·
EERSTE
LA TIJNSE LEESBOEK
DOORDr. F
.
POSTMA
(Prof. Theo!. School, Potchefstroom1
(
EN
F.
J.
LE RO
UX,
B
.
A.
(Leraar Potchefstroom Gymnasium).
Het leesboekje, dat hiermee aangeboden wordt, bevat korte zinnen, genomen uit de Commentarii van Caesar "De Bello Gallico", en is be-doeld voor leerlingen, die reeds
een
jaaronder-.rijs in bet Latijn bebben gehad. .
Een eerste vereiste bij het onderwijs in het Latijn is om de leerlingen zo vroeg mogelik in ken-r.is te brengen met goed en zuiver Latijn; vandaar dat alleen korte zinnen uit het genoemde werk van Caesar zijn genomen.
In aansluiting biermee zullen nog later volgen een tweede en een derde leesboekje voor de leerlin-gen Yan bet derde, en voor die van het vierde en Yijfde jaar (Matrikulatie Klasse) van de Hogere Scholen. In bet tweede leesboekje zullen meer uit-gebreide zinnen uit Caesar's "Be 11 um Ga 11 i -c u m" en "B e 11 u m C i v i l e ", en tevens korte stukken uit de werken van Ovidius gegeven worden. Her, derde zal bevatten doorlopende gedeelten uit de werken van Caesar, Cicero, Ovidius en Vergilius. Langs deze weg, hopen wij, kan bereikt worden dat, wanneer 'n leerling gematrikuleerd is, hij ten-minste enige kennis zal hebben van de Latijnoo schrijvers, die om bun taal geroemd worden, en die ("moral Caesar en Cicero) als d e voorbeelden lmn-nen dienen voor het maken van goede La.tijnse zmnen.
Wij voorzien, dat van dit ~erste werkje gezegd zal worden, dat bet voor de leerlingen van het tweede jaar te moeilik is. Veel zal echter afhangen van de leraar ; onder verstandige leiding zullen de leerlingen binnen de eerste pa.ar mai;mden geen
hie-verder het voordeel van, in >erband met de lees-lessen die behandeld worden aan de hand van 'n goed schrijver, de leerlingen vertrouwd te maken met de eenvoudige regels van de syntaxis, b.v. acc. cum in fin., 11bl. absolutus, opeenvolging van de t.ijden, gebruik van "ut", "ne", "cum", "quin" enz.
Deze met.bode in het onderwijzen van 'n taal is
niet '' vervelend' ', wekt de belangstelling en de op-merkzaamheid van de leerling op, en leidt t-0t suk-ses. Er zijn ook zo weinig mogelik aant-ekeningen gegeven, omdat aantekeningen nooit de leraar rnn 'n
klas moeten vervangen, vooral niet op die leeftijd
van de leerlingen. De woordelijst daarentegen is zo
volledig mogelik gemaakt om de leer1ingen eraan te
gew~mnen de juiste woorden in de vertaling t.e
ge-bruiken, want door het gebruik van het juiste woord wordt dikwels de gehele zin duidelik.
Een. korte inleiding is gegeYen over wat er voor-viel tussen Gallie en R-0me, o>er de schrijrnr en eindelik over de Galliese oorlog met 'n inhoudsopga\·e van de afzonderlike boeken om de leerlingen iets te laten weten van wat zij lezen. 'n Raartje, van Gal
-lie, aantonende de >oornaamste plaatsen, zal, naar 't ons voorkomt, van enig nut zijn.
Ten slotte willen wij gaarne erkennen, dat wij o.a. gebrui1' hebben gemaakt van H. Meusel's uit-stekende uitgave van Caesar's Gommentarii (Ber -lijn, 191317
), en tevens geraadple-egd het. werk van Dr. J. M. A. van Oppen: C. Iulii Caesaris, Belli Gallici Libri VII e.q.s. (Groningen 1896), gebaseerd op 'n vroegere editie van Meusel.
Aa.ngenaam za.I het ons zijn, gedachtig aan het -spreeh.-v.:oord, "a.I doende leert men", om van
de-rle 1.Titiek te ontvangen.
Hiermee bieden wij dan het boekje aan in de
hoop, dat bet misschien iets zal kunnen bijdragen tot het geven van vruchtbaar onderwijs in de Latijnse taal.
Potchefstroom, Aug. 1918.
F. POSTMA.
1. GALLIE EN ROME.
De oorlog, die Rome tegen Gallie voerde en be -kend is cmder de naam rnn de Galliese oorlog, ge -voerd en beschrernn door Julius Caesar, kan niet verstaan warden zoncler in aanmerking te nemen. clt' gebeurtenissen, die plaatsvonden voor die grote-S11I'ijd 'n aanvang nam.
Reeds uoeg kwamen Rome en Gallie in bot-sing tnet elkander. HomP, aan de Tiber gelegen, breidde rnnclaar zijn rijk langzamerhand uit door d.e ondt!!werping van rle rnlkstammen in ~fidden- Zuid-en Koord-Italie. Nog v66r Rome echter de n abu-1ige volkstammen onderworpen had, werd het zwaard gekruisd met volkstammen uit Gnllie. die over de Alpen kwamen en bezit namen y:;,n de land-i:meek tussen de Alpen en de Apenijnen. Daarmee nog niet teHeden. drongen de Senonen, een van die stamrnen, door tot in Mi.Jden-Italiti, E:ll het gt:lukte
hen, wai; geen ~der volk tijdens de republiek van Rome gelukt was, deze stad in as te le~;gen in 't jaar 388 v. Chr. De Romeinen slaagden erin ze weer te rnrclrijven en zij trokken noordwaarts; maar steerls waren zij de getrouwe helpers van de volk-sta111men in :Uidd.en- en ::-Toord-Italie, die tegen het gt:za" van Rome in opstand lrn amen. Z0 hielpen zij
de :~n,mnieten, de Etn1skers en de Umbriers. In de slag te Sentinum ('2\J5 v. Chr.) echt€r kreeg Rome de overwinning, ma.ar het duurde \\el tot 22'2 v. Chr. voor de Romeinen ook in bet cisalpijnse Gallie, de landstreek tussen de Apenijnen en de Alpen, hun heersl'happij enig<:ziru; bestendigden, nadat vele jarE:n
met afwisselend geluk tegen de noordelike stammen krijg gevoerLl \\-as. De stichting rnn de twee kolonieen Placentia en Cremona op <le beide oe-vers 'an de Po Yerzekerde echter voor goed de heerschappij van de
Home in en.
Door de errnring geleerd, wel.ke gevaarlike
vij-anden de transalpijnse Galliers waren, en mede om cie landweg van Italic naar 'panje te beveiligen, tro
k-ken de Romeinen o>to:r ell: jJpen en onderwierpen al -daar >erscteidene volkstammen. Deze uit.breiding van hun gebied begon met hulp te Yerlenen aan de sta.d }Iassilia regen roofzuchtige srammen kort v66r
het uitbreken nrn de 3cle Puniese oorlog (149 V.C.), totdat in ·t ja.a.r 11 V.C., nadat onrwinningen
be-haald werclen op de Salim-ii, de _AJlobroges en de A.rverni, ·n Romeinse provincie tussen de . .\lpen en de Pyreneeen, en verder begrensd door de
Garonne-en Cewnues, gesticht werd. De st.ichting 'an ·n
ko-lonie te _ -arbo gaf aan deze provincie later de naam van Gallia ~arbonensis.
Nauweliks was in 't zuiden van Gallie de toe-~ta.nd enigszins rustig geworden of rnn uit het 1 wor-den lrwamen Cimbriese volkst.ammen, die roofden, plunderden. bijna al de i;olkeren in Gallie o>erwon-nen, onderwierpen en hun macht verbraken. Deze
gebeurtenissen droegen er zeer veel
toe
om de wegvoor de latere ornrwinningen van Caesar voor te be-reiden. Dit Cimbriese ge·rnar was oak voor de P.o
-meinen zeer ernstig en het was hnn 'n ware verlos
-sing, toen C. }farius de Teutonen te Aquae Sextiae
(10-2 V.C.) en Q. Catulus de Cimbriers te Vercellati
(101 V.C.) geheel versloeg.
