Werk, werk en nog eens werk : naar een "24-uurs arbeidsparticipatie"?

Er is behoefte aan een nieuwe discussie over arbeid en

arbeidspar-ticipatie. Niet het perspectief van maximale materiele welvaart zou

het vertrekpunt moeten zijn, maar het perspectief van de

wezen-lijke behoefte van de mens zich sociaal en maatschappelijk te

inte-greren en van zijn individuele hanger naar een zinvol bestaan. Een

Iauter economische visie op arbeidsparticipatie onderwaardeert

het belang van en de behoefte aan niet-arbeidsactiviteiten zoals

vrijwilligerswerk en verenigingsleven. De brede maatschappelijke

participatie wordt wellicht de uitdaging van de

2 1

ste eeuw.

E

c11

van de mccq opvallcndc vcr,chtllcn tu"en het CDA-progt an1111J. en dat van de an-dere pattl)Cil ccn ver,chil dat met name door de paar'e

partijcn in de

vcrkiczing'i-czunpagnc -,chcrp naar voor werd gehracht had hetrekklllg op de

lage-rc prioriti...,cring van hct

,cheppcn van wcrkgelc-gcnheid tn hct C:DA-pro-gronlmJ. Aldocndc, zo

were\ zc]f, door een aantal

twijlcld ccn van de belangrijk<;tc wa-penlcitcn van hcndcJ vorigc kahinct-ltcnl. Vraag die, implicict dan toch, in hct CDA-programmJ vcrvat zat en zich nooil hcclt mogcn vcr-heugen in een wat funda-mentelcr dchat i<; of dezc ah,olutc prioriti<;ering van wcrkgelcgcnheid zonder mecr moct doorgctrokkcn worden naar de tockom<;t. In zekerc zitl lijkt de lci-draad voor de paar<;c hc-wind,licclen de ,\kKimcy <;tudic lloo\lilll/ /)uic/J

Eco-!10111/L PnfonJJ(/IJCt', waarin

p<1ar'c hcwind,]ieclcn gc-qcld. zettc de partiJ zich-zell huitcn'JXI Onder

paar-.. I log, nict

vcrwon-gcwczcn \vcrcl op de nog

Prof. dr

LLC Socte

grotc potcntiClc

grocinlo-gclijkheden van de ~cclcrland<;e econo-clcrlijk gezien de hogc werklomheid,

het accent op 'werk, wcrk en nog eem wcrk' ])c daling in werklomheid en

tocnan1c 111 wcrkgclcgcnhcid i-;

ongc-l I ongc-lV-s '''

mie ondank' de recentc, <;nclle daling itl \l'ctkloo<;heid,cijfn,, dank ziJ cen vcrderc tocname in arhcid<;participatie

-::;

0

:.fl 1 .,. ---1

...

0

7 r: ;;o

z

~ ()

<

)>

z

I r: ---1

r:

v )>

:·~! 0

c

c

\...

I

'il

' U' ,, 0 '-' 0 I <t ,-.,

u

f-u..; I

z

<t

>

l)

z

CL u..;

z

(""', f-v:

"--In dit korte artikel wil ik wat dieper in-gaan op de vi-.ies rond arbeid die blijk-baar ten grond-.lag liggen aan de ver-schillende politieke opvattingen over de behocfte aan het scheppen van werk en bet streven naar steeds verdere toe-name in arbcid-,participatic. In zekere zin raakt men hier t'cn van de mceq fundamentelc ver-,chillen in politieke opvattlng tu<,<,en ccn hooldzakelijk eco-nomlsch gdnspircerdc hcnadering rond arbeid en arbeidsparticipatie cncrziJds en cen hredcrc, mccr maatschappclijke benadering rond de waardc van Jl'hcid en niet-adwidactiviteitcn andcrzijd-, Arbeid IS ongctwijlcld ccn van de

ma-nicrcn waarop mcn~cn zin gcvcn aan

hun hestaan: bet is cchtcr niet de enige.

Arbeidsparticipatie en

schijn-welvaart

In de \outer economische henade1·ing van arheid wordt slcchts rekcning gc-houdcn met wat formecl vcrhandeld wordt binnen de economic. War bu1tcn de arbeidssfcer gehcurt, "nict-Jl'bcid" zoals huishoudtaken, de opvocding van kinderen, de vcrzorging van lamilielc-dcn, vrijwilligerswerk, hcbhcn i\11 mh

gccn cconon1i-.;chc waCJrdc. Nict

vcr-wonderlljk clJn ook dat toename in ar-hcidsparticipatie zo positid wordt in-gc<,chat: 'niet-Jrheid' komt 1mmcr<, overccn met ccn nict gchruikt pmduc-tiepotentieel. Fen maatschappij met een lagc graad van arhcidsparticipatic, houdt dan ook per dclinitie m1nder economischc wclvaart 111.

