34Allison DB, Casey DE. Antipsychotic-induced weight gain: a review
of the literature. J Clin Psychiatry 2001;62(Suppl 7):22-31.
35Casey DE, Zorn SH. The pharmacology of weight gain with
anti-psychotics. J Clin Psychiatry 2001;62(Suppl 7):4-10.
36Cohen D. Gewichtstoename en antipsychotica [ingezonden brief].
Tijdschr Psychiatrie 2001;42:733-4.
37Atkinson MA, Maclaren NK, Scharp DW, Lacy PE, Riley WJ.
64,000 Mr autoantibodies as predictors of insulin-dependent diabe-tes. Lancet 1990;335:1357-60.
38Atlan-Gepner C, Vialettes B. When and why should anti-GAD
antibodies be looked for in the non-insulin-dependent diabetic patient? Diabetes Metab 1999;25:177-9.
39Finney GOH. Juvenile onset diabetes and schizophrenia? Lancet
1989;2(8673):1214-5.
40Oken RJ, Schulzer M. At issue: schizophrenia and rheumatoid
arthritis: the negative association revisited. Schizophr Bull 1999;25: 625-38.
41Easton WW, Hayward C, Ram R. Schizophrenia and rheumatoid
arthritis: a review. Schizophrenia Research 1992;6:181-92.
42Mukherjee S, Decina P, Bocola V, Saraceni F, Scapicchio PL.
Diabetes mellitus in schizophrenic patients. Compr Psychiatry 1996; 37:68-73.
Aanvaard op 29 oktober 2002
In de periode 1987-1995 had 14% van de Nederlanders in de leeftijd van 20-59 jaar hypertensie,1 gedefinieerd
volgens de huidige CBO-richtlijnen als een bloeddruk van 140/90 mmHg of hoger en/of gebruik van antihyper-tensieve medicatie.2De toename in cardiovasculair
risi-co beperkt zich echter niet tot personen met gediagnos-ticeerde hypertensie. Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat het cardiovasculaire risico reeds toe-neemt bij bloeddrukstijgingen tussen 120/80 en 140/90 mmHg. Het is daarom zinvol om zowel bij patiënten met hypertensie als in de algemene bevolking te streven naar een optimale bloeddruk. Hierbij spelen voeding en leef-wijze een belangrijke rol. Bij niet-farmacologische maat-regelen kan men denken aan het terugdringen van over-gewicht, verhoging van de lichamelijke activiteit, zout-beperking en een gezond, vezelrijk voedingspatroon (ta-bel).3 4Andere voedingsmaatregelen zijn een adequate
inname van kalium, calcium en magnesium en een mati-ge consumptie van alcohol en drop.
In dit artikel beperken wij ons tot een bespreking van gezonde voeding in het algemeen en, meer specifiek, de rol van zout en drop in relatie tot hypertensie.
gezonde voeding
Vegetariërs, die een voedingspatroon hebben met veel groente, fruit en vezel en met weinig vet en zout, hebben een lagere gemiddelde bloeddruk en minder vaak hy-pertensie dan de algemene bevolking.5Het is vooralsnog
onduidelijk welke (combinaties van) voedselbestand-delen verantwoordelijk zijn voor het gunstige effect
Capita selecta
Voeding en gezondheid – hypertensie
j.m.geleijnse en d.e.grobbeeWageningen Universiteit, afd. Humane Voeding en Epidemiologie, Postbus 8129, 6700 EV Wageningen.
Mw.dr.J.M.Geleijnse, epidemioloog.
Universitair Medisch Centrum Utrecht, Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijnsgeneeskunde, Utrecht. Prof.dr.D.E.Grobbee, arts-epidemioloog.
Correspondentieadres: mw.dr.J.M.Geleijnse (marianne.geleijnse@wur.nl).
samenvatting
– Hypertensie, gedefinieerd als een bloeddruk 140/90 mmHg bij herhaalde meting of gebruik van antihypertensieve medica-tie, komt bij 14% van de Nederlandse volwassenen voor. – Zowel bij de preventie als de behandeling van hypertensie neemt een gezond voedingspatroon een belangrijke plaats in. – Onder gecontroleerde omstandigheden worden zeer goede resultaten bereikt met het zogenaamde ‘Dietary approaches to stop hypertension’(DASH)-combinatiedieet, dat recent in de Verenigde Staten is ontwikkeld. Dit voedingspatroon bevat veel groente, fruit, vis en noten, magere zuivel en minder totaal en verzadigd vet.
