UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)
UvA-DARE (Digital Academic Repository)
In het laboratorium van de science fiction film : technowetenschap in
vooroorlogse Hollywood films
Lammes, S.
Publication date
2002
Link to publication
Citation for published version (APA):
Lammes, S. (2002). In het laboratorium van de science fiction film : technowetenschap in
vooroorlogse Hollywood films.
General rights
It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).
Disclaimer/Complaints regulations
If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.
HOOFDSTUKK I
INLEIDING G
SciencefictionSciencefiction als technowetenschappelijke ruimte
Technologiee e n w e t e n s c h a p v o r m e n e e n wezenlijk onderdeel v a n o n s dagelijks w e s t e r s ee leven. Voor veel m e n s e n blijft h e t e c h t e r moeilijk om technologie en w e t e n s c h a pp te doorgronden, te begrijpen en te beoordelen. Science fiction v o r m tt é é n v a n de weinige d o m e i n e n w a a r de p l a a t s v a n t e c h n o w e t e n s c h a p in h e tt dagelijks leven onderzocht, ontleed e n bekritiseerd k a n worden. Het stelt kijkerss in s t a a t o m zin te geven a a n de technowetenschappelijke c u l t u u r w a a r i nn zij leven. J u i s t o m d a t science fiction strikt g e n o m e n geen medisch, t e c h n i s c h ,, s c h e i k u n d i g of biotechnologisch l a b o r a t o r i u m is, k a n het deze functiee w a a r n e m e n : de relativiteitstheorie v a n Einstein is hier n e t zo bizar, onzinnigg of e r u d i e t als h e t m e t e n v a n s n e l h e d e n in Warps.1
Veell m e n s e n e r v a r e n technologie en w e t e n s c h a p als e e n onafwendbaar noodlot:: terwijl feiten e n technologie in h e t weefsel v a n o n s dagelijks leven zijn doorgedrongen,, o n t b r e e k t de mogelijkheid om n a te g a a n hoe zij d a a r eigenlijk t e r e c h tt zijn gekomen. Meestentijds w o r d e n feiten e n technologieën a a n niet ingewijdenn als 'af g e p r e s e n t e e r d e n blijven de p r o c e s s e n verborgen die h e n tot s t a n dd h e b b e n laten k o m e n . Die mogelijkheid is d o o r g a a n s s l e c h t s a a n enkele expertss v o o r b e h o u d e n die in laboratoria of a n d e r e wetenschappelijke p r o d u c t i e p l a a t s e nn w e r k e n . Science fiction biedt mogelijkheden om deze ongelijkee of a s y m m e t r i s c h e v e r h o u d i n g te b e s p r e k e n e n te p r o b l e m a t i s e r e n . Sciencee fiction k a n b e g r e p e n w o r d e n als e e n s c h e m e r z o n e , e e n gebied w a a r scheidslijnenn t u s s e n wetenschappelijke k e n n i s e n 'buitenwerelds' geloof, t u s s e nn leek e n d e s k u n d i g e niet altijd goed te t r e k k e n zijn.
Inn dit proefschrift zal ik de A m e r i k a a n s e science fiction films T H E EXPLOITSS OF ELAINE (1914-1915), T H E LAST MAN ON EARTH (1924) e n ISLAND O F LOSTT S O U L S (1932) als zulke s c h e m e r z o n e s b e s t u d e r e n . Door te onderzoeken hoee in deze films technowetenschappelijke feiten b e h a n d e l d worden, t r a c h t dit onderzoekk m e e r inzicht te s c h e p p e n in m a n i e r e n w a a r o p zin w o r d t gegeven a a nn d e o m s t r e d e n e n dubbelzinnige p l a a t s v a n t e c h n o w e t e n s c h a p in h e t
dagelijkss leven. Ik gebruik hier het samengestelde woord technowetenschap omm aan te duiden dat apparaten, instrumenten, theorieën en kennis misschien well als losse elementen kunnen worden geanalyseerd, maar dat zij in onze westersee cultuur sterk met elkaar vervlochten zijn.2
ProbleemsteProbleemste lling
Dee probleemstelling van dit proefschrift luidt: hoe fungeren de onderzochte sciencee fiction films als culturele spanningsvelden of onderhandelingsterreinen waarr verwachte of denkbare technowetenschappelijke ontwikkelingen in verbandd worden gebracht met vraagstukken van sociale orde en zuiverheid? Ik will in het bijzonder kijken naar de benoeming van gender, klasse en etniciteit inn dit spanningsveld.
Dee relatie tussen technowetenschappelijke ontwikkelingen en kwesties vann sociale orde en zuiverheid zal ik op twee elkaar complementerende manierenn analyseren. Ten eerste zal ik mij richten op de veranderlijkheid van dezee relatie. Ik zal onderzoeken hoe science fiction films de kijker mogelijkhedenn bieden om na te denken over de integratie van mogelijke technowetenschappelijkee veranderingen in het dagelijks leven: hoe zijn deze ontwikkelingenn met ideeën over sociale ordening in verband te brengen? Sciencee fiction films bieden de kijker een scala aan mogelijkheden om op deze complexee kwestie te reflecteren.
Tenn tweede worden de films als zuiveringsrituelen onderzocht. Zuiveringsrituelenn zijn in zekere mate tijd en plaats overstijgend: in elke cultuurr bestaan rituelen die ideeën en angsten over ordeverlies tot uitdrukking tee brengen en een eenheid in beleving creëren. Wat per cultuur varieert zijn opvattingenn over wat als ordebedreiging of zuiverheid wordt gezien. Bovendien zijnzijn zuiveringsrituelen in westerse culturen anders dan die in niet-westerse culturenn omdat er verschillende deelgebieden zijn ontstaan die aparte aspectenn van zuivering of ordening behandelen.3 Science fiction is zo een deelgebiedd en behandelt de plaats van technowetenschap in het dagelijks leven.. Gebaseerd op de premisse van Mary Douglas dat cultuur geen intrinsiekee orde kent, maar dat elke samenleving middels zuiveringsrituelen ordee tracht te scheppen, worden de films begrepen als locaties waar een specifiekk zuiveringritueel wordt opgevoerd.
SciencefictionSciencefiction als cultureel laboratorium
Dezee dissertatie werkt vanuit de hypothese dat science fiction films de kijker eenn opening bieden om zin te geven aan de plaats van technowetenschap in hett dagelijks leven. Doorgaans zijn zulke mogelijkheden tot zingeving beperkt, omdatt er een onoverbrugbare kloof bestaat tussen machtige productieplaatsen waarr technowetenschap gemaakt wordt en plaatsen waar technowetenschap geleefdd wordt. De wetenschapsfilosoof en -antropoloog Bruno Latour spreekt in ditt verband van een asymmetrische verhouding tussen beide domeinen.4 In sciencee fiction worden pogingen ondernomen om deze kloof te dichten en wordtt de kijker de kans geboden om na te denken over hoe denkbare technowetenschappelijkee ontwikkelingen zich verhouden tot en geplaatst kunnenn worden in hun alledaagse wereld.