Hoc simplistisch dit hccld wei is. wordt ge'illustreerd 111 mc111g economi-,ch handhoek. Stcl dat in de mecstc gezin-nen slcchts e'en van de partners lormeel wcrkt en de andere zich bezighoudt met aile andere gczins- en huishoudta-kcn. Stcl nu dar van de ccn op

devol-gende dag elk van deze "niet-actieve" partners deze taken gaat verrichten hij de buren tcgen een vergoeding. LHec-tiel verandert er nicts: met het inkomen dat de partner nu verdient hiJ de buren, wordt de ingehuurde hulp van de buur betaald. Voor de econoom zal zich

cchtcr ccn <..,]gniticantc tocnZtnlc in

welvaart~groci en in wcrkgclcgcnhcJd

voordocn: de huishoudtakcn worden

nu tlllllllT'-. "gcvv'aJrdccrd" du~ ook

gc-pmduceerd, en vcrgoed, du-, dragen ook hq tot het 11ationaal inkomcn.

Vee\ van onze na-oorlogse groei vindt haar verklaring in het binnen hct

lo1·mclc economischc arhcidskadcr

hrengcn van dczc "niet-arbeid"

activi-tc1tcn: in

de

cxtcrnc vcrzorging van

ou-dcrcn, in kinderopvang, huishoudhulp, etc. In 1\edcrland met zqn traditioneel lagcre vrouwe\ijkc arheiclsparticipat1e hccft dit lcnomecn zich vee I later

voor-gcdaan1 VandaZ!g de dag ligt de

ar-heidsparticipatie, gcmetcn als de totalc

wcrkgclcgcnhcJd a\..., rcrccntogc van

de berocpsbcvolking2 _{111el Ianger} noe-menswaardig achter op dat van andere Europcse Ianden~ en dlccticl zells hu-ger dan dat van llelgic. Du1tsland ot hankrijk en hct gemiddclcle van de Europcsc Lln1c iEL\). [en vcrdcr strc-ven naar toencmcndc arhcidspanici-patie ontkomt dan ook niet aan cen dis-CU<,<,Ie rond de maatschappc\ijkc ml en waarde van de vnschillcndc "n1ct ar-bcid" aLlivitciten. lmmers. wannccr Ji'-hcidspartlcipat!C slcchts hct onder de formelc arbcidsmarkt hrcngcn inlwuclt

van vrocgcrc nict-Zirhcidactivitcitcn,

hli)vcn de cchtc cconomi-,chc voordc-lcn zoals mogei!Jkc clficii.'nticvcrhctc-nngcn dankzij vcrdere spcuali-,atic en arhcidwerdcling cndcr hepcrkt en zal de tocnamc in welvaart zich eerdcr ui-ten in ccn tocnamc van

"sch!Jnwcl-vaart" hijvoorheeld een dubbel inko-men waar tegenover nu ook heel wat hirkomende externe diemtvcrlening -;taat, wat mecr hui.,houdrlanning en dikwi)i'> ook gezim<,tre<,<,_

AI-, korte rarenthe"i" kan hicrhij or-gemerkt worden dat de toename in .,chijnwelvaan wellicht ook ten

grond-~lag ligt Jan de voor cconon1cn

nlcrk-wttardigc va._,t...,tclhng dat de tocnZlnlc in economi.,che matericlc welvaart in de na-oorlog'>e renode over het

al-gcnlccn nict t~ gcpaard gcgJan n1et

eenzellde toename in geluk ot dan loch de percertie van tevredenheid. Tr·aditioneel worclt hiervoor een