– Het DASH-voedingspatroon resulteerde in bloeddrukdalin-gen van 11,4/5,5 mmHg bij patiënten met lichte hypertensie. – Interventieonderzoeken laten zien dat matige zoutbeperking bij patiënten met hypertensie zin heeft, ook bij geringe hyper-tensie. Gelijktijdige verhoging van de kalium- en magnesium-inname kan een additioneel gunstig effect hebben op de bloed-druk.
– Het gebruik van een laagnatrium-hoogkaliummineraalzout zou een waardevolle bijdrage kunnen leveren aan de preventie en behandeling van hypertensie.
– Patiënten met hypertensie dienen dropgebruik terug te brengen naar minder dan 50 g per dag.
– Bij geringe hypertensie kan met bovenstaande voedings-maatregelen, gecombineerd met gewichtsreductie en verhoog-de lichamelijke activiteit, medicamenteuze behanverhoog-deling moge-lijk worden voorkomen.
op de bloeddruk. Mogelijke kandidaten zijn vezels, plantaardig eiwit, complexe koolhydraten, meervou-dig onverzameervou-digde vetzuren, antioxidantia, kalium en magnesium.5 Vegetariërs hebben daarnaast een lager
lichaamsgewicht en alcoholgebruik en vertonen meer lichamelijke activiteit dan de algemene bevolking.
Voedingsvezel. Het effect van voedingsvezel op de bloeddruk is nader onderzocht. In gerandomiseerde, placebogecontroleerde onderzoeken is een bloeddruk-daling gevonden van gemiddeld 2 mmHg bij 14 g extra
vezels per dag.6Weinig is bekend over het
bloeddruk-effect van verschillende typen vezel, waarbij onder-scheid gemaakt kan worden tussen onoplosbare vezels uit volkorenproducten en oplosbare vezels uit groente, fruit, peulvruchten en haver. In dit verband is het zinvol de glykemische index onder de aandacht te brengen, die een maat is voor de snelheid van de intestinale omzet-ting van koolhydraten in glucose en de opname daarvan in het bloed. Een hoge glykemische index geeft aan dat het nuttigen van het betreffende voedingsmiddel een snelle stijging van de bloedglucosewaarde veroorzaakt. Vezelrijke voeding heeft een lage glykemische index en kan daardoor via beïnvloeding van de gastro-intestinale functie de insulineafgifte vertragen. Van hoge insuline-spiegels is bekend dat deze een ongunstig effect hebben op de bloeddruk.7 Patiënten met insulineresistentie of
diabetes mellitus type 2 kunnen daarom extra baat hebben bij een vezelrijk dieet.
Eiwit. Observationeel-epidemiologisch onderzoek wijst in de richting van een gunstig effect van eiwitrijke voeding op de bloeddruk. In een wereldwijd onderzoek is een omgekeerd verband gevonden tussen biomerkers van voedingseiwit in de urine en de bloeddruk.8 Bij
41 behandelde patiënten met hypertensie is recent een gerandomiseerd voedingsonderzoek uitgevoerd naar het effect van eiwit en vezel op de bloeddruk.9Na 4
we-ken gewenning op een controledieet met een laag eiwit-gehalte (12,5 energie%) en een laag vezeleiwit-gehalte (15 g per dag) werd gedurende 8 weken het bloeddrukeffect onderzocht van suppletie met soja-eiwit (25 energie%), suppletie met oplosbare vezel (totale inname: 27 g per dag), beide interventies, of het controledieet. De gemid-delde nettoreductie voor de 24-uursbloeddruk bedroeg 2,9/2,5 mmHg voor het hoogeiwitdieet, 2,4/1,9 mmHg voor het hoogvezeldieet en 10,5/3,6 mmHg voor de gecombineerde interventie, onafhankelijk van verande-ringen in gewicht, alcoholconsumptie en elektrolytuit-scheiding.