Omm de doorgaans zo ongemakkelijke verhouding tussen wetenschappelijkee praktijken en het domein dat geen directe toegang tot zulke productiecentraa heeft te begrijpen, onderzoekt Latour in Wetenschap in actie:
WetenschappersWetenschappers en technici in de maatschappij het contrast tussen de wijze waaropp technowetenschap binnen de muren van laboratoria wordt
geproduceerdd en de manier waarop 'de buitenwereld', ofwel iedereen die geen toegangg heeft tot zulke lokale netwerken, kennis neemt van de (be)vindingen diee daar gedaan worden.5 Laboratoria presenteren zichzelf naar deze buitenwereldd als geordende en rationele praktijken en verhullen hiermee een deell van zichzelf dat niet zo gestructureerd en helder is. Zij zouden volgens Latourr twee "gezichten" hebben: de zekere presentatie van zichzelf naar 'de buitenwereld'' toe en het minder zekere gezicht dat domineert tijdens het process dat aan deze presentatie vooraf is gegaan. Wat als feit of geconsolideerdee technologie naar buiten wordt gebracht, wordt voorafgegaan doorr een proces waarin het onderscheid tussen feit en fictie, mens en ding, contextt en tekst, niet eenduidig te maken is. Binnen de muren van het laboratoriumm treft men een onstabiele situatie aan die in gedaante weinig overeenkomstenn vertoont met het zekere gezicht der wetenschap.
Watt er tijdens de overgang van het éne naar het andere gezicht gebeurt iss dat dit voorgaande proces bedekt wordt. Latour spreekt in dit verband van "hett sluiten van zwarte dozen." 6 Het wanordelijke en rijke beeld dat wetenschapp in wording kenmerkt, wordt verduisterd en keurig in een veelvoud vann zwarte dozen aan de buitenwereld gepresenteerd als ordelijk en rationeel enn boven enige twijfel verheven. Alleen wetenschapsonderzoekers zouden,
a l d u ss Latour, in s t a a t zijn om deze zwarte dozen weer te o p e n e n . De 'leek' zou d a a r e n t e g e nn n i e t s te zien krijgen van w a t er in de dozen gestopt is:
Watt de miljoenen, of miljarden buitenstaanders aangaat, zij kennen wetenschap enn technologie alleen van populariseringen. De feiten en de artefacten die wetenschapp en techniek produceren komen over hen heen als een uitwendig lot, datt even vreemd, even onmenselijk en even onvoorspelbaar is als het oude fatum derr Romeinen.7
Sciencee fiction biedt mogelijkheden o m uiting te geven a a n de verwondering diee e r v a r e n wordt w a n n e e r t e c h n o w e t e n s c h a p als "uitwendig lot" in h e t dagelijkss leven n e e r d a a l t . Dit roept vragen op over hoe t e c h n o w e t e n s c h a p p e l i j k ee productiecentra zich tot de 'buitenwereld' v e r h o u d e n e nn zet a a n tot n a d e n k e n over hoe t e c h n o w e t e n s c h a p te relateren is a a n sociale k w e s t i e ss die in die wereld spelen. Tijdens dit proces wordt de strikte g r e n s t u s s e nn l a b o r a t o r i a e n 'buitenwereld' d o o r b r o k e n en k a n t e c h n o w e t e n s c h a p d o o rr de kijker toegeëigend e n 'gemaakt' w o r d e n .
D a tt feiten e n technologische artefacten door de t o e s c h o u w e r toegeëigendd k u n n e n w o r d e n , heeft te m a k e n m e t de andersoortigheid v a n w e t e n s c h a p p e l i j k ee u i t s p r a k e n in science fiction films. Wetenschappelijke u i t s p r a k e nn die h e t laboratoria verlaten zijn d o o r g a a n s sterk gelaagd, ofwel o m r i n g dd door e e n groot a a n t a l a n d e r e u i t s p r a k e n . De dozen die e e n w e t e n s c h a p p e l i j k ee u i t s p r a a k omgeven, zijn tot zulke grote hoogten opgetast d a tt h e t voor velen erg moeilijk wordt o m ze te bereiken, laat s t a a n om ze te o p e n e n .. U i t s p r a k e n zijn in tijd of generatie ver verwijderd g e r a a k t v a n de e e r s t ee u i t s p r a a k en h e t a a n t a l verhandelingen w a a r i n de u i t s p r a a k is o p g e n o m e n ,, is divers en vertakt.8 Er zijn zoveel lagen a a n g e b r a c h t d a t het moeilijkk w o r d t om e e n u i t s p r a a k omver te werpen. E e n veelheid v a n zwarte d o z e nn is opgestapeld w a a r i n duizenden actoren (makende principes als m e n s e nn en i n s t r u m e n t e n ) zijn verpakt. De t e k s t is gelardeerd m e t zoveel mogelijkk o n d e r s t e u n e r s (bijvoorbeeld d i a g r a m m e n , cijfers, voetnoten, n a m e n v a nn a n d e r e n ) . Deze verstevigingen m a k e n de t e k s t s t e e d s m i n d e r toegankelijk e nn s t e e d s m i n d e r l e e s b a a r . D a a r o m zou h e t volgens Latour zo moeilijk zijn om t e c h n o w e t e n s c h a pp inzichtelijk te m a k e n voor d e grote groepen die geen directe t o e g a n gg h e b b e n tot p l a a t s e n w a a r het g e p r o d u c e e r d wordt.9
D o o r d a tt deze wetenschappelijke gelaagdheid er in science fiction films weinigg toe doet, k a n e e n grotere groep t e c h n o w e t e n s c h a p onderzoeken e n d u i d e n .1 00 Deze groep n e e m t natuurlijk niet letterlijk e e n kijkje in h e t l a b o r a t o r i u mm w a a r een u i t s p r a a k tot feit is g e m a a k t , m a a r k a n wel
participerenn in een a n d e r m a a k p r o c e s v a n t e c h n o w e t e n s c h a p . In dit m a a k p r o c e ss d r a a i t h e t om h e t kritisch vertalen v a n technowetenschappelijke feitenn n a a r dagelijks sociale kwesties. Science fiction is é é n v a n de weinige d o m e i n e nn w a a r de b u i t e n s t a a n d e r die k a n s geboden wordt. O m d a t het referentiekaderr niet a a n de strikte eisen d e r w e t e n s c h a p is o n d e r w o r p e n en o m d a tt h e t spel b i n n e n e e n afgebakende r u i m t e en tijd wordt gespeeld, wordt t e c h n o w e t e n s c h a pp leesbaar, m a a k b a a r e n t a s t b a a r voor m e n s e n die normaliterr s l e c h t s geconfronteerd w o r d e n m e t voldongen feiten.