vcr·-klaring gczocht in hct belong vJn

tT-Iatieve cotl'>Uillf)tie: 1 _{men<,en voelcn}

zich welvarender 111 verhouding tot an-deretl, cn du., ook omgekecrd. t\aarmatc de huur een luxcre auto, dc andere <,choolkrnderen merkklcding, ol de wcrkcollcga ecn nwdcrnere compu-ter hedt, voelt mcn zich, ook al ver-anden cr nict<, rn de he.,chikkrng over ZtJtl eigen comumrtiegoedcrcn, relatiel minder welvarend. Lcn mogelijk gevolg i'> dan ook ccn <,teed-, mecr concur-ren-treel u>n<,umptregedrag dat uiteindelirk niet lcrdt tot een toename in het zich tevredcn ol gelukkrg voelcn, maar wei tot overcon.,umptie.' Vanuit dit pcr-'>flecliel houdt de economi.,che wetcn-.,chap zich uiteindclrik met de vcr-keerde dingen hezig en zou hct na'>treven van gcluk lopnieuw I a I' cen-trale vra<Jg<..,tclltng naar vorcn gchracht moeten wordcn ccrder dan het ohJec-ttcl verklaren van tndividuclc keuze<, prclnentie'> en rnkomcn-'' In alwach-ting van ccn nlogcliJkc nicu\vc door-hraak hinnen de eu>nomiec kan .,Jccht., va<,tge<,teld worden dat hct ter he-<,chikkrng hehhcn van <,teed'> mecr ma-teri('ic welvailrt ot inkomen uit hcloon-de arhctd uiteinhcloon-delijk gccn doel op

CllVcN'!N

zichzelf kan zijn_ Met andere woor-dcn er knaagt wei degelijk iel<, aan het zclfvertrouwen waarmee cconomen en rolitici n(Jg mecr wclvaart en ncSg mccr werk beloven.

"Niet-arbeid" en sociale

cohesie

Niet-arbeidactiviteiten kunnen van hun kant ook gedefinieerd worden volgen<, het nut dat ze na'>lreven. Zo zijn cr wat men <,ocialc niet-arherdactiviteiten zou kunnen noemen, activiteiten met ccn hreder, lamiliaal lhuishoudtaken, tui-nreren. kinderorvoeding en -orvang,

,lo-it-yormrl[ huisactiviteiten, etc. I of mi\at'>chaprelijk lvr·i)willigcr<,wcrk allct--handcl nut. AnderziJds zijn er de mecr or !outer indivrducel nut gerichte acti-viteitcn en tijd-,hestcdingctl: individuele con<,umrtie, vrije tird. '>rort- en hohhy-activiteiten. lui'>t omwillc van het hre-dcrc mailhchi!ppeltJk nut, dr<1gcn so-cialc nict-arbeicbctiviteiten, ook al <,taat hicr gccn linanciCic hcloning tcgcn-ovcr, wei degeli)k hij tot cconomi.,chc en maahchappeli)k welvaart

Len !outer econornischc inval,hock gaat dan ook tc <,nel voorhij aan de rol en hct hclang van de vclc "niet-arbeid" activiteiten als waardevollc activiteiten. r\lcer nog, in sommige gcvallcn zullen deze ''tltet-arherd" activiteitcn )Uist om-dat ziJ hurtcn het kaclcr van de ecotlO-Illi'>chc markt rlaatsvindcn, cruciaal zipl voor socralc cohc'>ie, inclividuelc verrl)krng en ontrlooiing. Het svstema-ti'>ch "vennarkten" van clczc activiteiten ondcrgrazdt de vrijv.rilligc, ~ocialc parti-cipatie en uiteinclelijk de socialc cohe-.,;e van ecn maatscharrii.

Naarmate men .,Jccht., aan formele ar-heid '>Ocialc erkenning, pcr<,oonlijke ontwikkeling, <,talu'>. <,ocialc contacten en ontplooiing toekent waarhij

arheids-z

r: ;;o

z

.,;.· I ' ' _{" J}

<

)>

z

I m -1

::

c

)>

.'::1

c

,- '-l I

,I

u 1 ~ .I :::. l.l c <(

c:

u

f-w I

z

<(

>

:.]

z

e<: w

z

0

f-v:

""'

v c...

taken steeds mecr hcrocp docn op het nemen van cigcn vcrantwoordelijkheid en van eigen tijdshcstcding, wnrdt ar-heid indcrdaad de dominante zingcvcr van het hestaan. Er is ongctwijkld ccn duidclijkc tcndens waarneemhaar in de richting van cigcn verantwoordelijk-hcid in gesalariecrde arverantwoordelijk-hcid, in hct vast-lcggcn van zijn cigen arheidstijdheste-ding en vcrgoeden per verrichtc taak, zcll-; in het onafhankelijk makcn van voordicn gesalariccrdc arheid. Andcr-ziJds is cr ook ccn tendens in hct vccl mecr op afrocp heschikhaar ziJn, 1n weekend, avond en nachtarbeid, perio-des die voorhcen gereservecrd warcn voor de fysiologische hchoclte aan rust of vrije tijd. Voor sommigen krijgt ar-beid dus mecr het karakter van "vriJe" tijd in de cchtc zin van hct woord, men kan min ol meer vrij over zijn cigcn tl)dshcstcding heschikkcn om een he-paaldc taak of opdracht uit te vocrcn,

wat uiteraard ccn hogc graad van eigen

discipline veronderstelt, voor andcrcn vreet arbeid mecr en mccr aan de eigen vrije tijd, in sommige gevallcn zelfs aan andere nict-vrijwillige tijdbcstedingen, zoals vcrplichte huishoudtaken, nood-zakeliJke scholing, zells lysiolog1sche hchoelten.