Zuivelproducten dragen voor ongeveer een kwart bij aan de totale eiwitinname in Nederland.10De laatste tijd
is meer belangstelling onstaan voor de mogelijk anti-hypertensieve werking van (magere) zuivel.11Een nieuwe
lijn van onderzoek richt zich op bioactieve peptiden in melkcaseïne en andere voedingseiwitten, die in vitro het angiotensineconverterend enzym (ACE) kunnen rem-men.12Het gunstige effect van zuivel op de bloeddruk
kan echter ook worden toegeschreven aan mineralen als kalium en calcium, of aan specifieke aminozuren, waar-onder arginine, dat betrokken is bij de synthese van het vasodilaterende stikstofoxide.5
Het DASH-dieet. In de Verenigde Staten is het ‘Dietary approaches to stop hypertension’(DASH)-onderzoek uitgevoerd om na te gaan of een voedingspatroon met extra fruit, groente, vis, noten en een verlaagd gehalte aan verzadigd en totaal vet (het zogenaamde DASH-dieet) de bloeddruk kan verlagen.4Daarnaast is
onder-zocht of het toevoegen van magere zuivelproducten (het DASH-combinatiedieet) een additioneel bloed-drukeffect gaf. Beide diëten zijn vergeleken met het typische vetrijke Amerikaanse voedingspatroon, dat weinig groente en fruit bevat. Aan dit gerandomiseerde, gecontroleerde interventieonderzoek namen 459 vol-wassenen deel met een onbehandelde bloeddruk tussen 120/80 mmHg en 159/95 mmHg. Tijdens de onderzoeks-periode van 8 weken bleef de natriuminname constant op 3,0 g per dag. Met beide DASH-diëten werden klinisch relevante bloeddrukdalingen bereikt. Voor het DASH-combinatiedieet (met extra zuivel) was het bloeddrukeffect het grootst, met reducties van 11,4/5,5 mmHg bij patiënten met hypertensie en 5,5/3,0 mmHg bij degenen met normotensie. De bloeddrukverandering was reeds na 2 weken bereikt en kon niet worden toe-geschreven aan veranderingen in lichaamsgewicht. Het DASH-dieet gaf daarnaast een 9%-reductie in LDL-cholesterolwaarde.13 Het beïnvloeden van het gehele
voedingspatroon in plaats van individuele nutriënten zal in belangrijke mate aan de bloeddrukdaling hebben bijgedragen.
In combinatie met verhoogde lichamelijke activiteit en, indien nodig, gewichtsreductie zou dit dieet een wezenlijke bijdrage kunnen leveren aan de preventie van hypertensie. Echter, een dagelijkse consumptie van 5 porties groente en 4 porties fruit, zoals bereikt onder gecontroleerde omstandigheden in het DASH-onder-zoek, is moeilijk te implementeren in de algemene be-volking. Verder onderzoek moet uitwijzen of eenzelfde mate van bloeddrukdaling ook bereikt kan worden met minder ingrijpende wijzigingen in het voedingspatroon.