Lange tijd bleef nu in Gallie de toestand rustig, maar veilig kon die nog niet genoemd worden. Wij
Yinclen b.Y. dat cle ..-illobroges. tlie zich het eerst mu
a! de stammen aan het gezag Yan de Romeinen
on-derworpen had.den, gezantschappen naar Rome in 't jaar 53 v. Ch. zonden om te klagen tegen de Yer-drukking rnn c1e zijde nm de nmbtenaren. Het was
het jaar van de Catilinariese samcnzwering. De sa- -menzn-eerders, ze als bondgenoten beschouwende, mfl.akten hun bekend met hun geheime plannen. De --\.llobroges echt-er bli:,Ye11 de Rorneinen getrouw, e11 het, n·as Yoornamelik door hun gezanten dat· de konsul Cicero tot de ontdekking kwam Yan die
sa-menz"-ermg. Hun gne>en werden echter niet weggeuomen en zo brak er in het jaar 61 V.C. n opstand uit, die met moeite onderdrukt n·crd. Bij
deze onteHedenheid, en het, gerucht dat de He l-Yetii zich g-ereed maakt-en nieuwe 1Yoonplaat
-sen in zuid-\Yt>~tdik Gallie te zoeken bram nog het gernar dat Germaanse volkst.ammen en Yoor-al de machtige stam van de Sue•en de macht •an. Rome in Gallic bedreigde. De onenigheid en de na.ijver tussen de Galliese stammen openden de weg-Yoor de Germanen. De Sequani en de Arn:rni a.a. v:aren Yij a,l}(]ig gezind tegen de Haedui, die de vriendschap >an Rome genoten. Gene riepen de hulp in van _.\rio1·istus, ·u 'ueefse 'orst. terwijl <le Raedui
zich tot de Romeinen wendden. Rome hielp niet en zo werd de legermacht rnn de Haedui >erslagen (60 v .Chr.). 1Iet de Haedui ondervonden echter ook de Sequani en de Arverni dat zij het Trojaanse paard
ha<!Jen binnengehaald. Te R.ome zag men welk
·n groot gevaar dreigde, maar het duurde tot 58 v.
Chr. v66r met kracht mgt>,grepen werd en .Julius Caesar op hec toneel verscheen.
·) C. IULIUS CAESAR.
Caesar 'H:rd geboren te Rome in 't jaar 100 v. Chr. in r]e nrnand Quinctilis, later naar hem Iulius g-.:moernCl. I•·:· ,·ennrntsc:h~1p rnet :\foriu~. r!ie ;;ze-nomy.J \las md ·n zuster Tim zijn Tader, was niet. zoncler inv-loed op zijn !P.Tensloop. De grote 01er -1,·innaar Yan rle ;;:lag te j.quae Sextiae 0\Cr de
Cirn-lir[t:rs ,,-as z[j n idea-al, maa.r ook de reden \rnarom c[., di .. rnror :-;Ldla, :lie :'.farius in de burgeroorlog h'l<l
0\81'\\-0Dnen, r]e jon£:eJir:.g \Tantrouwde en \cn·olgde. L:ijn hu11dik '-"'" iLC't L'orndia. ,[.:: doclner \ , f f l'inn:i. panijg .. noot 1cm :\fa~·ius. droeg dE· goecE:eu-ring niet weg rnn Sulla. Hij gebood de ontbinding
\ ·m h,..r h m1·elik. Caesar \1·eigenle en liet zich lie-Yer nm alles Lcro,·en. Hij woest YOOr zijn lcYen dwhten en 1loot.1e om in de Sa.bijnse gebergten. On-g-mtmt: ucgemdig•1e :-;ulla hem, \1·a.nt, zoc{ls Plu-tarclms n-;ri1'.l..i..i-. hij zcig in .le jong-eling meer clan t:~E .\foriu<= : ·n g-ezeg-Je dat be\Yam·heid \Terd.
Ca• ·~~tr ging naar . l..zie en onder de propraE:to!·
:.\f. .\[inucius Thermus .-errichtte hij z'p. E:erste krijgs-JienstE:n. Toen in 't JilUl' 18 '" Lii. :)Hila on:rked, keercle hij naar Heme 1crug en \1·011 door z 'n rcde' -11aar.::ga H" spot'1.1'.g de gunst rnn het. Yolk. Hij kLrn.; -r1e in 't jaar II Cn. Doiabella, de ge11·ezen konsul ,-,i.n :\I:«·,=·loni<:. \Ycgens gdclknen:-la.rij (rle pecuniis re--petuntlis,1 aan. De recleYoering van de jonge aanUa -ger '"''s schitterend en n·ekte de ben·ondering Yan allen. IJ,, optimat0n (de partij 1:in ::iulla) eclner
spr~iken DobbeUa "'\Tij. Caesar had toch ·t doel be-reikt. JJe aandach t Yan bet ,-olk W<1S op hem g
eves-tig<.l. Om zich 1·erder in de re1lenaal'skun;:.t te bek"·a-men bt:gaf hij zich naar RiJO•lt•s 1•::1>1r hij ,Je bt'l'ot'tn·
de t L·• [.,.naar :\Iolo hoorLle. die ook de leermeester Ya.IJ. Cicero \\·a,:.
i\a zijn rerugkeer heldeedde hij achtereenvol -gen~ Je rn!genrle staatsambten: in 68 was hij quaes -tor. 65 aedilis, 62' praetor, ternijl hij het jaar 'an
b: YOPll door hct 'l'olk :ds por.tife;;: maxirnns cre1,0-zen werd. hoe\\·el de optimaten alles in hun verm
o-gen gedu:m haJLlen om die keuze te Yerhinderen. Caesar h 1•l zich bij de rnlkspartij aangesloten, die hij echter meer als middel gebruikte om de optima -ten re bewchren. Als scherpzinnig staatsman zag hij .Jat de rij•l rnn •le re·pnhliek rnorLij \\'!'"· <"Il 0tn
dus ook de rnlkspartij niet kon geven wat nodig was rnor cle Staat. Hierom \\'a.S de >olkspartij hem rneer mid,iel dan rloel. Hij liet geen gelegenheid Yoorhij gaan om de gunst Yan bet volk r.e verw er-YE'n "'n \':as zeer q·ij~~,·ig in k0r,-n-cc:henki112'L'!l
''"n
bet \·olk: moral als ae·lilis nam hij bet 'l'Olk voor zich in door de prachtige gebouwen, die hij liet optrek -ken, de schitterende spelen, die hij gaf. Caesar won iu m:wht en a'.lnzien \1·a:1noe n-el hijdroeg zijn ···r -rn·agering mer rompeius. In 't jartr 6'1 huwde hij 1• d Pornpeia, 'n kleinrlochter rnn Sulla, tern·ijl hij later aa.n Pompeius zijn dochter Iulia ten huwelik gaf.~a zijn prat:tuur krceg hij Hispania ulte1ior als zijn proYincie, waar hij d,: Lusitani en de Gal -Lwc·i onrlern·ierp. Bij zijn terugb:eer "·ilde hij zijn triomf 'l'ieren inaar tegelijk ook dingen naar het kon"-ttlrtrtt. rnor 't jaar .:;g_ Dit kon niet. da.ar het 'n veldheer niet toegelaten was in de stad te ko-men _.,),.Jr zijn triornftod1t. tenvijl anrlerzijd.s bet dingen naar het konsulaut de n.anwezigheid >an de kanilirta·1t n·reiste. < 'uesar 'roeg nntheffing \·rtn de be.
lemmerJe bepaling, maar zijn tegens anders in de Senaat weigerden in de hoop dat hij het <lingen naar -het konsulaat zou lat.en varen, \OOral '>raar reeds aanzienlike toebereidsels ·rnor de triomf waren ge-maakt. Caesar was echter niet de man om het. we-zenlike \OOr hetgeen niet wezenlik was prijs te ge -ven. Hij gaf de eer van 'n triomftocht prijs om door zijn tegemrnordigheid zijn kandidatuur te be-\Or<leren. Met grote mocit.e konden de opr.imat.en ·n tegen-kandidaat \inden in <le perS-Oon van M.