OverOver netwerken en asymmetrie
Latourr betoogt d a t technowetenschappelijke w e r k p l a a t s e n groot en verspreid zijnn o m d a t zij zoveel versterkingen en "bondgenoten" n a a r zich toe m o e t e n t r e k k e nn om e e n u i t s p r a a k onomstotelijk te m a k e n . Tegelijk k u n n e n zij echter o m s c h r e v e nn w o r d e n als klein en geconcentreerd: er zijn zoveel versterkingen nodigg o m een feit of artefact h a r d te m a k e n d a t h e t e e n k o s t b a r e o n d e r n e m i n g wordtt die alleen op hele kleine, "kwetsbare" en geconcentreerde p l a a t s e n te verwezenlijkenn is. De k e n m e r k e n v a n tegelijk groot e n klein, zwak en sterk, k e r n a c h t i gg en verspreid d u i d e n a l d u s Latour op een netwerk s t r u c t u u r :
Hett woord netwerk duidt erop dat de versterkingen geconcentreerd zijn op een paarr plaatsen - de knopen en de verbindingspunten - die met elkaar zijn verbondenn - de verbindingen en het net: deze verbindingen veranderen de verspreidee versterkingen in een net dat zich in alle richtingen lijkt uit te breiden. Telefoondradenn bijvoorbeeld zijn zeer dun en kwetsbaar, zo dun dat ze op een kaartt niet te zien zijn en zo kwetsbaar dat ze gemakkelijk door te snijden zijn. Tochh 'bestrijkt' een telefoonnetwerk de gehele aarde.1 1
Technowetenschappelijkee n e t w e r k e n zijn d a n wel s t e r k verspreid, m a a r zij w o r d e nn sterk gedomineerd door "verbindingspunten" a l s laboratoria w a a r slechtss enkele ingewijden toegang tot h e b b e n . Voor de grote groep die hier niet b i n n e n k o m e n ,, w o r d t h e t d a a r o m lastig om actief zin te geven a a n h e t technowetenschappelijkk netwerk w a a r v a n zij wel degelijk deel u i t m a k e n . Latourr gebruikt de t e r m asymmetrie o m a a n te d u i d e n d a t deze machtige m a a r kleinee c e n t r a v a n expertise e e n geheel a n d e r e n o r m voor zichzelf h a n t e r e n d a n voorr h e t wijdverspreide technowetenschappelijk n e t w e r k d a t zich v e r t a k t o m h u nn vestingen heen.1 2
Ditt heeft opnieuw alles te m a k e n m e t de neiging v a n zulke k n o o p p u n t e n v a nn m a c h t om h u n eigen onzekere gezicht voor b u i t e n s t a a n d e r s te verbergen. Mett h e t voorbeeld v a n weersvoorspellingen licht Latour dit toe. Iedereen heeft zoo zijn of h a a r eigen m e n i n g over hoe h e t weer zal zijn of is geweest. De opinies
hieroverr zijn talrijk. Vanuit meteorologische centra worden echter maar enkele uitsprakenn over het weer naar buiten gebracht. De meningen van de weersvoorspellerss en de grote groep mensen die geen deel uitmaken van deze gemeenschapp hebben geen gemeenschappelijk fundament. Afhankelijk van de plaatss worden enkele wetenschappelijke beweringen niet serieus genomen of doenn de talrijke uitspraken van de massa er juist niet toe. Ondanks dat zij in dee minderheid zijn, zitten de weermensen op zulke sterke knooppunten dat zij overwichtt hebben over de meningen van de massa. De buitenstaander is vanuitt dit gezichtspunt een leek die op geloof en overtuigingen drijft, terwijl meteorologischee instituten kennis van zaken hebben. Alle allianties en geloofskwestiess die feiten tot stand hebben laten komen, zijn in deze zelfpromotiee uit het zicht verdwenen. Daarom is de verklaring die de wetenschapp voor de afwijkende meningen van buitenstaanders aandraagt volgenss Latour een asymmetrische verklaring.13
InIn dit proefschrift zal ik science fiction films beschouwen als krachtenveldenn waar deze asymmetrie aan de orde wordt gesteld, maar waar ookk naar manieren wordt gezocht om deze asymmetrie te overstijgen. De kijker wordtt deel van een netwerk waarin geloof en kennis een openlijke alliantie aan kunnenn gaan. Er wordt hier een spel van mediatie opgevoerd waarin het samenspell tussen 'de buitenwereld' en technowetenschappelijke productieplaatsenn kan worden verbeeld en geloof en kennis niet persé aan een enkell gebied hoeven te worden toegeschreven. Zo wordt uitdrukking gegeven aann de asymmetrische verhouding tussen beide domeinen en wordt er naar oplossingenn gezocht voor hun problematische verhouding.
ZuiveringsrituelenZuiveringsrituelen en sciencefictionfilm
Omm science fiction films op deze wijze te onderzoeken, maak ik gebruik van het doorr de Britse antropologe Mary Douglas geschreven boek Purity and Danger: AnAn Analysis of the Concepts of Pollution and Taboo uit 1967. In dit nog steeds invloedrijkee werk bespreekt Douglas de werking van zuiveringsrituelen in westersee en niet-westerse culturen. Onreinheid staat volgens Douglas voor alless wat geen legitieme plaats kan worden gegeven in een cultuur en niet in overeenstemmingg is met heersende sociale waarden en opvattingen. In de periferiee geplaatst, blijven deze ambigue en onbenoembare zaken echter een constantee bedreiging vormen voor de zedelijkheid van een samenleving. Er moetenn manieren worden gevonden om met het ongepaste om te kunnen gaan
enn deze imminente ordeloosheid te bezweren. Zuiveringsrituelen dienen dit doell en zijn een poging om eenheid in beleving te creëren. Douglas denkt dat purificatierituelenn nodig zijn om systeem aan te brengen in culturen die in wezenn ongeordend, 'messy' en veranderlijk zijn.
Alss structureel antropoloog is Douglas op zoek naar de algemene kenmerkenn van zuiveringsrituelen. In het westen worden zuiveringsrituelen volgenss Douglas echter op een andere manier beleden dan in niet westerse culturen,, een verschil dat alles te maken heeft met technowetenschap. Sinds dee negentiende eeuw zou smet in het westen overwegend in termen van bacteriologischee ziekten en besmetting gedacht zijn.14 Wanneer iets of iemand alss een bacteriologische besmettingshaard wordt beschouwd kan dit volgens Douglass als een poging worden begrepen om de waarden en normen van een cultuur,, die in wezen geen afgebakend karakter hebben, te benoemen. Wat als dee bron van besmetting wordt begrepen, is dan een bedreiging voor de verondersteldee of gewenste zuiverheid.15 De films die in dit proefschrift centraall staan zullen als zulke westerse zuiveringsrituelen van besmetting en zuiveringg worden geanalyseerd.
Latour"Latour" Douglas
Err zijn legio verschillen aan te wijzen tussen de benadering die de structureel antropologee Douglas voorstaat en die van Latour. Latour pleit weliswaar voor eenn antropologische benadering van technowetenschap, omdat in deze disciplinee wordt uitgegaan van de verbondenheid van dingen en mensen16, maarr is niet gepreoccupeerd met het ontrafelen van onderliggende rituele structuren.. Bovendien verzet Latour zich tegen de asymmetrische wijze waaropp in de structurele antropologie omgesprongen wordt met het begrip natuurr waaraan - anders dan cultuur - een zekere universalistische waarde wordtt toegekend door het als alom geldend principe te erkennen, maar de ontsluitingg ervan als typisch westers te kenschetsen.17
Zonderr deze cruciale verschillen tussen Douglas en Latour te willen verloochenen,, zie ik toch een belangrijk raakvlak in de manier waarop Latour dee begrippen zuivering en mediatie hanteert en hoe Douglas de begrippen zuiveringg en smet opvat. Beide auteurs beweren dat het begrippen zijn die elkaarr tegelijk nodig hebben en uitsluiten. Het zijn leden van één scharnier. 18 Beidee beweren bovendien dat zuivering bij voorbaat een mislukt project is omdatt de dingen en mensen geen vaste plaats hebben. Latour stelt dat er
d a a r o mm k e e r op keer e e n gevecht wordt geleverd tegen de " m o n s t e r s " of h y b r i d e nn die deze g e c o n s t r u e e r d e orde bedreigen; Douglas stelt d a t zuiveringsrituelenn d a a r o m s t e e d s h e r h a a l d m o e t e n worden.
Dee d e n k k a d e r s v a n Latour e n Douglas c o m p l e m e n t e r e n e l k a a r in dit proefschrift.. Terwijl ik h e t gedachtegoed v a n Latour gebruik o m kwesties over d ee p l a a t s i n g v a n t e c h n o w e t e n s c h a p in de films te k u n n e n a n a l y s e r e n , reikt D o u g l a ss d e stof a a n om deze kwesties ritueel te d u i d e n . In lijn hiermee h a n t e e rr ik de volgende genreomschrijving:
SciencefictionfilmSciencefictionfilm is een genre dat de kijker mogelijkheden biedt om uitdrukking tete geven aan processen van samenspel en mediatie tussen kennis en geloof in een
pogingpoging tot verzoening of zuivering van de asymmetrische posities van laboratoria enen wat vanuit die laboratoria als buitenwereld wordt aangemerkt.