zout
De gemiddelde dagelijkse inname van natrium in Neder-land bedraagt ongeveer 3,7 g (160 mmol), hetgeen
over-eenkomt met ruim 9 g natriumchloride (keukenzout).14
De Nederlandse overheid heeft vooralsnog niet besloten om het zoutgebruik op bevolkingsniveau terug te drin-gen,14dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Verenigde
Staten, waar een maximale dagelijkse inname van 6 g zout wordt geadviseerd (zie de tabel). Een belangrijke
Niet-farmacologische maatregelen voor de primaire preven-tie van hypertensie3
– een niet-afwijkend lichaamsgewicht op volwassen leeftijd (queteletindex: 18,5-24,9 kg/m2)
– een dagelijkse inname van natrium van maximaal 100 mmol (komt overeen met 2,4 g natrium of 6 g keukenzout) – regelmatige aërobe lichamelijke activiteit, zoals stevig wandelen (minimaal 30 min per dag, de meeste dagen van de week)
– een dagelijkse inname van alcohol (ethanol) van maximaal 30 ml, hetgeen overeenkomt met 720 ml bier, 300 ml wijn of 60 ml whisky; voor vrouwen en personen met een laag lichaams-gewicht geldt een maximum van 15 ml alcohol per dag – een adequate inname van kalium ( 90 mmol (3500 mg) per dag)
– een voedingspatroon dat rijk is aan groente, fruit en mage-re zuivelproducten, vis en noten en dat een verlaagd gehalte heeft aan verzadigd en totaal vet (het DASH-combinatie-dieet)4
aanwijzing voor een oorzakelijk verband tussen zoutge-bruik en bloeddruk is afkomstig uit een experiment bij 26 chimpansees. Na 3 jaar gebruik van een groente- en fruitdieet met een zeer laag natrium- en een hoog ka-liumgehalte werd bij de helft van de chimpansees ge-durende 20 maanden de hoeveelheid zout in de voeding opgevoerd tot het niveau van humane voeding. Dit ver-oorzaakte een sterke stijging in de systolische en dia-stolische bloeddruk, die 6 maanden na beëindiging van het zoutgebruik weer terug was op het beginniveau.15
Ondanks vele dierexperimentele, observationele en klinische onderzoeken die een verband laten zien tussen natriuminname en de bloeddruk blijft het nut van zout-beperking in de algemene bevolking omstreden, mede doordat er geen duidelijke aanwijzingen zijn dat zout het risico op cardiovasculaire sterfte beïnvloedt. Het is daar-naast mogelijk dat in westerse landen, met een relatief uniform voedingspatroon dat veel zout bevat, er onvol-doende contrast in natriuminname is om een relatie met de bloeddruk vast te stellen: bij personen met normo-tensie wordt met een natriumreductie van 1 g per dag (equivalent aan 2,5 g keukenzout) een systolische bloed-drukdaling van minder dan 1 mmHg bereikt.14
‘Zout-gevoelige’ groepen in de bevolking, zoals patiënten met hypertensie, ouderen en personen van negroïde af-komst, vertonen echter wel een bloeddrukrespons bij veranderde natriuminname.16 17 Ook zijn er duidelijke
aanwijzingen dat zoutbeperking de medicamenteuze behandeling versterkt en medicatiebesparend werkt. In een onderzoek werd bij 975 behandelde patiënten met hypertensie van 60 tot 80 jaar met een bloeddruk 145/85 mmHg de gebruikelijke medicatie stopgezet, waarna randomisatie plaatsvond voor behandeling met een natriumbeperkt dieet, met gewichtsreductie (indien er overgewicht was), voor beide interventies of voor standaardzorg.18De primaire uitkomst van de trial was
het optreden van een myocardinfarct of beroerte, of het opnieuw beginnen met antihypertensieve medicatie. De gemiddelde natriumreductie tijdens het onderzoek be-droeg 45 mmol per dag (2,6 g keukenzout). Vergeleken met standaardzorg was de kans op een primaire uit-komst na 15-36 maanden (mediane duur: 29 maanden) met 31% gedaald bij de afzonderlijke interventies, en met 53% bij de gecombineerde interventie. Dit (en an-der) onderzoek pleit ervoor om, zeker bij ouderen met hypertensie, vermindering van het zoutgebruik na te streven.