Calpurnius Bibulus. Beiden werden gekozen, maar· Bibulus bet0kende tegeno-ver Caesar zo \feinig dat men scher-tsenderwijze zeide dat de konsuls \OOr dat jaar ( 59) Julius en Caesar ·waren.
Met Pompeius en Crassus sloot hij 'n gelieim -rerbond. het zogenaamde eerste triumviraat. De ma.cht ,-an 't driemanschap stond nu tegenover die rnn de Senaat. die het- niet waagde tegen de zin van cleze drie besluiten ·e nemen. Pompeius ,-erkreeg cl( goedkeuring rnn de enant voor zijn handelingen in Azie na de }Iit-hriLla jese oorlog; door de lex Iulia agraria werden a.an de 20,000 -reteranen van Pom -peius en aan de armen staa -slanderijen in Kam -panie toegewezen. Voor zichzeli scheen Caesar niets te vragen. 'foen echter Q. :\Ietellus Celer, die het jaar van te \Oren konsul wa~. in zijn pro -'incie U-allia Cisalpina gestonen was, deed de Yolks-triuuun Vatinius het -roorstel, dat Caesar aan het. einde van zijn ambtsjaar tot stadbouder -van Gallia Ci!3alpina ~-n rnn Illyricum YOOr ;) jaren met 3 Iegioe-neu ZOU benoemcl "·orden. Het voorstel wern door·
het rnlk onder luid bijval aanger:omen. terwijl de enaat. die geheel machteloos was. uit eigen bewe-ging nog t.oernegne Gallia Transalpina en 1 legioen.
13
Caesar had Yerkregen meer dan hij rnrwacht had. Zonder dat zijn twee bondgenoten, Pompeius en Crassus, het Ycrmoedden, hadden zij hem het mach -tigsre \Yapen ter hand gestelci orn later de absolute heer~happij O\er de taat te krijgen. Pompeius meende dat hij de macht \an Caesar zou verminderen door hem \OOr 'n geruime tijd \an de stad wcg tc houden, terwijl bij zelf zijn positie zou Yerzekeren door te Rome te blij\en. De prov in-cies rnn Caesar \\·aren cchter zo geJegen dat hij zo -wel zijn oorlogen in Gallic kon voeren, als op de hoogi.e Yan zakcn te Home blijYen nict alleen, rnaar die ook beim·loeden door zijn talrijke u ienden in de stad.
Dit \erbond \Yerd in de winter van het tweede oorlogsjaar ( 51-56) van Caesar in Gnllie te Luca
hcrnieuwd. Men kwam oYereen dat zowel Pompeius
en Cras us bet konsulaat zouden »erkrijgen en Yoor j jaren het bestuur zouden hcbben over de provin-cies. -welke zij zouden rnogen Ycrkiezen. terwijl het staJhouderschap \an Cae ar nog 5 jaren zou Yerlengd worden. De :-ienaat kon slechts goe<lkemen \mt 'ti dri<=manscha.p goedgernn len had, en naru ook het besluit dat de troepen, die Caes'.lr eigenmachtig aan -gewor\en had, uiu de staatskas zouden worden be-taa.l<l. Verd•:r srond de 'enaat hem 10 legaten toe,
hoewel in de regt:l slechts 4 roegekend werden. Voor het jaar 55 werclen Pompeius en Crassus als ..
konsuls gekozen. Op het YOOrstel van de volkstri -buun C. TTebonius werclen de pro,;incies -.panje eu
'yrie \OOr 5 ja.ren respe1:tieYelik aan Pompeius en Crassus toegewezen. terwijl Caesar op bun voorstel nog 5 jaren aan het bewind rnn zaken in Gallie kon blijven.
In het ticnde jaar Yan zijn bestuur brak r1e burgcroorlog uit tussen hem en Pompcius. die zich la.tel' bij r1e Senaat had aangesloten. ~\anleiding tot cle rn·ist 1rns de Haag of het. st11dhouderschap rnn Caes[lr 'n einde nam in .}Iaart 49 of eerst aan 't einde Yan "t jaar .J9. De Senaat aangespoord door
de tegenstanders .-an Caes:1r. besloo dat hij op 1 :\Iaart ,19 a.f tand rnoest doen van zijn be;:tuur. en 11·;1de ook niet. roestaan cht hij Yoor dat jaar naar !Jet kon~uhat zou r1ingen, tet·wijl hij uiet aan"\\ezig kon zijn. Caesar 11·as ge11·illig zich Ran de bcsluiten te onden1·erpen onckr 1oorwaa1"<1e dat ook Pompeius hf~t opperb~n·l zou neerleggen.
De :-ir·naat bleef zonrler meer bij zijn eis en Yerklaarr1 • op 1 .fonuarie Caesar tot ·n staatsvijand. Zes dagen later 1rercl nm staatswege Yolmacht gege-Yen aan lie prokonsuls en konsuls c;,m maatregelen te trcffcn. t!at de srnat g-cen schaLle leed (consuks Yideant, nP 11ui!l i1,, rimenti capiat ies11ublica. ") Ca e-sar oYerschn:ed toen met een legi0<:n de Rubicon. Daarmee begon de burgeroorlog, waarYan het ein11e was rLi-t Pompeius en de zijnen geheel YerslagE·n. 11e macht Yan de Senaat n:rbroken en Caesar feitelik aileenheer$d" "erd: de ._·enaat bestoncl slecht-=: in naam.
De alleenheersdwppij \·an Caesar, aan wie Yele eerbe"ll·ij zen toegekenrl >1-erden, be·viel .-ele republi -keins-gezind0n niet: •le man, 11ie ogenschijnlik ernasr streefde het oucle koning!:'cbap te Rome t<; herstellen moest verwij lerd \\ orJen. Ze!fs zijn trmm -ste n·ienden, oncler wie :\I. Brutus ;;enoemd lrnn ll"orden, \\"erden >oor dai:, Joel overgehaald. Up 15 :\Iaart 44 Y. Ch. 11-erd C. Julius Cae::ar, ongetwijtdJ een ,·an de grootste figuren onder de Romeinen. die
in zich de cigenscbappen Yan ·u groot .::.taatsman en
'n groot 'eldbeer veren'i.gde, in ·n senaatszitiing
aan-gernllen en onder de dolksreken van de moordenaars
(of. z.oals zij zich noemclen, de bE:Hijrl.ers 'an bun
vaderlan<l) gaf bij bet le-ven.
B. DE GALLIESE OORLOG.
Totn Caesar Lle oodog tegen <le Galliers begon.
waren- er in dat; land drie boofdgroepen. Geheel in
het zuiden woonden de Aquitani, tusseu de Pyrenee
-en e:1 <le lT~trumna; iu het midden \Un het lanrl, nrn
de' liarurnna tot a::rn de Sequana L:ll }fatrona, ile
K.elten of de eigenlike Galliers: in het noorden ea:le
Bdgen. die oorspronkelik 'an Germanie waren
bin-nen;e lrongen. maar de zed en en rle rna.1 Yan de
ont.[_enYorpt:;n Galliers hadden aangenomen.
Hierbij kwam nog cla de a£zo111lc-i·like groepen
zdf in ,·ersc hillende stammen \Yaren venlt•eld. Jie.
zeer diklYels Yijandig ~.egen elkander stondrn.
Daar-door \Yerd <le taak Yan de onclen..-erping Yan Gallie
voor Ca2sar enerzijd,; vergemakkelikt, die 'an hun
onclerlinge jaloezie _en yerdeeldheicl han<lig gebruik
\1·isc t.e rnaken om ze afzonderlik te onder'.\·erpen :
an•lererzijds \\·as juist deze .-erdeeldheid weer de
oorz:1ak. \nl::.rom de oorlog zo lang rluurde, 58--50
v. Ch. Pas ,,-as de ene stJm onderworpen of 'n
an-dere kwam we<:r in opstand; waarJoor srnmmen Jie
reeds onderworpen waren, weer in de verzoeking
bra.men om nn.ar de wapenen te grijpen ter
henvin-ning Yan hun vrijheid.