Bijj h e t a n a l y s e r e n v a n de films zal s t e e d s de vraag worden gesteld hoe w e t e n s c h a p p e l i j k ee l a b o r a t o r i a in de films w o r d e n afgebakend e n gedefinieerd, h o ee zij zich v e r h o u d e n tot w a t in de film a l s b u i t e n w e t e n s c h a p p e l i j k gebied w o r d tt a a n g e m e r k t , welke ordeconflicten e r t u s s e n de d o m e i n e n b e s t a a n , hoe diee w o r d e n v e r s t e r k t of opgelost en hoe geloof e n k e n n i s in deze d y n a m i e k w o r d e nn ingezet. Ik zal in h e t bijzonder letten op hoe noties v a n gender, k l a s s e off etniciteit in dit p r o c e s gecreëerd of geproblematiseerd worden.
Doorr te onderzoeken hoe ordeconflicten in deze t e c h n o w e t e n s c h a p p e l i j k ee n e t w e r k e n w o r d e n g e s c h a p e n e n opgelost, w o r d e n de filmss tevens als zuiveringsrituelen b e n a d e r d : w a a r wordt de ordebedreiging of s m e tt in dit n e t w e r k gesitueerd e n welke oplossingen w o r d e n a a n g e d r a g e n o m zuiverheidd te bewerkstelligen? De voltrekking v a n dit ritueel wordt d a n b e g r e p e nn a l s e e n m a n i e r o m angsten, onduidelijkheden e n voltrekkende v e r s c h u i v i n g e nn in h e t d e n k e n over t e c h n o w e t e n s c h a p op een veilige m a n i e r te b e n o e m e nn e n te b e s p r e k e n .
SymmetrischeSymmetrische methode
Inn dit onderzoek w o r d t gebruik g e m a a k t v a n een z o g e n a a m d e s y m m e t r i s c h e m e t h o d ee zoals die m e t n a m e door Callon en Latour ontwikkeld is in d e actor-netwerknetwerk theorie. Wat deze s y m m e t r i s c h e m e t h o d e behelst, wordt door de Britse w e t e n s c h a p s s o c i o l o o gg J o h n Law helder uiteengezet in zijn b o e k Organizing Modernity.Modernity. De m e t h o d e werd, a l d u s Law, begin j a r e n '70 door de m a r x i s t i s c h e w e t e n s c h a p s s o c i o l o o gg Bloor geïntroduceerd toen hij stelde d a t de idee v a n
productenn zijn en daarmee ook het oordeel over wat goed en fout is een sociale constructiee is. Het kenmerk van de symmetrische methode die zich sindsdien heeftt ontwikkeld is dat asymmetrische machtsrelaties tussen categorieën wel erkendd worden, maar dat bij het onderzoeken van deze wel symmetrisch te werkk wordt gegaan.19
Dee actor-netwerk theorie wordt ook wel aangeduid als de "translatiebenadering"" omdat vertalingen tussen gebieden en categorieën het centralee aandachtspunt vormen. Zo ontstaan analyses van netwerkstructuren diee een veranderlijk en vloeibaar karakter hebben. Zoals de wetenschapssocioloogg Rob Hagendijk het omschrijft, zijn deze netwerken het resultaatt van "krachtmetingen tussen de heterogene elementen waaruit de wereldd bestaat: bergen, vuur, wind en alle andere zaken die in de wereld voorkomen."" Een actor (of element) binnen zo een krachtmeting is aan constantee verandering onderhevig.
Inn dit onderzoek worden science fiction films als spanningsvelden onderzochtt waar zulke krachtmetingen plaatsvinden. Door de films als lokale technowetenschappelijkee netwerken in kaart te brengen, worden ideeën over 'het'' onderscheid of 'de' relatie tussen fictie en feit of tekst en context buiten de onderzoeksmethodee geplaatst. In plaats daarvan wordt vertaling of mediatie alss belangrijke onderzoekscategorie geïntroduceerd. Hoe deze methode in dit onderzoekk geoperationaliseerd wordt, laat zich het beste uitleggen aan de hand vann Latours boek Wij zijn nooit modern geweest: Pleidooi voor een symmetrischesymmetrische antropologie.20
InIn Wij zijn nooit modern geweest bekritiseert La tour de denkwijzen die hett Westen beheersen en die onder meer tot asymmetrische verhoudingen zoudenn hebben geleid, als tussen geloof en kennis, maar die ook disciplinaire afbakeningenn in de hand hebben gewerkt. In het 'moderne' westen van na de Verlichtingg zouden de drie elementen "werkelijkheid, sociale werkelijkheid en vertelsel"" niet in samenhang besproken kunnen worden. Respectievelijk de epistemologie,, de sociale wetenschappen en de semiotiek zouden deze gebiedenn geclaimd hebben en het netwerk waarin zij samenhangen niet durven tee erkennen: "(...) dat een heel fijn weefspoeltje de hemel, de industrie, de teksten,, de zielen en de morele normen met elkaar heeft verweven, dat blijft griezelig,, ongepast en ongehoord."21
Mett deze uitspraak oefent Latour onder andere kritiek uit op de semiotiek,, een discipline die een belangrijk plaats inneemt binnen de
filmwetenschappen.. Zijn standpunt is wel enigszins te nuanceren omdat er bijvoorbeeldd wel degelijk semiotische benaderingen bestaan waarin een poging wordtt gedaan om teksten te verbinden met een sociale en fysieke wereld.22 Desalnietteminn legt Latour wel de vinger op een gevoelige plek wanneer hij steltt dat de semiotiek een scheiding aanbrengt tussen de bestudeerde teksten enn alles wat daarbuiten valt. Deze tendens binnen de semiotiek wordt ook door Rickk Altman opgetekend in "Cinema as Event", de inleiding op het door hem geredigeerdee boek Sound Theory, Sound Practice. Evenals Latour neemt Altman inn dit stuk radicaal afstand van het tekst/ context model dat voortvloeit uit eenn klassieke tekstuele of semiotische benadering. Films moeten volgens Altmann niet als teksten beschouwd worden die eenvoudig af te bakenen of te onderscheidenn zijn van cultuur, omgeving of historie.23
Inn het moderne project zouden volgens Latour krampachtige pogingen zijnn ondernomen om begrippen in oppositie paren te denken. Deze poging tot ordeningg zou echter op een paradox gebaseerd zijn. Oppositievorming verondersteltt vergelijking en vertaling, oftewel mediatie. De pogingen in het modernee Westen om dichotomieën te formuleren tussen mens/niet-mens, c u l t u u r // natuur zijn paradoxaal omdat een poging om begrippen te onderscheidenn altijd een verband tussen deze als oppositioneel gedefinieerde begrippenn impliceert. Zuivering vooronderstelt translatie, maar wanneer mediatiess niet erkend worden, ontstaan er vreemde monsters die juist niet dichotomischh van aard zijn (denk aan Mr. Hyde). Latour kiest voor een radicale opstellingg om aan deze paradoxale denkwijze te ontsnappen. Hij stelt een antropologischee en netwerk gerichte benadering van technowetenschap voor diee het bestaan van mediaties of hybriden niet ontkent of negeert, maar als beginsell kiest. De geschapen gedrochten of hybriden zouden volgens Latour hett centrum van de aandacht moeten vormen om tot een andere methodologie tee komen: "(...)de proliferatie van monsters zal moeten worden afgeremd, omgebogenn en gereguleerd door het bestaan ervan officieel te erkennen, te representeren."24 4
Inn overeenstemming hiermee zal ik de technowetenschappelijke praktijkenn in de films als hybriden bestuderen. Ik zal dus niet nagaan óf zij feit// fictie, tekst/ context, n a t u u r / cultuur, ideologisch/ ritueel, mannelijk/ vrouwelijk,, hemels/ aards zijn. Wel zal ik onderzoeken hóe specifieke science fictionn films als technowetenschappelijke netwerken fungeren en wat voor vertalingenn deze netwerken bevatten. Technowetenschap wordt in de analyses
a l ss weefsel gezien w a a r i n geen a-priori o n d e r s c h e i d b e s t a a t t u s s e n "natuurlijkee werkelijkheid, sociale werkelijkheid en vertelsel." S t e e d s g a a t de a a n d a c h tt primair uit n a a r hoe technowetenschappelijke n e t w e r k e n g e s t r u c t u r e e r dd zijn. Zo volg ik de d r a d e n n a a r w a t b i n n e n h e t v e r h a a l als 'niet wetenschappelijk'' wordt a a n g e m e r k t e n tegelijk m e t t e c h n o w e t e n s c h a p v e r b o n d e nn wordt.