DASH-dieet met minder natrium. Als vervolg op het eerder genoemde onderzoek is het DASH-natriumonderzoek uitgevoerd.19 Hierin is specifiek de
relatie tussen natrium en bloeddruk onderzocht bij 412 personen met een onbehandelde bloeddruk tussen 120/80 mmHg en 159/95 mmHg. Randomisatie vond plaats naar het Amerikaanse dieet of het DASH-dieet. Voor beide voedingspatronen werd het bloeddrukeffect van 3 niveaus van natriuminname bestudeerd geduren-de ongeduren-derzoeksperiogeduren-den van 30 dagen. Op het Ameri-kaanse dieet was een natriumreductie van 3,3 naar 2,4 g gerelateerd aan een bloeddrukdaling van 2,1/1,1 mmHg. Verdere reductie naar 1,5 g resulteerde in een grotere,
additionele bloeddrukdaling van 4,6/2,4 mmHg (figuur). Op het DASH-dieet werden kleinere bloeddrukdalin-gen waarbloeddrukdalin-genomen tijdens natriumbeperking. Zoutbe-perking lijkt dus minder van belang voor de bloed-druk bij personen die reeds een gezond voedingspatroon hebben. Het bloeddrukverschil was het grootst (8,9/4,5 mmHg) wanneer het laagnatrium-DASH-dieet werd vergeleken met het Amerikaanse hoognatriumdieet. Van de onderzoekspopulatie had 41% een bloeddruk van 140/90 mmHg of hoger. Zij profiteerden het meest
Het effect van dieet op de systolische (a) en de diastolische bloeddruk (b) voor verschillende niveaus van zoutinname bij een groep patiënten die een controledieet kreeg (A; het Amerikaanse voedingspatroon) en een groep die het ‘Dietary approaches to stop hypertension’(DASH)-combinatiedieet kreeg (B; dat dieet bevat veel groente, fruit, vis en noten, magere zuivel en minder totaal en verzadigd vet).19Het hoge natriumniveau was 3,3 g/dag, het gemiddelde 2,4 g/dag, het lage 1,5 g/dag. Het maximale bloeddrukverschil, namelijk dat tus-sen de hoogzoutvariant van het controledieet en de laagzout-variant van het DASH-dieet, bedroeg –8,9 mmHg (95%-BI: –6,7- –11,1) voor de systolische bloeddruk en –4,5 mmHg (–3,1-–5,9) voor de diastolische bloeddruk. Significante verschillen (p minimaal 0,05) worden met een * aangegeven.
niveau van natriuminname
systolische bloeddruk (in mmHg)
135 130 125 120 hoog laag A B gemiddeld * * * * * *
a
niveau van natriuminname
diastolische bloeddruk (in mmHg)
85 80 75 hoog laag A B gemiddeld * * * *
b
* *van de natriumreductie met bloeddrukdalingen van 8,3/4,4 mmHg op basis van het Amerikaanse dieet en 4,9/2,5 mmHg op basis van het DASH-dieet (vergeleken met respectievelijk 5,6/2,8 en 1,7/1,1 mmHg bij personen met normotensie).
Verhouding van natrium en kalium. Er zijn aanwijzin-gen dat niet zozeer natrium, maar de verhouding van natrium en kalium in de voeding van belang is voor de bloeddruk. Van kalium is onder andere bekend dat het de natriurese bevordert en de calciurese remt.20In een
gerandomiseerd onderzoek bij 100 Rotterdammers van 55-75 jaar met lichte tot matige, onbehandelde hyper-tensie werd gedurende 6 maanden de natrium-kalium-balans in de voeding gewijzigd.21 Het vervangen van
keukenzout in voedingsmiddelen (brood, kaas, vleeswa-ren en soep) door mineraalzout met een verlaagd na-triumgehalte en een verhoogd kalium- en magnesium-gehalte resulteerde in een nettobloeddrukdaling van 7,6/3,3 mmHg. Door het gratis verstrekken van voe-dingsmiddelen waarin mineraalzout was verwerkt, werd een goede therapietrouw bereikt. De nettoafname in urinaire natriumexcretie was 38 mmol (0,9 g natrium of 2,2 g keukenzout) en de toename in kaliumexcretie was 18 mmol. Het gevonden bloeddrukeffect zou mede verband kunnen houden met de ‘zoutgevoelige’ onder-zoekspopulatie, bestaande uit ouderen met een ver-hoogde bloeddruk. Behalve door het gebruik van een kaliumbevattend mineraalzout kan extra kalium ook verkregen worden uit groente en fruit, met name toma-ten en bananen.