De Delp:n "\\·aren de enigen, die in het tweede
j aar ( 51 \.
c
hr.) nls et:\n man opston<len tegen de vijand, die hun nijheid bedreigde. Doch ook hiergclukte het Caesar verdeeldheid te zaaien en daar-door ten slotte te heersen. De noodza.kelikheid om zich te vercnigen in hun worsteling werd eers in het zevcnde jaar rnn de oorlog ( 52) gevoeld, ,-oor -al ten gevolge •an de invloed van Vercingetorix, een Anerner. In dit jaar brak 'n algemene op -·sta.nd uit, die onder de leiding rnn Yercingetori:x de positie rnn Caesar in Gallie soms zeer hachelik maakte.
Vercingatorix "-as ·n zoor belnvaam \eldheer en had daarbij de teun -.;-an bijna al de stammen. Zijn ·wijze ,·an oorlog,·oi:ren Yooral maakte de zaken Yoor de Romeinen zeer moeilik. Hij had ingezien, <lat de Ua.Iliers niet trgen de Rorneinen waren opgewassen in het leYeren nm \eldslagen. Ge\Yeldig waren de Galliers in hun eerste aannl, maar zij konden niet Yolhouden; het gevolg was, dat zulk 'n slag ge-\voonlik rnor de Gallit;rs in ·n bloedige nederlaag cindigde. Hij veranderde dus rnn tal:tiek. In
plaats ...-an Caesar op een plaats met geheel zijn macht aan te rnllen, liet hij hem Yan Yerschillende kanten en op Yerschillendc pla'.ltsen aangrijpen en legde 7ich vooral daarop tO<; om de t-ceYoer rnn le -vensmiddelen a.an de 'ijand af te snijJen.
Dan \vas de ruiterij Yan de Galliers veel beter dan die van rle Homeinen; en hienan maakte Ver-cingetorix goecl gebruik. Door deze wijze nn oor-logrneren ware l et Vercingetorix misschien gelukt om 1le heersch,ippij ,-an de Romeinen omver te werpen, indien hij niet de grote fout begaan had om 'n grote legermacht saam te trekken in de be-ve stig-de ::;tad _\.lesia. Zijn rui .::rrnacht kon hij daar niet gebruiken, en door Caesar ingesloten moest hij zich eindelik overgeven. :.\Iet deze overwinning
\'an Caesar was de >erovering van Gallie Yoltooid, met uitzondering van enige kleine stammen, w~ tegen krijg gevoerd werd gedurende bet volgende jaar, "maar die rnn weinig beteker.is waren_ De ge-schiedenis van de gehele GalliP1;e oorlog is door Caesar beschreven in zijn
4. GEDENKSCHRil'TEN.
Dezc geschriften, die Caesar opstelde in de winter van 52- 51 '. Chr., noemde hij c om men
-t a r i i, waarmee gewoonlik aangeduid worden ge-beurtenissen, waaraan de schrijYer zelf deel ha<l. Zij drngen een apologeties karakter, omdat Caesar wist dat het nodig was zich te verdedigen, waar hij zonder de machtiging van de Senaat 'n veroverings -krijg ge•oerd had tegen 'n uij •olk en dat rnlk had onderworpen.
De naag is dus in hoeverre zijn deze geschrif -ten Yertrouwbaar. Deze vraag is zeker moeilik te
beantwoorclen, Yooral waar er niet vele, indien e ni-ge, vertrouwbare bronnen zijn om deze
gebeurtenis-sen in Gallie te kontroleren. Het lijdt geen twijfel d.at, wa&r ilit wer1.-je met ·n zeker tendenz ge£Chre-;-en is om de daden n.n de schrij\·er goed voor te st-ellen, niet alles juist zo zal gebeurd zijn als erin
beschreven wordt. Over het algemeen echter geno-men kan men niet aan deze geschriften de geloof -waarcligheid ontzeggen; in de meeste gevallen toch had Caesar geen reden wa.arom hij de dingen an-ders had moeten voorstellen dan zij gebeurd zijn, en de kunst van verzwijgen zal hij zeker ook wel •er -staan hebben.
---over de ha.ndelwijze van Caesar, die 'n vrij volk
aan de Romeinse heerschappij onderwierp. Hier-o>er is reeds \eel geschreven en zijn zeer uitee nlo-pende meningen uitgesproken. Er zijn er, die
Cae-sar daarom roemen, en anderen-, die hun afkeuring
uitspreken. Wie echter Ca<:!sar alleen
verantwoorde-lik houdt, Yerliest uit het oog het grote feit, dat hij 'n ec-hte zoon van zijn Yolk en zijn tijd ~rn-s, tocn het Romeinse rijk zijn macht naar alle kanten
trachtte uit t.e breiden. Caesar handelde geheel in die geest, en wie hem daarin prijst of rnisprijst, die doet dat ten opzichte rnn de heersende geest rn.n het Romeinso Rijk.
Zijn geschriften zijn, afgezien \an de geloof -~rnardigheid, Yan zeer bie7,ondere litteraire »aarde
om zijn eenrnudige, duiddike en direkte stijl. De
La ·jnse taal
is
wel en niet ten onrecht-0 genoemd 'n kommando-taal, de taal van 'n soldaten-volk. Bij de soldaat geldt niet zq_zeer het woord als de daad; a.ls er gesproken wordt clan wordt_ er niet zo7,eer ge-let op sierlikheid als op duidelikheid, kortheid en eenrnudigheid. Het doel is om zich duidelik ve r-staanba.ar te maken. Caesar nu was 'n geboren ve
ld-heer, maar daarbij ook, zoals reeds aangetoond, 'n redenaar. Als zodanig had hij menige keer grote invloed op zijn soldaten uitgeoefend, en zo wist hij in zijn \luchtig geschre\ en gedenkschriften de aangenaamheid, de frisheid, de gemakkelikheid rnn
stijl en zuiverheid van taal te verbinden aan de
klaa.rheid, eenvoudigheid en kortheid.
Er zijn er acht boeken d e b e 11 o Ga 11 i co; de eerste zeven zijn door Caesar zelf geschreven;
het la.a ste boek, het achtste, dat de geheurtenissen bevat rnn de jaren 51 en 50, door Aulus Hir
-l>ius, 'n persoonlike vriend van Caesar, die hem op
enkele van zijn veldtochten in Gallia begeleid had. De ta.a.I van Hirtius is even zuiver als die van
Cae-sar, maar toch venaadt de stijl, waaraan de leven
-digheid en frisheid ontbreken, de in dit opzicht mindere man.
-Liber Primus (58 v. C111.).
A.
c. 1 Gallie en Zl)Il be-vol.king.B.
cc. 2- rn. Oorlog met en de nederlaag van deHelvetiers.
c.
cc. 30-54. Oorlog met Ariovistus.Libel' Secundus ( 57 Y. Chr.).
A. cc. 1- 33. Oorlog mF:t. de Belgen, die allen met uitzondering van de Remi, in
op-stand kwamen tegen de Romeinen.
B. cc. 34-3.J. Onder'>\·erping Yan zekere kustst
e-den; winterkwartieren van Caesar.
Liber Tertius (56 Y. Chr.).
~<\. cc. 1- 6. Oorlog met entge stammen in de Alpen (einde van h2t jaar 57 v.
Chr.).
B. cc. 7- 19. 'trijd tegen de Veneti en Venelli a.an de kust rnn noord-west-elik Gallie.
C. cc. :LU--21. Velclroeiu; rnn P. Crassus tegen -~L1uitanil:. A. cc. B. cc.
c.
cc. D. cc Liber Quartus ( 55 Y. Chr.). 1- 15. 16-19. ,,:J-36. 37- 38.trijd met de Psipetes en Tencteri,
Germaanse \olkstammen.
O\ertocht over de Rijn.
