J.J. van Hoof*
Blinde vlekken in onderzoek
en beleid?
Dat het onderzoeksterrein technologie, organi satie en arbeid de laatste jaren in het middelpunt van de belangstelling terechtgekomen is, zal de regelmatige lezer van dit tijdschrift niet zijn ont gaan. In vrijwel alle tot nu toe verschenen afleve ringen zijn bijdragen over deze thematiek te vin den. Andere thema’s, zoals de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt of de werknemers- invloed op het ondernemingsbeleid, worden steeds meer in het verlengde van de technologie- arbeidproblematiek gezien. Ook dit nummer be vat hiervan voorbeelden. Waar onderzoekers en beleidsmensen die met arbeidsvraagstukken te maken hebben elkaar ontmoeten, daar is de geest van de technologische innovatie zelden afwezig. Nog niet zo lang geleden is een studie verschenen die de resultaten van een in 1985 gehouden in ventarisatie van het Nederlandse onderzoek naar technologie en arbeidsorganisatie bevat.1 Deze inventarisatie werd verricht in opdracht van het Directoraat-Generaal Wetenschapsbeleid van het Ministerie van O&W, als onderdeel van de activi teiten die het ministerie ontplooit om het onder zoek op het terrein van technologie, arbeid en or ganisatie te stimuleren. Deze studie is onder meer interessant omdat zij een beeld geeft van de ver vlechting van beleids- en onderzoeksproblemen op dit terrein.
Uit deze studie blijkt aan de ene kant dat het on derzoek tamelijk versnipperd is, dat het overwe gend een praktisch karakter heeft en dat theore tische overwegingen geen grote rol spelen (iets dat overigens voor meer onderdelen van het on derzoek naar arbeidsvraagstukken geldt).
Aan de andere kant komt naar voren dat er spra ke is van een duidelijke convergentie tussen de stand van het onderzoek en de prioriteiten dien aangaande die door het ministerie zijn geformu leerd (aandacht voor belangrijke toepassingsge
* J.J. van H oof is lid van de redactie van het Tijdschrift
voor Arbeidsvraagstukken.
bieden, toespitsing op de ontwerpfase, aandacht voor besluitvormingsaspecten, enz.).
Hoe is deze opvallende overeenkomst te verkla ren? Een voor de hand Eggende verklaring is de belangrijke plaats van het opdrachtenonderzoek op dit terrein. Dat is volgens de studie echter een te eenvoudige verklaring. De explosieve groei van het onderzoek op dit terrein blijkt al op gang gekomen te zijn nog voordat de genoemde be leidsprioriteiten expliciet geformuleerd waren. Kennelijk is er bij de onderzoekers sprake van anticipatie op het totstandkomen van een on derzoeksbeleid. De meeste onderzoekers oriën teren zich uit eigen beweging op beleidsproble men, niet louter vanuit de behoefte aan financiële middelen, maar ook vanuit de wens bij te dragen aan de maatschappelijke discussie over de invoe ring van nieuwe technologieën. Zo groeit een on derzoeksveld waar de ontwikkelingen niet theo retisch gestuurd worden, maar bepaald worden door de problemen die in beleidskringen leven. En wat dan nog? zullen verschillende betrokke nen zich afvragen. Is het juist niet positief dat het praktische, toepassingsgerichte element hier over heerst? Eén antwoord hierop is dat beleidsafhan- kelijkheid vaak niet zo’n goede garantie vormt voor de continuïteit van de onderzoeksinspannin gen, gezien de nogal wisselende belangstelling van het beleid voor bepaalde problemen.
Een ander antwoord luidt dat de afwezigheid van theoretische impulsen op den duur to t een zekere kortzichtigheid moet leiden, niet alleen bij de ana lyse van problemen en het zoeken naar oplossin gen, maar ook bij de formulering van de proble men zelf. Wanneer de opvattingen van onderzoe kers en bij het beleid betrokken personen over beleids- en onderzoeksproblemen zo duidelijk convergeren, is het gevaar aanwezig dat er blinde vlekken in beleid en onderzoek ontstaan, die el kaar wederzijds versterken.