Naar schatting is 40-75% van de dagelijkse zoutinna-me in westerse landen afkomstig uit industrieel bereide voedingsmiddelen.22 23Indien in Nederland de helft van
de gemiddelde dagelijkse inname van zout (9 g) wordt vervangen door bovengenoemd mineraalzout, betekent dit een verschuiving in de natrium-kaliuminname van 1,8 naar 1,0 mmol:mmol. De inname van kalium stijgt in dat geval met 1 g per dag (25 mmol), hetgeen overeen-komt met 1 standaarddeviatie van de huidige verdeling van kaliuminname in de bevolking.10In Finland is een
dergelijke voedingsmaatregel met succes geïmplemen-teerd, mede door inspanningen van de voedingsindus-trie.24Bij patiënten met een verhoogd risico op
hyper-kaliëmie, bijvoorbeeld door een slechte nierfunctie of gebruik van kaliumsparende diuretica, is enige voor-zichtigheid geboden met kaliumbevattende mineraal-zouten.
drop
Het extract van zoethoutwortel dat gebruikt wordt bij de bereiding van drop bevat glycyrrhizinezuur dat het enzym 11-β-hydroxysteroïddehydrogenase kan remmen.25
Bij chronisch extreem dropgebruik kan een vorm van pseudo-aldosteronisme optreden, gekenmerkt door ge-wichtstoename, hypokaliëmie, hypernatriëmie, metabo-le alkalose en hypertensie.26Niet alleen drop, maar ook
kauwgom, pruimtabak en andere producten die glycyr-rhizine bevatten, kunnen deze symptomen veroorzaken. Zoethoutthee, die aan populariteit wint in Nederland, moet daarbij niet worden vergeten.27 Bij
dropgeïndu-ceerde hypertensie is (de activiteit van) renine in het plasma onderdrukt en de cortisol-cortisonratio in de uri-ne verhoogd. Als het dropgebruik stopt, normaliseert de bloeddruk gewoonlijk binnen 6 maanden.28Het risico op
hypertensie bij extreem dropgebruik ( 200 g per dag) wordt door de arts al lange tijd onderkend. Echter, recent zijn er aanwijzingen gekomen dat dagelijkse consumptie van een handje drop al een bloeddrukstij-ging kan geven. In Zweden en IJsland is een aantal kort-durende onderzoeken uitgevoerd bij jongvolwassenen met normotensie die dagelijks 50, 100 of 200 g zoete drop consumeerden.29 De dagelijkse inname van
gly-cyrrhizinezuur in deze 3 groepen was respectievelijk 75, 270 en 540 mg. Na 2 weken gebruik was de systolische bloeddruk verhoogd met stijgingen van respectievelijk 3,1, 5,2 en 14,4 mmHg. Hoewel deze bevindingen niet bevestigd zijn door gerandomiseerde placebogecontro-leerde onderzoeken, lijkt het wenselijk om een veilig-heidsgrens van 50 g per dag aan te houden voor dropge-bruik. Dit geldt met name voor sterk smakende soorten die veel glycyrrhizine bevatten, zoals laurierdrop.
conclusie
Wat in het besproken onderzoek opvalt, is dat het zich meer beweegt in de richting van het totale voedings-patroon en minder nadruk legt op de rol van individuele nutriënten. Daarnaast wordt meer aandacht besteed aan verschillen in gevoeligheid voor bepaalde interventies tussen bevolkingsgroepen en patiëntpopulaties. Dit biedt het voordeel dat onderzoeksresultaten sneller toepas-baar zijn in de medische praktijk.
Het doel van voedingsinterventie is niet primair het verlagen van de bloeddruk, maar het verlengen van de (gezonde) levensverwachtig. Voor sommige interven-ties, waaronder natriumreductie, is het effect op cardio-vasculaire en totale mortaliteit nog niet afdoende aan-getoond.
Bij geringe hypertensie kan met onderdelen van het DASH-dieet, met vermindering van de natriuminname door toepassing van een mineraalzout met een verlaagd natriumgehalte en een verhoogd kalium- en magnesium-gehalte en met beperking van het dropgebruik, gecom-bineerd met gewichtsreductie en verhoogde lichamelijke activiteit, medicamenteuze behandeling mogelijk wor-den voorkomen.
Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld.
abstract
Nutrition and health – hypertension
– Hypertension, defined as a blood pressure 140/90 mmHg upon repeated measurement or the use of antihypertensive medication, is present in 14% of Dutch adults.
– A healthy diet plays an important role in both the prevention and treatment of hypertension.