Eerste tocht naar Britannie.
Opstand en onderwerping van de
Morini ; de verwoesting van he~ land
A. cc. H. cc. C. cc... A. cc. B. cc. (' cc. D. cc. 8. cc.
1- 23. 'Iweede tocht naar Britannie.
24-53. Strijd tegen Ambiorix, de aam·oer
der ,·.an de Eburones .
. )3-- 5 . Opstancl rnn cle Senones en Treveri Liber Sextus (53 v. Chl'.).
1 - 8. Opstand in Gallie.
9- IC. rw.eede tocht over de Rijn tegen dt, Suebi.
11-20. De politieke en maatschappelike toe. stanclen in Gallie.
21-28. Germanie en Zl)Il bewoners.
29-H. Venrnest-ing 'an het landgebied van
de Eburones.
Liber Septimus (52 v. Chr.).
A. cc. 1 - 5. De opstand 'an bijna geheel Gallie
onder de An-erne1·, Vereingetorix.
B. cc. 6--28. Caesar yero,ert Vellaunod.unum.
Ce nab um, ~ oYiodunum en A vari-cum.
C. cc. 29--33. :\ieuwe toerustingen rnn de Galliers;
de onenigheden \-an de Haedui bij-gelegd.
l '. cc. 3-±-56. C aesai· rnor Gergovia; de best r -ming mislukt; zijn aftoeht en de af
-val van de Haedui.
E. cc. 57- 67. Tocht rnn Labienus tegen Lut€tia
en de terugtocht; uitbreiding van de opstand; de nederlaag van de
Gal-liese ruiterij.
F. cc. 68-89.-Caesar voor Ale ia; Vercingetorix geeft- zich met zijn leger over.
LibeP
Oatavus.
De gebeurtenissen van de jaren 51 en 50 voor
Chr., de strijd o.a.. van Caesar tegen de Bituriges, Ca.mutes, Bellovaci en andcre volksta.mmen ; de
kuiperijen tegen Caesar, tengevolge waarva.n de bur
-geroorlog uitbrak, zijn in dit boek beschre...-en door Aulus Hirtius.
-<>---DE BELLO GALLICO.
cm.IMRNTARIUS PRL\i!US.
1.
(
c
c
.
1-6).a.) 1. Ga.Ilia est omnis di visa in partes tres 2.
rnam incolunt Belgae, a.liam Aquita.ni, tertiam G al-li. 3. Hi omncs lingua, institutis. legibus inter se
dif-ferunt. 4. Ga.llos ab Aquitanis Garumna flumen, a
Belgis Matrona et Sequa.na dividit., 5. Horum om
-nium fortissimi sunt Belgae. 6. Proximi sunt
Ger-manis, quibuscum cori.tinente« b€llum gerunt. 7.
Qua de causa Heh-etii quoque reliquos Gallos virtu
-te praecedunt. . Apud Helvetios longe nobilissimus
fuit et ditissimus Orgetoru. 9. Is regni cupiditate
inductus coniurationem nobilita.tis fecit. 10. Civita.ti
persua.sit, ut de finibus suis cum omnibus copiis
exirent.
b) 1. Orgetorix mortuus est; neque a.best susp i-<Jio, quin ipse sibi mortem consciverit. 2. Post eins mortem nihilo minus Helvetii id, quod constituerant,
facere oonantur. 3. Oppida sua omnia, numero ad
.d.uodecim, incendunt. 4. Frumentum omne, pra.eter quod secum portaturi erant, comburunt. 5. Persua
-dent Ra.uracis et Tulingis et Latobrigis finitimis, uti una cum iis proficiscantur. 6. Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire possent. 7. l:num
per Sequanos inter montem Iuram et flumen
Rbo-danum erat. 8. Alterum erat per provinciam
nos-tram, multo facilius atque .expeditius. 9. Extremum
finibus Genarn. 10. Omnibu rebus ad profectionem comparatis diem dicunt, qua die ad ripam Rhodani
omnes c.:on\·eniant.
2. (cc. 7-112).
a) 1. Caesari cum id nuntiatum €sset, matura ab urbe proficisci. :2. Quam maximis potest
itineri-bu in Gal!iam ulteriorem contendit et ad Genarnm
per>enit. 3. Pontem, qui erat ad Gcnarnm. iubet
rescindi. 4. l"bi de eius adYentu Heln;tii ceniorcs
facti sm1t. !fs-11.tos [.ld eun:i mittunt. 6 Cui1ts li:>g
a-tionis ~ammeius et Verocloetius principem locum
obtinebant. 6. Caesar rnemoria tenebat L. Cassiu1.1
co:1$ulem occisum csse ab P:el etiis. 7. Legatis re~
p0~1dit diem se arl rleliberanrlum sumpturum esse. . l"bi ea dies Yenit•, negat se pos~e iter ulli. per
provinci::i.rn dare. !1. Si v-im facere conentur. '>I' p1ch'.bitltrum esse ostendit. 11} R.elinquebatur- un•t' per 'equanos Yia, qua equanis inYitis ire no11
poterant.
bl 1. Caesari nuntiatnr RelYetiis esse rn animJ per agrum ::::e,1uanorum iter in Scrntonuri:J. fine fa. cere. ~·. Ipse in 1taliam magnis itineribus contendit. 3. ll1i duns legiones comcrioit et rres. 'luae circun1
Aquileia1n hi.:rnabanr. ex hibernis educit. 4. Il eh-e-ru 1am per rinl' Sequauon1m cuas copias
tra1luxe-r~nt et in Haeduorum fines perven€rant. 5. Haedui
legatos ad Cacsarem mitmnt rogatum auxilium. 6 Item A.llobroges fuga se ad Caesarem recipiunt. 7. Demoll"Otrant sihi praRter agri solum nihil ess~
reliqui. 8. Quibus rebus adductus Caesar non ex -pectanrlurn ~il1i --rntuit. \I. l'bi Cae~ar certior
tmduxisse, cum legionibus tribus e castris profec -tus est. 10. Eos imped.it-OS et inopinantes adgre sus magnam partem eorum conridit.
3. (cc. 13-17).
a) 1 .. Hoc proelio facto poutem in .\rari
farientlum curat atque ita exercitum traducit. 2
Hfh·etii kgatos ad Caes:irem mittunt; cuius lega
-tionis DiYico princeps foit. 3. Is !ta cum
Caesan-egit: si paccm populus Roman us cum H eh·etiis
faceret, in earn partem ituros esse Heh·etios. ubi
t>oS Cae~·w constitnisset .. 4. His Caesar ita respon
dit: si obsides ab iis sibi clentur, ~e cum iis pacem
e.sse facturum. 5. Postero (lie castra ex eo loco
mownt Heh·etii.
o .
.Idem facit Cae.;;ar equitatumque omnem praemnttt. 1. Caesar e11uibturn omnem prac·mittit qui Yideant, •1uas in partes hostes iterfoci.mt. Alieno loco cum equiratu Heh·etiorum
proelium comn!ittunt; et pauci de nosh-is cadunt. ~!. l'ae~ar ~u0:> ,, proelio ccntinebat. 10. ::'r.ti:=: h·:l. ... Lat hostem rapinis populntionibusque prohibere.
b) 1. Interim coti<lie Caesar Haedurs frtPr1r·n-~urn. quod es ent publiee polliciti. flagibtrt'.. :?.. :\am propter frigora frumenta in agris mnturn non erant. 3. ~e pabuli quidem sati magna copia suppt>kbat.
4 Eo autem frumento. quo<l f!umine .\rnri navibus sub-vexerat, uti minus poterat .. ). Irer al> _-\rnri
Hel-vetii averterant, a riuibus (lisee<lere nolebat. 6.
Convoca is Haeduorum principibus gra,iter eos ac-cu at. quad ab ii non sublevet.ur. 7. ::\Iulto etla.m gra,·ius, quod sit destitutns. queritur. . Liscu~
.!J!Oponit: esse 11onnullos. quorum auctoritas apud
<.! uam ipsos magistratus: 10. Hos multitudinem deterrere, ne frumentum conferant.