Opnieuw houdt een I outer economi-sche benadering van arbeid onvol-doende rekening met verschillen in on-dcrliggende individuelc ontplooiing en

vcrnJklng in tcrn1cn van eigcn

t!jd"hc-stcding cnerziJds en tocnemcnd ti)ds-beslag en vnjc tiidsbcroving anderzl)ds. Ook hicr kan sprake zijn van een toe-name in individuelc "schijnwelvaart", een toename in materii'le welvaart en inkomen maar uiteindeliik een afname in de individuelc vriJe heschikking om

tc genictcn van clczc wclvaart.

In tcrmen van souologen zoals 1\lark

Flchardus is sprakc van een nieuwe. 'ge-mobilisccrdc samenleving' waarbinncn verschillcndc tijdsordes op elkaar moe-ten worden afge<;temd. Door de tocnc-mende mohiliscring (onk wereldwijdl en het ophreken van <;tahielc socialc vcrbanden dat daarvan hct gcvolg is (onthechting, vcrminderde integratic in de sociale structuur, mindcr cohe-,iel, komt het individu in zekere zin in een

situatic van "orgcdrongcn

ondcrncnlcr-schap" te verkeren. Dczc ovc1·gang worclt gekenmcrkt door individualise-ring en het losmaken van hct individu van zijn traditionelc socialc verhanden, het correspondent met een

'>amenlc-ving van abc.tracterc ( cconon1i~chc en

socialel organisatievormen en het

ver-ruilncn van

de

zingcving'-;V>'CI"Cld van

hct individu naar ecn grotcrc keu'> aan normen en waardcn. Het individu crc-ccrt deze nu in toenemcndc mate zelf,

waardoor ziJn autonon1ic \vc\i'-;waar

toenecmt, maar daarmee ook zijn onzc-kerheid, en het risico van desintegratic in de samenleving. lmmcrs, om in ter-men van Amitai Ftzioni' tc spreken, het proces van socialisat1c, dat wil zeggen het gc'lntegrecrd worden en hliJven in socialc verbanden vindt plaat<, door middel van hct zich eigen maken door her indiv1du van de normen en waarden van een bepaalde -,amenlcving ol '>O-ciale imtitutie Hoc mccr het individu zell dczc nornwn en waardcn moet schcppen, des te mindcr grout i-, de kans dat deze nog ovcreenkomcn met

die van zi_jn on1geving.

Het dehat rond de hehodte aan een heterc verdeling tussen arbeid en niet-arbeidsti)d moct vanuit deze optiek dan ook gevoerd worden hinncn de context van een behodtc tot her'>lel van <,ocialc maat-,chappell)ke partiupatie, die 111 zc-kerc zin de lcvensverzekcring vonnt op

<,oci~le cohc-,ic in onzc hoogontwikkcl-de economiccn.

Nict vcrwonderlijk koml zowel in ian-den met -,tcrk toegenomen arheid-,-rarticipatie zoal<> Nederland of hoge werklomheid zoa!<; Duit-,land het vcre-niging-,lcven. vrijwilligerw.;erk, etc. <;teed-, mee1· onder druk te <;taan. De he-taalde arhcid bicdt immer., minder en minder "vrijc tijd", anderziJd<; voelcn de

nict-octicvcn zich lllCCT en n1ccT

uitgc-.,Joten Het hehoud en her-,tel van deze hreck maat.,charrelijkc particiratic, van vcrenigingslcven, vrijwilligerswerk, lokale verenigingen wordt wellicht de

uitdaging vJn de 2 I r.;tc ccuw: ccn ~tl­

menlcving met een uitgehreid -,tcl-,cl van maat-,chaprelijke, niet-arhc1dorga-n1saties werkt nict aileen krKhtig aan het her-, tel van haar eigcn <,tahiliteit via het vcrgroten van sociale cohe-,ie, hct draagt ook hij aan hct schepren van een n1cuw kadcr waarin men-,en mecr

ztn at~n hun hc~.,taan kunncn gcvcn.