Doorr vooronderstellingen over de identiteit e n de v e r h o u d i n g e n t u s s e n categorieënn niet in de o n d e r z o e k s m e t h o d e te b e t r e k k e n , o n t s t a a n verschillende b e e l d e nn v a n science fiction films als technowetenschappelijke netwerken. Door d ee a a n d a c h t op vertalingen te richten - of op hoe categorieën e n gebieden v a n u i tt de technowetenschappelijke w e r k p l a a t s in de films g e m a a k t w o r d e n -w o r d tt de vloeibaarheid en veranderlijkheid v a n deze categorieën zichtbaar.
Gender,Gender, klasse en etniciteit
Hett is niet toevallig d a t gender, k l a s s e en etniciteit speciale a a n d a c h t krijgen inn dit proefschrift. Tenslotte zijn h e t kwesties die in d e b a t t e n over de relatie t u s s e nn t e c h n o w e t e n s c h a p en sociale orde of zuiverheid regelmatig opduiken.2 5 Zekerr in de wijdverspreide e u g e n e t i s c h e beweging van voor de tweede wereldoorlogg spitst de d i s c u s s i e zich toe op hoe gender, etniciteit e n klasse in technowetenschappelijkee t e r m e n geduid k u n n e n worden.2 6
Volgenss h e t m e t h o d i s c h e principe van mediatie, zullen gender, etniciteit en k l a s s ee in dit onderzoek niet a l s v a s t s t a a n d e categorieën w o r d e n b e n a d e r d .2 7 Hett zijn begrippen die een mobiel k a r a k t e r h e b b e n en wier identiteit sterk afhankelijkk is v a n het plaatselijk netwerk w a a r b i n n e n zij onderzocht worden. Inn h u n artikel "Shifting Sexes, Moving Stories: F e m i n i s t / constructivist Dialogues"" zetten de a u t e u r s A n n e m a r i e Mol en Stefan H i r s c h a u e r u i t e e n w a a r o mm zo een b e n a d e r i n g de voorkeur verdient. Zich richtend op de relatie t u s s e nn g e n d e r en t e c h n o w e t e n s c h a p , stellen zij d a t de lokaliteit v a n de productiee v a n sociale identiteiten d e eerste ingang v a n onderzoek moet zijn. W a n n e e rr gekeken wordt n a a r hoe en of "sekse" in een specifieke praktijk "performatieff vorm krijgt en algemene a a n n a m e s over m a c h t s r e l a t i e s losgelatenn worden o n t s t a a t een veel gevarieerder e n rijker beeld v a n mannelijkheidd en vrouwelijkheid in relatie tot t e c h n o w e t e n s c h a p :
Itt is all a matter of empirical detail. The sex of an individual may vary from one site,, and from one moment, to the next. It is something to go out and investigate nott something on which to found an epistemology, especially not a feminist one. (...)) The sex of individuals is turned from a matter of fact into a contested performance,, from a historical given into something that is open to change, from
somethingg on which to found politics to something that is intrinsically political itself.28 8
G e n d e rr is d u s niet alleen, zoals de w e t e n s c h a p s o n d e r z o e k e r Ann Balsamo stelt,, een "grensconcept" o m d a t het zich op de g r e n s bevindt t u s s e n de fysiologischee k e n m e r k e n v a n h e t l i c h a a m en d e culturele "context" die h e t l i c h a a mm "zin geeft"29, h e t is ook een g r e n s c o n c e p t o m d a t h e t b i n n e n verschillendee lokale s i t u a t i e s andere e n wisselende b e t e k e n i s s e n g e n e r e e r t .3 0
Moll e n H i r s c h a u e r richten zich op de relatie t u s s e n gender e n t e c h n o w e t e n s c h a p ,, m a a r een soortgelijk principe geldt n a t u u r l i j k ook voor etniciteitt e n k l a s s e : sociale categorieën zijn geen zwevende begrippen die m i n off m e e r l o s s t a a n v a n d e configuratie w a a r b i n n e n zij gebruikt worden. In dit proefschriftt w o r d t d a n ook niet met vooronderstellingen gewerkt over hoe m a c h t s r e l a t i e ss e n categorieën b i n n e n de onderzochte science fiction films v o r mm krijgen. E r w o r d t afstand g e n o m e n v a n een klassiek ideologisch feministischee opvatting waarbij h e t e e n u i t g e m a a k t e z a a k is wie de o n d e r d r u k t ee w o r d t e n wie de o n d e r d r u k k e r is en waarbij s t a t i s c h e b e g r i p s o p v a t t i n g e nn de boventoon voeren. Ook wordt hiermee afstand g e n o m e n v a nn feministisch w e t e n s c h a p s o n d e r z o e k w a a r i n a a n g e n o m e n wordt d a t ( t e c h n o ) w e t e n s c h a pp in essentie mannelijk zou zijn. W a n n e e r t e c h n o w e t e n s c h a p ,, gender, klasse e n etniciteit b i n n e n lokale n e t w e r k e n w o r d e nn o n d e r z o c h t , o n t s t a a t immers e e n veranderlijk e n veelvormig beeld d a t dezee (wereld)visie ondermijnt. 31
VerhoudingVerhouding tot genretheorie
DeDe films
C e n t r a a ll in dit proefschrift s t a a t een a n a l y s e van drie populaire A m e r i k a a n s e filmss v a n voor d e tweede wereldoorlog. De lezer die enigszins op de hoogte is v a nn w a t d o o r g a a n s als science fiction film wordt a a n g e m e r k t , zal zich wellicht afvragenn w a a r o m de films uit een periode s t a m m e n die in veel s t u d i e s over s c i e n c ee fiction film b u i t e n b e s c h o u w i n g w o r d t gelaten. Slechts enkele w e r k e n overr A m e r i k a a n s e science fiction film b e t r e k k e n i m m e r s zo e e n vroege periode inn h u n onderzoek. Het gros v a n de artikelen en b o e k e n kiest de j a r e n '50 of s o m ss de j a r e n ' 3 0 a l s impliciet of expliciet geboortejaar v a n h e t genre.3 2 Dit lijktt op h e t e e r s t e gezicht wellicht ook e e n logischer v e r t r e k p u n t gezien h e t feit