4. (cc. 18-22).
a) 1. Caesar celeriter con.cilium dimittit, Liscum ret.inet. 2. Qua.erit ex solo ea, qua.e in con-Yentu dixerat.. 3. Dicit liberius atque audacius. 4. Eadem secreto ab aliis quaerit. 5. Quibus rebus -cognitis satis esse causae arbitrabatur, quare in Dumnorigem animadverteret. 6. Ne eius supplicio Di viciaci animum offend€ret, verebatur. 7. Haque priusquam quicquam conaretur, Diviciacum ad se Yocari iubet. 8. Diviciacus Caesarem obsecrare coe -pit, ne quid gravius in fratrem statueret. 9. Haec cum a Caesare peteret, Caeasr eius dextram prendit. 10. Dumnorigi custodes ponit, ut quae agat scire possit.
b) 1. Eodem die ab exploratoribus certior factus est hostcs sub monte consedisse. 2. De tertia. vigilia T. Labienum cum duabus legionibus summum iugum montis ascendere iubet. 3. Caesar, quid sui consilii sit, ostendit. •1. Ipse de quarta vigilia eodem itinere, quo host es ierant, ad eos contendit. 5. P. Considius, qui rei militaris peritissimus ha.bebatur, cum exploratoribus praemitt.itur. 6. Prima. luce, cum summus mons a La.bieno teneretur, Considius equo adrnisso ad Gaesarem accurrit. 7. Dicit montem,
quern a Labieno occupari voluerit, ab hostibus teneri. 8. Caesar suas copras in pro:x..imum collem subducit, aciem instruit. 9. Labienus monte occu-pato nostros e"'X.Spectabat proelioque ahstinebat. 10. Multo denique die per explorat-0res Caesar cognovit mont.em a suis ten€ri.
5. (cc. 23-29).
a) 1. Postridie eius diei rei frumentariae pros
-i--iciendum existimaviti. 2. Itaque iter ab Helvetiis
avertit ac Bibracte ire contendit. 3. Helvetii nostros a novissimo agmine insequi coeperunt. 4. Postquam id animum advertit, copias suas Caesar in proxi-mum collem subduxit. 5. Ipse interim in colle medio hiplicem aciem instruxit legionum quattuor vetera-na.rum. 6. In summo iugo duas legiones, quas in Gallia conscripserat, conlocari iussit. 'i. Helvetii im-pedimenta. in unum locum contulerunt. 8. Caesar cohortatus suos proelium commisit. 9. Milites e loco superiore pilis missis facile hostium phalangem pe r-fregerunt. 10. Tandem vulneribus defessi Galli et pedem referre et, quod mons abcrat circitcr mille passus, eo se rooipere.
b) 1. Diu cum esset pugnatum, impedimentis,
castrisque nostri potiti sunt. 2. Ex eo proelio
circi-ter hominum milia CXXX superfuerunt eaque tota nocte ierunt. 3. In fines Lingonum die quarto pe r-venerunt. 4. Caesar ad Lingonas litteras misit, ne eos
frumento iuvarent. 5. Ipse triduo intermisso cum
Qmnibus copiis eos sequi coepit. 6. Helvetii omnium
re.rum inopia adducti legatos de deditione ad eum miserunt. 7. Caesar obsides, arma, servos, qui ad
eos perfugissent, poposcit. . Reliquos omnes
ob-sidibus, armis, perfugis tradihs in deditionem ac-cepit. 9. Helvetioo, Tulingos, Latobrigos in fines suos, unde erant profooti, reverti iussit. 10. Allobro. gibus irnperavit, ut iis frumenti copiam facerent.
6. (cc. 30--34).
a) 1. Bello Heh·etiorum confect-0 to ~us fere Galliae legati ad Ca.esarem gratulatum com·enerunt.
vert.isset. con\ocato concilio \ehementer eos Caesar
incusa,it. 10. Rogavit cur de sua virtute aut de i p-siu"' diligentia desperarent.
b) 1. H ac oratione habita mirum in mod um
con\ersae sunt omnium mentes. 2. Princcps X lcgio per tribunos militum ei gratias egit, quad de se op -timum iudicium fecisset. 3. Se esse ad bellum ge
-rendum puratissimam c:onfirmr1vit . ..J.. RaliquaP le
-giones cum tribunis militum et primorum ordinum centurionibus cgcrunt, uti Caesari satisfacerent. 5.
Eorum satisfactione aeccpta de quarta vigilia pro
-frctus est. 6. Septimo die ab exploratoribus certior
factus est _\.riovisti copias a nos ris milia passuum
ITU et XX abesse. 7. Cognito Caesaris adventu Ari
o-vistus legatos ad eum mittit. 8. Dies conloquio
dictus est ex eo die quintus. 9. Ariovistus postula
-v!t, ne quern peditem ad conloquium Caesar addu -ceret. 10. Dixit wreri se, ne per insidias ab eo cir
-cumvenirPtur.
9. {cc. 43-47).
a) 1. Planities erat magna. et in ea tumulus terrenus satis grandis. 2. Hie locus aequum fere spa
-tium a castris _\rio,isti et Caesaris aberat. 3. Eo,
ut erat dictum, ad conloquium venerunt. 4. L
egio-nern Cae ar passibu CC ab eo tumulo constit.uit. 5. Caesar initio orationis sua senatusque in Ario,istum beneficia rommemoravit. 6. Postulavit dcinde
eadem, CJuae legatis in mandatis dederat. 7. A
rio-vistus ad postulata Caesar!s pauca respondit. de
suis virtutibus nrnlta praedica,it. 8. Dixit transisse Rhen um sese non sua sponte, sed rogatum a Gailis:
>e-msse. 10. Se pnus m Galliam venisse quam
popu-lum Romanum.
b) l. Multa. a Caesar m earn sententiam dicta sunt. 2. Dum haec in conloquio geruntur, Caesari nuntiatum est eql,lite _\riovisti propius t.umulum ac
-cedere. :). Cae ar loquendi fincm fccit sequc ad suos
recepit. 4. Suis imperavit, ne quod omnino telum in
hostes reicerent. 5. Biduo post A.riovistus ad Cae
-sa.rem legatos misit: se wlle agere cum eo. 6.
Con-klquendi Caesari eausa visa 1:1-on est. 7. Pridie Ger
-mani retineri non potuerunt, quin tela in nostros
coicerent. 8. Lega.tum sese ma.gno cum periculo ad
eum
missurum esse existimabat. 9. Commodissimurnvisum oot C. Valerium Procillum ad eum mittere.
10. Una cum oo M. Metium, qui hospitio Ariovisti utt:batur, misit.
10. (cc. 48--54).
a) l. Eodem die Ariovistus castra promovii; et
milibus passuum VI a Caesaris castris sub monte coru;eJit. 2. Postriclie eius diei praeter castra Cae
-saris suas copias traduxit. 3. Ex eo die dies conti
-nuos V Caesar pro castris suas copias produ.xit. -!. Ariovistus his omnibus cliebus exercitum castris co
n-tinuit .. 5. 'Cbi eum castris se tenere Caesar int-ellexit, circiter passus DC a Germanis castris idoneum lo-cum delegit. _6. :\cie triplici instructa ad eum !ocnm
venit. 7. Eo circiter hominum XVI milia expedita cum omni equitatu Ariovistus misit. 8. ~ihilo setius Caesar duas acies hostem propulsm e iussit. 9. Tum demum _\riovistu:; partem suarum copiarum, quae castra. oppugnaret, misit. 10. A<,riter utrimque usque
.
.