Besluit

De di-,cu.,.,ie rond arbeid en de bc-hoelte aan tuenemendc arhcichpartici-ratle d1ent niet zozcer te vertrekken vanuit het rcr.,pectid van maximali-,atie van matcricle welvaart, maar vanuil het per<;pectiel v~n de wezenliJke hehodte van de mens zich <,ocia~l en m~~tsch~p­

pclijk tc intcgreren en van zijn indivi-duelc honger n~~r ecn zinvol hcstaan. Len tc n~uwc cconomischc visie "over-waardecrt" ~rheichr~rticip~tie en hct ~1

dan 111ct opgcdrongcn onderncmcr-<;chap cn onderwaardeert de sociale maatschaprelijke rol en individuele hc-hodtchevrcdiging van nict-arheids-activitclten.

I'm[. ,!r LL(, Soclc i1 <}fiPOOil hoo<)lrr<Idr

ill-lcmalioll!llc rcollOillillhr hcircHilll}fll !1!111 ,!c

LilliPmilcil ,\lad\ inc hi.

( llV 7 s 'IS

No ten

In liJH() wcrk.tc ongcvccr 1 op ~ vrouwcn 1ar·

hcld-,portKlpatJe 15'~,~~. vandLtog t'> d1t I op 2

1 urhc!d'>p<lrtlupattc 111 l ()()()50'\;, duo., incluo:,Id dccltwlarhud

Llitcrt~ard nug '>tccd-. ten opz1chtc van de Vcn._'lllgdc Staten, hct VLTCil!gd Kon1nknik en de ScarHllllJVI'-.Lhc bndcn d1c '>teed'> gckcn-mcrkl wcrdcn door zccr hogc JrhcJd'>pJrtiupJ· tiC

Z1e onder mccr Td101 Sutov-,kJ\ bcrocmdc h<wkJc ·r·l1c loy/<,, f:"L(l/10111)', gcptihllll'Crd mcdl<l iclf"ell "7()

7ie Huw [ )p.:on'-, cd1tonolc lntrodullle over TconomiL" ond HJpplllc-,-,' 1-<oll,liiiJc /orulidi'

107 Novemhcr liJiJ7 pp kl2-1

Voor cnkclc prikkelcnde he-,clwuwrngcn zic Ng, d1c Zllll analv-,e J!du-, heg111t

'//rijl}lilll'>' Jo 1110/C 1111/lOfLIIIi t/ldll //Jr' more o/JjCdii'C ttllltC/lh o/thorcc /JtdtrCIItl' did I!IUlillr (o! c~//cc~,f/11'0

J<d,Oll' Fr,.,t, hJrflJJJC\1 1<. th< u/ln11dlc oll.Ji\/JPC of mo., I 1{ !10/11/lfiCO{lfc \\fe U'dl11111011f)' 011/)' d' d 1/ll'dlh /0 111-Lil</'.1 tllll lhifl/111/l''>'-

u

hrll'lllt} IIIOIJ<")' ,/tll' 110/

'-Jill-o/dii./J/Jd/1)' llltlld,t' 0111 /Jdfillilit'' lhm 1110111')" I' no/ Pny unjl(l(/dni /1ri/ hd/JiliiiC'' h Snonl {or t'tonoml-ulily d,fl'dlltlli t<lllllilll'- ihc!C h l'I'I,/Ciltl' '!lt/t/C'>/1/it/

tk11 Jm /l1c whoit 'Ollll)' dlitllli lin Ioiii/ r1w moJH)' J11' 1101 huy hc~{ljlJill''· 01 dii\,r-1 JJt•lmuch 'Ng.

Y-K A ( J<.,e lo1 Http1nc"" ( dt,!l!r,i/hm ,ud

lntcrfJCJ,clll<d ( tllll/ldllll!ilily EtoJIOIIIIt iourn,d. 107, NO\Tmhcr 1 'J<r; pp I.S~S-')S

PlJJh onthrcekt om h1cto\'lT Ill deto1l te trc-dcn lll<Jttr hct z<Jl durdclqk Zllll dat lT111llclJ1 hct tocncmcndc hclJng von rmmJtcnl;k gocdcrt . .'n en dwn-,tcn hrnncn de ClOilOillll' nkcnd, dL' wcg open '" voor ccn \eel !undttmentclcrc JllJ-lvw v<~n "nut hchocltchcvrclhglllg en geluk t'd!-,..,Lhll"n h1cruvcr ccn volgcndc kee1 llllTI Z1c o 111. Rcrndcr< lx·-,pTck1ng \'<111 zqn The Ncrl' Co/Jc11 R11it cOI!IIHJIJ1d)' ,nd IIIOidilly 111 d ,/Ciiltl-lrdln tll,/n' 1n ("/) \'!'lktllllilll/1'11, "i1_{<)H, pp l(>t-7(>} """':=,I

c

z

m 7:)

-;.-z

_,. CJ ",', ~

<

)>

z

I m -l l: v )>