datt dit label in de jaren tien en twintig nog niet bestond en deze relatief vroege filmss destijds niet als science fiction films gecategoriseerd werden.33 In krantenberichtenn over THE EXPLOITS OF ELAINE wordt bijvoorbeeld gesproken overr een "motion picture detective drama" en over de combinatie van "scientific knowledge"" en "the most thrilling kind of action." In een recensie van THE LAST MANN ON EARTH noemt een journalist de film misprijzend een "super-bathing-girl-comedy"" en in recensies van ISLAND OF LOST SOULS wordt gesproken van "mystery"" en "horror cycle."34 De omschrijvingen van de films lopen dus nogal uiteenn en het genre was in die jaren niet duidelijk begrensd.35 Zijn het dan wel sciencee fiction films die in dit proefschrift worden geanalyseerd en is de keuze voorr deze films wel te rechtvaardigen? Een antwoord op deze kwestie is te vindenn in het boek Film/ Genre van filmtheoreticus en historicus Rick Altman. Inn dit werk komt Altman tot een andere benadering van filmgenres en wijst hij opp de beperktheid van een aantal courante ideeën over filmgenres. Altman verzett zich tegen de gangbare opvatting dat genres scherp afgebakend zijn en eenn stabiel karakter hebben. Zulke visies zouden zo gericht zijn op het formulerenn van een pure standaard, dat het veranderlijke, onstabiele, hybride enn complexe karakter van genres veronachtzaamd wordt. Een dergelijke rigide praktijkk leidt aldus Altman tot een nodeloze vernauwing van het corpus films datt in werken over genres besproken wordt. Pas wanneer een film qua basisstructuur,, receptie en productie een gelijke naamgeving heeft, kan deze voorr analyse in aanmerking komen.36 Oftewel, science fiction films zouden pas representatieff voor het genre zijn wanneer zij door de industrie, de pers en het publiekk gelijkelijk als zodanig worden (h)erkend. In literatuur over science fictionn film heeft deze opvatting helaas geresulteerd in een vermindering van hett gebruikte onderzoeksmateriaal. Het heeft er toe geleid dat een periode waarinn het label science fiction nog niet eenduidig werd gebruikt buiten beschouwingg is gelaten en dat films die als hybriden van genres zijn te begrijpenn uit het gezichtsveld zijn verdwenen.37 Door films uit een vergeten periodee centraal te stellen, beoogt dit onderzoek een ontstaan hiaat binnen de filmwetenschappenn op te vullen en de definiëring van science fiction te verbreden. .
Dee films die in dit onderzoek gebruikt worden zijn geselecteerd uit een corpuss films dat ik voornamelijk in de Verenigde Staten heb bestudeerd (zie filmografie).. Bij het selecteren van de films is steeds nadrukkelijk gelet op de bruikbaarheidd van het materiaal in relatie tot de probleemstelling van dit boek:
h a dd t e c h n o w e t e n s c h a p e e n p r o m i n e n t e p l a a t s in de films en w a r e n er boeiende i n t e r a c t i e ss te o n t w a r e n t u s s e n t e c h n o w e t e n s c h a p e n kwesties v a n sociale orde e nn zuiverheid?3 8 Zo zijn drie centrale films geselecteerd en e e n dertigtal films a l ss s e c u n d a i r k a d e r gekozen(zie filmografie). De uitgekozen films zijn d u s noch r e p r e s e n t a t i e ff voor 'het' science fiction genre, noch geven zij e e n beeld v a n e e n prehistoriee v a n een g e n r e . In lijn m e t Altman bewering, werk ik v a n u i t de g e d a c h t ee d a t hoe science fiction film wordt geduid en welke films in een o n d e r z o e kk c e n t r a a l s t a a n , altijd sterk afhankelijk is v a n de beweegredenen v a n d ee onderzoeker. Deze beweegredenen vinden h u n beslag in e e n vraagstelling, m a a rr w o r d e n gegenereerd door een complexe t e x t u u r v a n motieven, die persoonlijk,, c u l t u r e e l en politiek van a a r d k u n n e n zijn.39
Hoezeerr afbakeningen v a n genres en k e u z e n voor films afhankelijk zijn v a nn d e interesse v a n d e onderzoeker, is goed te zien bij T H E EXPLOITS O F ELAINE,, de zwijgende film die in het volgende hoofdstuk c e n t r a a l zal s t a a n . De filmhistoricuss Ben Singer oormerkt de film a l s een goede r e p r e s e n t a n t van h e t "Seriall Q u e e n Melodrama" e n niet als science fiction film. Hij p l a a t s t dezelfde filmm in een a n d e r g e n r e o m d a t hij e e n a n d e r e bedoeling heeft. D a a r hij wil bijdragenn a a n een c o n t e m p o r a i n debat over "gender a n d s p e c t a t o r s h i p " heeft hijj films w a a r i n de serial queen - zoals Pearl White die Elaine in T H E EXPLOITS O FF ELAINE speelt - als vrouwelijke ster figureert o n d e r één n o e m e r g e s c h a a r d e nn d e populariteit v a n dit g e n r e verbonden a a n de o p k o m s t v a n een vrouwelijk bioscooppubliek.4 00 E e n a n d e r e belangstelling leidt in dit geval tot e e n a n d e r e classificatie. .
Rickk A l t m a n wijst op d e rol v a n de filmwetenschapper in h e t creëren v a nn g e n r e s . Volgens d e a u t e u r zou deze rol m a a r al te v a a k verloochend w o r d e n .. De o n d e r z o e k e r w a a n t zich e e n objectieve of n e u t r a l e w a a r n e m e r en s l u i tt zich h i e r m e e op in e e n "ivoren toren", hoog verheven boven de populaire c u l t u u r .. Altman stelt t e r e c h t dat d e a c a d e m i c u s deze actieve rol moet e r k e n n e nn en zichzelf niet b u i t e n de populaire c u l t u u r m a g p l a a t s e n of d e n k e n . Dee g e n r e t h e o r e t i c u s m o e t beseffen dat hij of zij een "speler in h e t genrespel" is e nn m e d e vorm geeft a a n w a t er onder e e n genre v e r s t a a n wordt en welke films d a a r t o ee gerekend w o r d e n . In dit onderzoek wordt deze opvatting o n d e r s c h r e v e n .44 ]
D a tt ik uiteindelijk drie films onderzoek, heeft te m a k e n m e t de etnografischh geïnspireerde onderzoeksmethode die ik in deze dissertatie gebruik.4 22 In figuurlijke zin is science fiction te b e s c h o u w e n als een
antropologischh veld dat ik als onderzoeker betreed en waarvan ik de technowetenschappelijkee structuren in kaart breng. Om de films te kunnen onderzoeken,, en de aldus ontstane analyses met de lezer te kunnen delen, is eenn zekere gerichtheid en detaillering vereist. Daarom is besloten om een klein aantall films als casestudies te kiezen en deze uitgebreid op hun technowetenschappelijkheidd te analyseren, terwijl andere films als secundair referentiekaderr dienen.
Genrefuncties Genrefuncties
Genress dienen verschillende culturele functies. Dit proefschrift spitst zich toe opp de rituele functies van science fiction: de films worden beschouwd als rituelee ruimten waarin de doorgaans zo ongemakkelijke plaats van technowetenschapp verbeeld, bevraagd en besproken kan worden.