34
magno impetu Belgae oppugnare coeperunt. 3. Aegre-eo die sustentatum est. 4. Cum finem oppugnandi -nox fecisset, Iccius Remus nuntios ad Caesarem mittit. 5. Eo de media nocte Caesar Nurnidas et Cretas subsidio oppidanis mittit. 6. HOEtes paulisper apud oppidum rnorati ad castra Caesaris omnibus
copiis contenderunt. 7. Caesar propt€r mult.i.tuclin~m hostium proelio supersedere statuit. 8. Cotidie ta-men equestribus proeliis, quid hostis virtute posset, periclitab.atur. 9. Duabus legionibus in castris relic
-tis reliquas VI liegiones pro castris in acie constit.uit. IO. Hostes item suas copias ex castris eductas m-stru.xerunt.
b) I. Palus erat non magnn. inter nostrum at-_que hostium exercitum. :d. Hane si noski transirent,
hostes e:xspectabant. 3. Ubi neutri transeundi ini-tium faciunt, Caesar suos in castra redux:it. 4. Hos-tes protinus ad flumen Axona..m contenderunt. 5. Caesa;· certior factus omnem equitamm ponte t.ra-ducit atque t1cl eos contcndit. 6. Acriter in eo loco. pu,,,anatum est. 7. Hostes secunda vigilia magna c_urn sfrepitu castris egressi sunt. . Fecerunt ut con i-milis fugae profectio >ideretur. 9. Prima luce Caesar confirmata re ab exploratoribus omnem equitatum praemisit. 10. T. Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit.
13. (cc 12- 15F
a.) 1. Postridie eius diei Ca.es:1r m fines Sues-sionum ex.erciturn duxit. 2. :JLi.gno itinere ad oppi-dum KoYiodunum contendit. 3. Id ex itinere oppug -nare conatus est. quod vacuum ab defensoribus esse audiebat. 4. Propter latitudinem fossae murique
al-titudinem oppidum expugnare nan potuit. 5. Vineas
a.gere, quaeque ad oppugnandum usui erant,
compa-rare coepit. 6. Celeritate Romanorum permoti
Sues-siones legatos ad Caesarem de ded.itione mittunt. 7. Caesar obsidibus acceptis in deditionem Suessiones accipit. 8. Exercitum in Bellovacos ducit. 9. Omnes maiores natu ex oppido egressi man.us ad Caesarem . tendere coeperunt. 10. Voce significaverunt sese in eius fidem ac potestatem venire.
b) 1. Pro his Diviciacus facit rnrba: 2. Bello -vacos omni tempore in fide atque amicitia civitatis Haeduae fuisse. 3. Caesar honoris Diviciaci causa. sese eos in fidem recepturum dixit. 4. Quod erat ci -Yitas magna inter Belgas a.uctorit.ate, DC obsides poposcit. 5. ITis traditis ab eo loco in fines Ambiano-rurn pervenit. 6. Qui se suaque omnia sine mora d e-diderunt. 7. Eorum fines Nervii attingebant. 8. Ner -•iorum de natuia morlbusque Caesar quaerebat. 9. Reperiebat: nullum esse aditllin ad eos mercatori -bus: 10. Esse homines feros magnaeque virtutis.
14. (cc 16--22).
a) 1. Cum per Nerviorum fines triduum iter fecisseb, inveniebat abim flumen a castris suis mi-lia pa.ssuum ::S: abesse. 2. Exploratores praemittit, qui locum castris idoneum rleligar:t.. 3. Quidam ex dediticiis Belgis nocte ad ~ervios pervenerunt. 4. His demonstrarunt inter singulas legion.es impedi-mentorum magnum numerum intercedere. 5. Nervii a.ntiquitus pedestribus valent copiis. 6. Looi nat~ erat haec, quern locum nostri castris delegera.nt. 7. Collis ab sum.mo - aequaliter declivis ad flu.men Sabim vergebat. 8. Intra silvas hastes in occulto sesa
paucae stationes equitum videbantur. 10. Flu.minis erat altitudo pedum circiter trium.
b) 1. Caesar equita.tu praemisso subsequebatur
omnibus copiis. 2. Equites nostri flu.men transgressi cum hostium equitatu proelium commis.erunt. 3. Ubi prima impedimenta. nostri extrcitus visa sunt,
subito impetum in nostros equites fecerunt. 4. His
facile pulsis incredibili celerit.ate ad flumen hostes
decucurrerunt. 5. Eadem autem celeritate adverso
colle ad nostra castra contenderunt. 6. Caesari om -nia uno tempore erant agenda. 7. Necessariis rebus
irnperatis dPcucurrit et ad legionem decimam dern-uit. 8. l\.Iilitcs cohortatus proelii committendi signum dedit. 9. Atque in alterarn partem item cohortandi causa profectus pugnantihus occurrit. 10. Itaque in
tanta rerum iniquitate f,,rtunae quoque eventus
varii sequebantur.
15. (23-28).
a) 1. Legionis VIIII et X milites Atrebates ce
-leriter ex loco superior,e in flumen compulerunt. 2.
Et transire cona.ntes insecuti magnam partem eorum
interfecerunt. 3. Ipsi transire flun,en non dubita·rn
-rnnt. 4. Rursus resistentes hosues redintegrato pr0€-lio in fugam coniecerunt. 5. Item alia in parte di
-versa.e duae legiones profligatis Viromanduis ex loco superiore in ipsis flu.minis ripis proeliabantur. 6.
Eodem tempore equites nostri levisque armaturae
pedites ad>ersis hostibus occurrebant. 7. Calones
praecipites fugae sese mandabant. 8. Quibus
omni-bus rebus permoti equit.es Treveri domum conten-derunt. 9. Caesar ab X Jegionis cohort.atione ad dex
-I
trum cornu profectus est. 10. Centurionibus nomi na.-tim appellatis reliquos cohortatus milites signa inferre iussit.
b) 1. Caesar tribun(J6; militum monuit. ut con-versa signa in hastes inferrent. 2. Gum aliis alii subsidium ferrent, fortius pugnare coeperunt. 3. In -terim milites legionum duarurn in summo eoUe ab
hostibus ccnspiciebantur. 4. T. Labienus castris hos-tium potitus X legion.em subsidio nostris misit. 5.
Horum adventu maxima rerum commutatio est
facta. 6. At hostes etiam in extrema spe salutis
maximam virtutem praestit.erunt. 7. Hoc proelio
facto maiores natu legatos ad Caesarem miserunt
seque ei clediderunt. 8. Quos Caesar diligentissime conservavit. 9. Eos suis finibus atque oppidis uti
iussit. 10. Finitimis imperavit, ut ab iniuria et maleficio se prohiberent.
16. (cc 29-85).
a) 1. Atuatuci, cum omnibus copiis auxilio
Nerviis venirent, ex itinere domum revert.erunt. 'J. Cunctis oppidis desertis sua. omnia in unum oppidum
contulerunt. 3. Eum locum duplici altissimo muro
munierant 4. Tum magni ponderis saxa et
praeacu-tas trabes in muro conloca.bant. 5. Atuatuc:>i erant ex
Cimbris Teutonisque prognat.i. 6. Ac primo
adven-tu exercitus nostri crebras ex oppido excursiones faciebant. 7. Parvulis proeliis cum nostris conten
-debant. 8. Pootea val.lo pedum XII circummuniti
oppido sese contineba.I).t. 9. Ubi vero turrim moveri
-et adpropinquare muris viderunt, legatos ad
Caesa-rem miserunt. 10. Se sua.que omnia Romanorum
b) 1. Ad haec Caesar respondit: se eorum civita.tem conservaturum esse. 2. Re renuntiata ad
suos illi se, quae imperarentur, facere dixerunt. 3. Sub vespt>xum Caesar port.as cla.udi milit.esque ex oppido exire iussit. 4. Illi tertia \·igilia, qua minime
arduus ad nostras munitiones ascensus videbatur,
t-X oppido eruptionem fecerunt. 5. Celeriter ex
proximis castellis eo ooncursum est. 6. Occisis ad
hominum rnilibus TIII reliqui in oppidum reiecti
sunt. 7. Postridie eius diei refractis portis
sectio-nem eius oppidi uniYersa.m Caesar vendidit. 8.
Eodem tempore a P. Crasso certior factus est
V cnetos, Venellos, Osismos in pote-t.atem populi
Romani esse redactos. 9. Ipse legionibus in hiberna
deductis in Italiam profectus est. 10. Ob eas res
ex litteris Caesaris dierum XV supplicatio decreta
est.