Zijn er zulke blinde vlekken in het onderzoek naar technologie, organisatie en arbeid? De
Inleiding
noemde studie gaat hier helaas niet verder op in. Toch rijzen bij lezing van de inventarisatie wel bepaalde vermoedens.
Het meeste onderzoek lijkt zich te richten op problemen bij de doorvoering van de technologi sche vernieuwingen en op knelpunten bij de inzet van personeel, hetgeen onder meer tot een duide lijke preoccupatie met functie- en opleidingseisen leidt. De ongelijke uitwerking van de technische en organisatorische veranderingen op de positie en de toekomstperspectieven van verschillende categorieën werknemers krijgt, zo lijkt mij, veel minder aandacht. Een uitzondering daarop vormt het onderzoek dat zich uitdrukkelijk op de veran derende situatie van vrouwelijke werknemers richt. Daar staat dan weer tegenover dat de ver moedelijk minstens even ingrijpende veranderin gen in de positie van oudere werknemers op het eerste gezicht vrijwel geheel verwaarloosd worden. Ook de verschuivingen in de onderlinge relaties tussen verschillende personeelscategorieën lijken weinig aandacht te krijgen.
Hier dringt zich een vergelijking op met een an der onderzoeksveld waar eveneens sprake is van een duidelijke convergentie tussen beleids- en on derzoeksproblemen: de arbeidsmarkt.
Elders heb ik betoogd dat de vervlechting tussen beleid en onderzoek hier tot uitdrukking komt in de dominerende invloed van een bepaald soort beleidsproblemen op het onderzoek, nl. proble men die betrekking hebben op het gebrekkige functioneren van de arbeidsmarkt als allocatie- mechanisme; en in een uitgesproken voorkeur voor onderzoek aan de aanbodzijde van de markt, vanuit de veronderstelling dat hier de voornaam ste knelpunten gelegen zouden zijn. Dat gaat ge paard met een relatief geringe belangstelling voor onderzoek aan de vraagzijde (hoewel dit thans
minder het geval is dan vroeger) en vooral voor de problemen die verbonden zijn met de verde lingsfunctie van de arbeidsmarkt i.e. de ongelijke verdeling van kansen en beloningen over verschil lende soorten aanbieders.2
De parallel is duidelijk: het zijn vragen met be trekking tot sociale ongelijkheid die op deze be- leidsafhankelijke onderzoeksvelden het minst uit de verf komen. Dat is niet zo verwonderlijk als men bedenkt dat althans in het overheidsbeleid de problematiek van gelijke kansen en beloningen een heel wat minder prominente plaats inneemt dan 10 jaar geleden. Het ‘marktconforme’ beleid is in opmars, het is eerder denivellering dan een grotere geüjkheid die beleidsmakers thans in de ban houdt. Onderzoek naar de groter wordende verschillen op de arbeidsmarkt en in de arbeids organisatie lijkt als ‘minder opportuun’ be schouwd te worden.
Is de toenemende sociale ongelijkheid in het ar beidsbestel bezig een blinde vlek in het onderzoek naar arbeidsvraagstukken te worden? Afgemeten naar de inhoud van dit tijdschrift is het gelukkig nog niet zo ver. Maar het is duidelijk dat impul sen voor dit soort onderzoek meer dan vroeger van de onderzoekswereld zelf zullen moeten
komen. □
Noten
1. G. Blauwhof en L. Leydesdorff, Technologie en ar
beidsorganisatie: de stand van het Nederlandse on derzoek, Ministerie van Onderwijs en Wetenschap pen, augustus 1986.
2. J.J. van Hoof, De arbeidsmarkt als arena (diss.), hoofdstuk 1 (verschijnt binnenkort).
