, denkt dat die afweging allerminst leidt tot de conclusie dat je de noodhulp nu moet
beperken. 'Het is onzeker of je door dat te doen niet langer bijdraagt aan het bestendigen van Al-Shabaab. Maar je weet wel heel zeker dat veel mensen zullen sterven als je géén noodhulp geeft.'
Hilhorst vindt het onzinnig de noodhulporganisaties ervan te beschuldigen dat de situatie dankzij hen niet verbetert. 'De problemen zijn in de eerste plaats politiek. In Somalië is nauwelijks een staat. Al-Shabaab was enkele jaren geleden het eerste wat daarop begon te lijken. Maar de internationale gemeenschap heeft van meet af aan geweigerd het als een legitieme aanwezigheid te zien. Somalië is meegetrokken in de "war on terror" en Al-Shabaab in de hoek gezet van de organisaties met wie je niet mocht praten. Dat heeft bijgedragen aan haar radicalisering.'
In de Nederlandse politiek overheerst de gedachte dat tot het uiterste moet worden gegaan om de hongerigen te bereiken. 'Nood breekt wet,' zegt Kathleen Ferrier, woordvoerder ontwikkelingssamenwerking van het CDA. 'De situatie is zo onbeschrijflijk erg dat je alles op alles moet zetten om noodhulp te geven.' Ze vindt het 'afschuwelijk' dat dit mogelijk
betekent dat je compromissen moet sluiten met Al-Shabaab. 'Je zal het spel mee moeten spelen, maar je moet het niet zonder slag of stoot doen.' Ingrid de Caluwé van
coalitiepartner VVD vindt dat USAid 'een goede stap' zet door harde eisen aan het
Wereldvoedselprogramma op te leggen. 'Ik zal aan staatssecretaris Knapen vragen of daar internationale actie op wordt genomen. Je moet met zijn allen een vuist maken, anders wordt de hulpverlening tegen elkaar uitgespeeld.' Maar ook zij sluit niet helemaal uit dat je concessies moet doen. 'Als je anders echt niet binnenkomt in een gebied waar mensen sterven en het gaat om kleine betalingen in verhouding tot de hoeveelheid hulpgeld, moet je misschien betalen. Waar het tipping point precies ligt, kan ik niet zeggen.'
Je moet nu de voedselhulp niet beperken omdat je op andere fronten faalt, vindt PvdA'er Sjoera Dikkers. 'De internationale gemeenschap slaagt er niet in de schurkenstaat Somalië uit het moeras te trekken. Het is hoog tijd dat we een effectieve strategie voor dat land
bedenken.' Dikkers aarzelt geen moment als het gaat om het werken in door Al-Shabaab gecontroleerd gebied. 'Stel dat in de Amsterdamse Diamantbuurt mensen van de honger sterven. Maar je kunt ze alleen bereiken als je daar de groep rotjongens wat geld toeschuift. Dan betaal je dat. Alleen omdat Somalië zo ver weg is, hebben wij de luxe veel analytischer
naar dit morele dilemma te kijken. Ik vind dat je heel ver moet durven gaan in het redden van mensenlevens.'