– Under controlled conditions, very good results have been obtained with the ‘Dietary approaches to stop hypertension’ (DASH) combination diet, which has recently been developed in the United States. The DASH combination diet contains
large amounts of fruit, vegetables, fish and nuts, low-fat dairy products and reduced levels of total and saturated fat. – This dietary pattern yielded blood pressure reductions of 11.4/5.5 mmHg in mildly hypertensive patients.
– Intervention studies have shown a favourable effect of salt re-duction on blood pressure in hypertensive patients, even in the case of mild hypertension. Simultaneous increases in potassium and magnesium intake could have an additional beneficial effect.
– The use of a low-sodium, high-potassium mineral salt could make a useful contribution to the prevention and treatment of hypertension.
– In case of hypertension, it is further recommended to reduce the intake of liquorice to less than 50 g per day.
– These dietary measures, combined with weight loss and physical exercise, may prevent drug treatment in patients with mild hypertension.
literatuur
1Klungel OH, Boer A de, Paes AHP, Nagelkerke NJD, Seidell JC,
Bakker A. Estimating the prevalences of hypertension corrected for the effect of within-person variability in blood pressure. J Clin Epidemiol 2000;53:1158-63.
2Grobbee DE, Tuut MK, Hoes AW. CBO-richtlijn ‘Hoge bloeddruk’
(herziening). Ned Tijdschr Geneeskd 2001;145:2071-6.
3Whelton PK, He J, Appel LJ, Cutler JA, Havas S, Kotchen TA, et al.
Primary prevention of hypertension: clinical and public health ad-visory from The National High Blood Pressure Education Program. JAMA 2002;288:1882-8.
4Appel LJ, Moore TJ, Obarzanek E, Vollmer WM, Svetkey LP,
Sacks FM, et al. A clinical trial of the effects of dietary patterns on blood pressure. DASH Collaborative Research Group. N Engl J Med 1997;336:1117-24.
5Burke V, Beilin LJ, Sciarrone S. Vegetarian diets, protein and fibre.
In: Swales JD, ed. Textbook of hypertension. Oxford: Blackwell Scientific Publications; 1994. p. 619-32.
6He J, Whelton PK. Effect of dietary fiber and protein intake on
blood pressure: a review of epidemiologic evidence. Clin Exp Hypertens 1999;21:785-96.
7Landsberg L. Insulin-mediated sympathetic stimulation: role in the
pathogenesis of obesity-related hypertension (or, how insulin affects blood pressure, and why). J Hypertens 2001;19:523-8.
8Stamler J, Elliott P, Kesteloot H, Nichols R, Claeys G, Dyer AR, et
al. Inverse relation of dietary protein markers with blood pressure. Findings for 10,020 men and women in the INTERSALT Study. INTERSALT Cooperative Research Group. International study of salt and blood pressure. Circulation 1996;94:1629-34.
9Burke V, Hodgson JM, Beilin LJ, Giangiulioi N, Rogers P, Puddey
IB. Dietary protein and soluble fiber reduce ambulatory blood pressure in treated hypertensives. Hypertension 2001;38:821-6.
10Voorlichtingsbureau voor de Voeding. Zo eet Nederland, 1998.
Resultaten van de Voedselconsumptiepeiling 1997-1998. Den Haag: Voedingscentrum; 1998.
11Miller GD, DiRienzo DD, Reusser ME, McCarron DA. Benefits of
dairy product consumption on blood pressure in humans. J Am Coll Nutr 2000;19(2 Suppl):147-64.
12FitzGerald RJ, Meisel H. Milk protein-derived peptide inhibitors
of angiotensin-I-converting enzyme. Br J Nutr 2000;84(Suppl 1): 33-7.
13Obarzanek E, Sacks FM, Vollmer WM, Bray GA, Miller 3rd ER,
Lin PH, et al. Effects on blood lipids of a blood pressure-lowering diet: the Dietary Approaches to Stop Hypertension (DASH) Trial. Am J Clin Nutr 2001;74:80-9.
14Gezondheidsraad. Keukenzout en bloeddruk. Publicatienr 2000/13.
Den Haag: Gezondheidsraad; 2000.