Volgenss Altman is de rituele benadering van genres ontstaan toen een aantall academici op de gelijkenis tussen narratieve patronen van filmgenres enn volksverhalen begonnen te wijzen. Geïnspireerd door de structuralistische theorieënn van Propp43 en Lévi-Strauss {de inspirator van Douglas)44, stelden genretheoreticii als Schatz en Wood dat de narratieve patronen van genres als eigentijdsee mythes kunnen worden opgevat. Kenmerkend voor dit gezichtspunt iss dat aan genres de potentie wordt toegeschreven om op rituele wijze uitdrukkingg te geven aan tegenstellingen en fricties die binnen een samenlevingg aanwezig zijn. De narratieve patronen van een filmgenre worden gezienn als manieren om tegenstellingen die in een samenleving aanwezig zijn binnenn een imaginair kader te verzoenen en bespreekbaar te maken. Genres biedenn het publiek de mogelijkheid om tegenstrijdige culturele aspecten te verzoenenn of te beslechten en creëren op die manier een gevoel van eenheid in beleving.. Zij scheppen een veilige ruimte om culturele fricties bespreekbaar te makenn of denkbeeldig op te lossen.45
Binnenn de filmwetenschappen is sinds de jaren '60 veel geschreven en gediscussieerdd over de functies van Hollywood filmgenres. Vanaf de jaren '80 wordtt het debat over genres helaas gedomineerd door een onzinnige strijd tussenn theoretici die genres een rituele functie toebedelen en theoretici die een ideologischee interpretatie van genres voorstaan. De ideologische visie werkt vanuitt de overtuiging dat narratieve teksten door machtige politieke organen of industrieënn worden gebruikt om mensen te bereiken en te onderdrukken. Evenalss in de rituele genreschool ziet deze school de herhaling van narratieve
structurenn als een belangrijk kenmerk van filmgenres. Aan deze narratieve patronenn wordt echter een geheel andere functie toebedeeld: het zou de machthebberss (de industrie, de staat, het patriarchaat) in staat stellen om hun ideologischh stempel op het publiek drukken. 46
Zoalss Altman terecht stelt, zijn Hollywood genres nu juist zo belangrijk enn invloedrijk omdat zij beide functies tegelijk kunnen dienen.47 In de rituele benaderingg die in dit proefschrift wordt gebruikt zijn ideologische functies helemaall niet strijdig met rituele functies. Een zuiveringsritueel heeft immers zowell de functie om de participant de ruimte te geven om onzekerheden en frictiess te beleven, als om eenheid in ervaring te scheppen en tot een oplossing tee komen die de dingen een plaats geeft. Hoewel vooronderstellingen over het ideologischh gehalte van de films in dit proefschrift dus geschuwd worden, zal err in dit onderzoek wel gekeken worden in hoeverre de in de films uitgedragen standpuntenn in strijd zijn of overeenkomen met dominante visies over technowetenschap.. Zo tracht ik tot een analyse te komen waarin het ideologischee aspect van science fiction film via een rituele analyse een plaats krijgtt toebedeeld.
SciencefictionSciencefiction als technowetenschappelijke ruimte
Ondankss dat er zeer veel literatuur over science fiction films is verschenen, richtricht weinig van dit werk zich op de rituele functie en de mogelijkheden die de filmm de kijker biedt om actief vorm te geven aan de plaats van technowetenschapp in het dagelijks leven. Wel zijn er een aantal werken gepubliceerdd die wijzen op technowetenschappelijke aspecten van het genre. Daarbijj wordt echter geen expliciete poging ondernomen om tot een benaderingg te komen waarin actieve zingeving en technowetenschap centrale begrippenn zijn.
Zoo hebben auteurs als J.P. Telotte en Scott Bukatman geschreven over dee functie van gebruikte technologieën binnen de diëgese48 van science fiction films.. Volgens hen zou het intrigerende van gebezigde technologieën binnen de fictievefictieve wereld van science fiction films zijn dat zij verwijzen naar de audiovisuelee technologieën die achter het getoonde beeld schuilgaan. Monitoren,, elektronische ogen, spiegels, lenzen of laserstralen, maar ook specialspecial effects kunnen op subtiele wijze de aandacht vestigen op technologieën diee de film of het audiovisueel discours mogelijk maken. Telotte legt in zijn artikell "Film And/ as Technology" bijvoorbeeld een verband tussen de
technologieënn binnen de diëgese en de cinematische technologieën die bij het makenn van de film worden gebruikt. 49 In zijn boek A Distant Technology: ScienceScience Fiction Film and the Machine Age benadert Telotte vroegere science fictionn films tevens als een reactie op de technologiesering die het machinetijdperkk zo kenmerkt, wanneer hij wijst op de nauwe verbondenheid vann cinema en technologie. ^ Bukatman neemt dit idee nog een stapje verder doorr te stellen dat de getoonde technologieën in science fiction films sterk verknooptt zijn met de prominent aanwezige audiovisuele technologieën in de hedendaagsee westerse cultuur.51 Net als in dit onderzoek benaderen deze auteurss de verbeelde technologieën binnen de diëgese van de films als serieuze onderzoeksobjectenn die onderdeel uit maken van een groter technowetenschappelijkk netwerk.
Ookk is er literatuur verschenen waarin het samenvoegen van mens en machinee in science fiction films wordt besproken.52 In deze literatuur verschuiftt het accent naar de implosie van of de interactie tussen lichaam en technowetenschap.. Veelal gericht op de cybernetica, cyborgs, of robots wordt inn zulke teksten de vervloeiende relatie tussen het menselijk of cinematisch lichaamm en technowetenschap gethematiseerd. Net als in dit onderzoek wordt niett langer gedacht vanuit vastliggende grenzen tussen categorieën als m e n s / machine,, object/ subject, n a t u u r / cultuur, feit/ fictie. Deze benadering van sciencee fiction sluit gedeeltelijk aan op dit onderzoek. Het gaat zowel voorbij aann de binaire oppositie tussen wetenschap en technologie hanteert niet langerr het onderscheid tussen technowetenschap als feit en cinema als fictie.
Dee hierboven geschetste filmwetenschappelijke 'richtingen' benadrukkenn op een of andere wijze intrinsieke relaties tussen technowetenschapp en science fiction film. Zij leggen zich evenwel niet toe op hett formuleren van een specifieke definitie van science fiction waarin technowetenschapp een spilfunctie vervult. Een van de weinigen die hier wel eenn poging toe doet is de filmtheoreticus en - historicus Vivian Sobchack in haarr boek Screening Space: The American Science Fiction Film.53 Wat haar definitiee interessant maakt is dat zij een rituele omschrijving van science fictionn film geeft waarin wetenschap en wetenschappelijke methoden dominantee begrippen zijn en het culturele belang van technowetenschap niet onderschatt wordt.