15Denton D, Weisinger R, Mundy NI, Wickings EJ, Dixson A,
Moisson P, et al. The effect of increased salt intake on blood pressure of chimpansees. Nat Med 1995;1:1009-16.
16Luft FC, Weinberger MH. Heterogeneous responses to changes in
dietary salt intake: the salt-sensitivity paradigm. Am J Clin Nutr 1997;65(2 Suppl):612-7.
17Bommel EFH van. Zoutgevoeligheid en hypertensie. Ned Tijdschr
Geneeskd 2003;147:240-4.
18Whelton PK, Appel LJ, Espeland MA, Applegate WB, Ettinger jr
WH, Kostis JB, et al. Sodium reduction and weight loss in the treat-ment of hypertension in older persons: a randomized controlled trial of nonpharmacologic interventions in the elderly (TONE). TONE Collaborative Research Group. JAMA 1998;279:839-46.
19Sacks FM, Svetkey LP, Vollmer WM, Appel LJ, Bray GA, Harsha
D, et al. Effects on blood pressure of reduced dietary sodium and the Dietary Approaches to Stop Hypertension (DASH) diet. The DASH-Sodium Collaborative Research Group. N Engl J Med 2001; 344:3-10.
20He FJ, MacGregor GA. Fortnightly review. Beneficial effects of
potassium. BMJ 2001;323:497-501.
21Geleijnse JM, Witteman JCM, Bak AAA, Breeijen JH den,
Grobbee DE. Verlaging van de bloeddruk door gebruik van een mineraalzout met een verlaagd natriumgehalte en een verhoogd kalium- en magnesiumgehalte bij ouderen met milde tot matige hypertensie. Ned Tijdschr Geneesk 1995;139:512-7.
22Hoor F ten, Asmoredjo-Kirchman MET, Bemelmans K.
Voedings-bericht 1990. ’s-Gravenhage: Sdu; 1990.
23James WP, Ralph A, Sanchez-Castillo CP. The dominance of salt in
manufactured food in the sodium intake of affluent societies. Lancet 1987;1(8530):426-9.
24Karppanen H, Mervaala E. Adherence to and population impact of
non-pharmacological and pharmacological antihypertensive thera-py. J Hum Hypertens 1996;10(Suppl):57-61.
25Molhuysen JA, Gerbrandy J, Vries LA de, Jong JC de, Lemstra JB,
Turner KP, et al. A liquorice extract with deoxycortone-like action. Lancet 1950;ii:381-6.
26Seelen MAJ, Meijer PHEM, Swinkels LMJW, Waanders H,
Meinders AE. Hypertensie door dropgebruik. Ned Tijdschr Geneesk 1996;140:2632-5.
27Brouwers AJ, Meulen J van der. ‘Drophypertensie’; ook door
zoet-houtthee. Ned Tijdschr Geneeskd 2001;145:744-7.
28Heikens J, Fliers E, Endert E, Ackermans M, Montfrans G.
Liquorice-induced hypertension – a new understanding of an old disease: case report and brief review. Neth J Med 1995;47:230-4.
29Sigurjonsdottir HA, Franzson L, Manhem K, Ragnarsson J,
Sigurdsson G, Wallerstedt S. Liquorice-induced rise in blood pressure: a linear dose-response relationship. J Hum Hypertens 2001;15:549-52.
Aanvaard op 19 november 2002
Proefondervindelijke wetgeving
New-York. – Een wetsvoorstel, om in den Staat New-York ge-zondheidsmaatregelen in de barbierswinkels in te voeren, werd in de wetgevende vergadering op merkwaardige wijze gesteund door eenige leden, die zich, tot waarschuwend voorbeeld, openbaarden als lijders aan baardvin, opgedaan in welinge-richte en schijnbaar zeer zindelijke barbierswinkels. Als
eeni-ge weteeni-gevers, zoo voegt the Brit. med. Journ. aan dit bericht toe, lang genoeg in de achterbuurten zouden gaan wonen om een van de tallooze ziekten op te doen, die door vuilheid, kou-de en gebrek ontstaan, zou het woningvraagstuk misschien spoediger worden opgelost.
(Berichten Buitenland. Ned Tijdschr Geneeskd 1903;47I:524.)