Aann de hand van de tekst "Magie, Science and Religion" van de antropoloogg Malinowski stelt Sobchack dat science fiction meer met
w e t e n s c h a pp b e g a a n is terwijl horror meer m e t magie in v e r b a n d k a n w o r d e n g e b r a c h t .. Zowel magie a l s w e t e n s c h a p zijn a l s "geloofssystemen" te b e s c h o u w e nn d a a r in beide systemen a a n g e n o m e n wordt d a t de m e n s zijn omgevingg e n l o t s b e s t e m m i n g kan beïnvloeden. Science fiction k a n volgens S o b c h a c kk e c h t e r m e e r als e e n wetenschappelijk geloofssysteem begrepen w o r d e nn o m d a t h e t tot o p zekere hoogte b e g a a n is m e t het tonen v a n de w e t e n s c h a p p e l i j k ee p r o c e d u r e s en m e t h o d e n die deze beïnvloeding bewerkstelligen.. Zo k o m t zij tot de volgende genreomschrijving van d e science fictionn film:
Thee Science Fiction film is a film genre which emphasizes actual, extrapolative, orr speculative science and the empirical method, interacting in a social context withh the lesser emphasized, but still present, transcendentalism of magic and religion,, in an attempt to reconcile man with the unknown.54
Inn deze omschrijving n e e m t Sobchack de wetenschappelijkheid v a n h e t genre s e r i e u ss en doet zij h e t niet af als p s e u d o - w e t e n s c h a p , bijgeloof of l e k e n i n t e r p r e t a t i e .. Bovendien wijst zij op de interactie t u s s e n geloof e n w e t e n s c h a p p e l i j k ee k e n n i s binnen h e t genre. D e s o n d a n k s is h a a r g e n r e o p v a t t i n gg o p e e n a a n t a l belangrijke p u n t e n strijdig m e t de in dit o n d e r z o e kk gekozen b e n a d e r i n g van science fiction film. Er wordt in deze d i s s e r t a t i ee i m m e r s v a n u i t de gedachte gewerkt d a t t e c h n o w e t e n s c h a p in zichzelff een sociaal-cultureel verschijnsel is. D a a r o m k a n t e c h n o w e t e n s c h a p niett b u i t e n de "social context" worden geplaatst, zoals S o b c h a c k suggereert. Bovendienn b r e n g t S o b c h a c k die sociale context niet in v e r b a n d m e t de kijker; diee heeft zelfs geen p l a a t s in haar definitie. Voorts wordt in onderhavig o n d e r z o e kk niet v a n u i t de idee van Malinowski gewerkt d a t geloof e n w e t e n s c h a pp eenvoudig t e classificeren zijn e n d a t h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n b e i d e nn de l a k m o e s p r o e f zou leveren om horror v a n science fiction te
o n d e r s c h e i d e n .. ISLAND O F L O S T SOULS, d e film die ik in h e t l a a t s t e h o o f d s t u k
a n a l y s e e r ,, zou volgens S o b s h a c k s definitie bijvoorbeeld meer a l s horror film m o e t e nn w o r d e n b e s c h o u w d o m d a t in de film niet wordt verklaard h o e de geleerdee in de film erin slaagt o m dier e n m e n s te m e n g e n . In mijn opvatting m o e tt geeft de film j u i s t e e n heel i n t e r e s s a n t e visie op w e t e n s c h a p o m d a t de ontoegankelijkheidd v a n h e t laboratorium begrepen k a n worden als e e n vorm v a nn w e t e n s c h a p s k r i t i e k . Moreau sluit zich volgens de film als geleerde teveel af v a nn de b u i t e n w e r e l d en probeert de ongelijke verhouding t u s s e n w e t e n s c h a p p e l i j k ee expertise e n de onwetendheid b u i t e n zijn l a b o r a t o r i u m te
vergroten.. Het voorbeeld van ISLAND OF LOST SOULS laat zien dat een film wel degelijkk over technowetenschap kan gaan als verklaring geen belangrijke factorr is. Bovendien blijken geloof en wetenschap in de film veel minder duidelijkk afgebakend dan Sobchack suggereert.
Reflexiviteit Reflexiviteit
Dee manier waarop de films in dit proefschrift onderzocht worden is reflexief etnografischh geïnformeerd. In algemene termen omschreven, tracht de etnografiee middels veldwerk gegevens over menselijke praktijken te verzamelen.. Het onderzoeksresultaat is meesttijds een beschrijvende analyse. Dee antropologe Charlotte A. Davies stelt in haar boek Reflexive Ethnography datt reflexiviteit binnen de etnografie zo een belangrijke modus operandus is omdatt de onderzoeker tijdens het veldwerk altijd min of meer betrokken raakt bijbij datgene wat onderzocht wordt.55 De positie van de etnograaf kan daarom nooitt die van de objectieve waarnemer zijn; de eigen geschiedenis en de sociaal-culturelee omstandigheden van de onderzoeker hebben een sterke weerslagg op de manier waarop de ander' of het andere onderzocht wordt. Omdatt in de etnografie de onderzoeker zo evident betrokken is bij wat onderzochtt wordt, is reflexiviteit een belangrijk methodologisch gereedschap geworden.. Davies definieert reflexiviteit als "a turning back on oneself, a processs of self-reference."56 Reflexieve etnografie werkt vanuit het principe dat dee onderzoeker zich steeds moet bedenken hoe en in hoeverre hij of zij deel uitmaaktt van datgene wat onderzocht wordt. Het impliceert dus tegelijk afstandd en betrokkenheid: door te erkennen dat het persoonlijke het onderzoeksprocess stuurt en de onderzoeksresultaten beïnvloedt, wordt tegelijk eenn zekere ruimte tussen het onderzochte en de onderzoeker geschapen.
Hett is eigenlijk niet verwonderlijk dat zowel reflexiviteit als etnografie belangrijkee begrippen zijn binnen de symmetrische wetenschapsmethode.57 De etnografischee methode is in dit veld geïntegreerd omdat het een gedetailleerde beschrijvingg van de bezochte plaatsen voorop stelt en hiermee premissen over verhoudingenn tussen categorieën buiten de deur houdt. Reflexiviteit kan aldus Laww als een "verlengstuk" van een symmetrische methode worden beschouwd, omdatt het ervan uit gaat dat er geen duidelijk verschil bestaat tussen de onderzoekerr en dat wat onderzocht wordt. Als onderzoeker zijn wij zelf ook een socialee uitkomst en een proces.58
Dee proloog waarmee dit proefschrift opent moet daarom als meer dan eenn oorsprongsmythe worden begrepen. Met dit relaas heb ik willen aangeven datt wij ons als onderzoekers niet kunnen onttrekken aan ons hedendaags perspectieff en zowel films als andere technowetenschappelijke netwerken uit hett verleden altijd met eigen(tijdse) ogen bekijken. Vanuit deze invalshoek zoekenn we parallellen en geven wij richting aan onze analyses. Net als mijn lezingg van CONTACT door mijn werkzaamheden in de filmarchieven gevormd werd,, ben ik bij de bestudering van het oude filmmateriaal gestuurd door huidigee inzichten en opvattingen. De manier waarop ik science fiction films bestudeerr en definieer wordt, met andere woorden, mede bepaald door mijn hedendaagsee visies en mijn specifieke interesses.
Inn dit licht geplaatst, kunnen Altmans ideeën over de interveniërende functiee van de genretheoreticus als een pleidooi voor een reflexieve (en misschienn zelfs etnografische) methode worden opgevat. Hij betoogt immers datt de positie van de onderzoeker zelf binnen het genreonderzoek zichtbaar moett worden gemaakt. Genretheoretici beschouwen zichzelf te vaak als een objectievee kracht die boven het publiek of de filmindustrie uitstijgt en vanuit ditt standpunt het totaaloverzicht in pacht hebben. Vanuit hun " ivoren toren" kijkenn zij op het populaire vermaak neer. Altman stelt terecht dat ook de onderzoekerr deel uitmaakt van het publiek. In plaats van deze betrokkenheid enn subjectiviteit te versluieren moet de rol van medeschepper onderkend en zelfss actief ingezet worden.59
Ditt proefschrift heeft een reflexief etnografische inslag omdat de films alss technowetenschappelijke locaties bezocht en beschreven worden. Altman spreektt over de rol van de criticus als "sjamaan" die medieert tussen tekst en lezerr of de industrie en de samenleving60, maar het Latouriaanse begrip mediatorr is in deze wellicht meer geschikt omdat het de onderzoeker geen tovenaarskrachtenn toebedeelt en hem of haar uitdrukkelijk binnen het technowetenschappelijkee netwerk plaatst.