-17. (cc 1-6).
a) l. Cum in Italiam proficisceretur Caesar. er. Galbam cum legione XII in Nantuates,
Vera-gros, Sedunos misit. 2. Causa. mittendi fuit, quod iter per Alpes pa.tefieri volebat. 3. Huie permisit, uti in his locis le,,oionem hiemandi causa c
onloca-ret. 4. Galba constituit cohortcs duas in Na ntuati-bus conloca.re. 5. Constituit ipse cum reliquis eius
legionis cohortibus ill yico Veragrorum, ci.ui a
ppel-latur Octodurus, hiemare. 6. Cum hie vicus in
duas partes flumine divideretur. alteram partem
Gailis concessit. 7. Alteram partem cohortibus ad hiemandum attribuit. 8. Subito per explora.toroo certior factus est ex: ea parte vici, quam Ga.His
con-cesserat. omnes ooctu discessisse. 9. Ga.Iba consilio
celeriter convocato sententia.s exquirere C.(){'pit. 10.
Maiori ta.men parti placuit rei eventum experiri et
castra defendere.
b) l. Bi;evi ~patio interiecto hostes ex omnibus partibus decurrere. 2. Nostri primo integris viribus
fortit~r propugnare. 3. Cum iam amplius horis se-: conti.n.e.nter pu!maretur. P. extiius Baculu et C. Volusenus ad Gal.barn accurrunt. 4. Unam esse
spem salutis docent. 5. Haque Ga.Iba celerit-er mili -tes certiores facit, paulisper intermitterent pl'oe -hum. 6. Quod iussi sunt, faciunt. 7. Non sui c ol-ligendi hoo~ibus fa.cultatem relinquunt. 8. Ita eos,
qw m spem potiundorum ca.strorum venera.nt,
undique circumventos interficiunt. 9. Omnibus h os-tiwn copill:; fusis se intra munifilones suas recipiun~
10. Postero
die
Galha. legionem in Nantuates. inde18. (cc 7- 13).
a) 1. His rebus gestis subitum bellum in Gal
-lia coortum est. ~. P. Crass us adules.:ens cum Ie-gione VII proximus Oceano in Andibus hiemabat. 3. Is praefectos tribunosque militum romplures in initimas ci vitatcs frumenti causa d.imisit. 4. Cele-riter· Veneti reliquaeque civitates inter se coniurant nihil nisi cornmuni consilio acturos esse. 5. Caesar naves interim longas aedificari in flumine Ligeri iubet. 6. His rebus celeriter administratis ipse ad exerciturn conten<lit. 7. Veneti reliquaeque it"flm ciYitates cognito Caesaris adrnntu bE:llum parare i.J,stituunt. 8. :\°E:que nostros exercitus propter £ru-men i inopiam diutius apud se morari posse confide
-bant. 9. Oppida rnuniunt, frumenta ex agris in op-pida comport.ant. 10. Naves in Vt:netiam, ubi
Cae-s.arem primum bellum ge-s urum esse constabat,
cogunt.
b) 1. Erant multae difficult.ates belli gerendi, se<l ta.men multa. Caesarem ad id bEJlum incitabant. 2. Itaque partiendum sibi ac latius d.istribuendum
exercitum put.aYit. 3. Itaque T. Labienum legatum in Treveros cum equitatu mittit .. 4. Huie mandat,
Remos reliquosque Belgas adeat atque in officio
contineat. 5. P. Crassum cwn magil"o numero equi-tatus in _-\.quitaniarn proficisci iubet. 6. Q.
Titu-rium abinum legatum cum legionibus tribus in
VenellO!l mittit. 7. D. Brutum a<lulescentem cla i Gallicisque navibus praeficit. 8. Eum, cum
pri-mum possit, in Venetos proficisci iubet. 9. Ipse eo
pedestribus copiis contendit. 10. Erant eius modi
fere situs oppidorum, ut neque ped.ibus aditum ha·
19. (cc 14-19).
a) 1. Compluribus expugnatis oppidis Cae_ ar
statuit esse exspedandam classem. 2. Quae ubi
primum ab hostibus 'isa e~t. eirciter CCX"X naYe.
eorurn parati~simae e;;: port,u profrc ae sunt. 3. Re
-liquurn e:r;.at certamen positum in Yirtute. qua
nos-ri milites facile supcrab~nt. 4. Deiec is antemnis. milites sum.ma vi tran ce-ndcre in hostium na,es
cont.endebant. 5. Barb11.ri fuga salutem petere con -tenderunt.. 6. Tanta subito malacia ac tranquillitas extitit, ut se ex loco mo,ere non possenL 7. _-\b horn fere IIIJ. usque ad solis occasum pugnabatm.
8 Quo proelio bellum Venetorum totiusque ~:.rae
maritimae confec um est. 9. ~am nanbus amHsis
reliqui non, quern ad mod.um oppida <!efenderent,
habebn.nt. 10. Haque sc suaque omnia Ca.esari de
-diderunt.
b) 1. Dum ha.ec in Venetis geruntur, Q. Titurius Sabinus in fine- Venellorum per\enit. 2. His J rnee-rat Viridovi::.. ac summam imperii teneb11t. 3. Auler-ci Eburovices Le:xoviique se cum Virirlo,ice coniunxerunt. -!. 'Jiagna praeterea multitude undi-que t:x Gallia perditorum hominum latronumque oonvenerat. 5. abinus castris sese tenebat, cum
Viridovix pugnandi potestatem faceret. 6. T:rntam opinionem timoris praebuit, ut iam ad Yallum ca s-trorum hostes accedere auderent .. 7. Locu erat cas
-trorum e<litus et· paulatim ab irno accliYis circiter
passus mille. 8. abinus suos cohortatus cupientibus
signum dat. 9. Fact-um est, ut hostes statim terga
ve-rt.erunt. 10. Quos integris viribus milites nos ri consecuti magnum numerum e<>rum occiderunt.
20. (
ec
20-29).a) 1. Eodem fere tempore P. Crassus, cum in
Aquit.ania.m pervenisset, non mediocrem sibi dili
-gentiam a.dhibendam int-€llegebat. 2. Ita.que re
fru-mentairia provisa in Sotiatium fines exercitum intro-cluxit. 8. Sotiates in i inere a,,,amen nostrum adorti
primurn equestre proeliurn commiserunt. 4. Pugna -t-um est diu atque acriter. 5. Armis obsidibusque acceptis Crass us in fines V ocatium et Tarusatium profectus est. 6. Tum vero barbari commo i copias
parare c:oeperunt .. 7. Mittuntur etiam ad eas civi
ta.t.es legati, quae sunt citerioris Hispaniae finitima~ Aquitaniae. 8. Duces vero ii deliguntur, qui una eum Q. ertorio ornnes annos fuerant. 9. Crassus
cohortatus suos ad host.ium castra contendit. 10.
Equites Crasso renu.ntiaverunt non eaclern esse dili -gen.tia ab decumana porta castra munit.a..
b) l. Crassus equitum pra<>kck>s cohorlatus, quid fieri Yellet. ost-enclit. 2. Jlli, ut erat impera -tum, celeriter a.d eas munitiones pervenerunt. 3.
Tum vero clamore ab ea parte audito nostri acrius pugnare coeperunt. 4. Hostes undique circumventi
desperatis omnibus rebus fuga salutem pe ere con
-tenderunt. -'5. Hae audita pugna maxima. pars Aqui
-taniae sese Crasso dediclit. 6. Eodem fere tempoF-e Caesar, quod }!orini }!enapiique in armis erant, eo exercitum duxit. 'i'. _.\.rbitratus est id bellum cel e-riter confici posse. 8. h longe alia ratione ac reli
-qui Galli helllllll gerere eoeperunt. 9. Eius modi sunt- wmpestat.es consecutae, uti opus necessario
i.nterm.itteretur. 10. Itaque •a ta.tis mnnil:>us eorum agris Caesar exercitum reduxit.
-21. (oo 1-7).
a) 1. Ea, quae secuta
est,
hieme, Usipctes Germani et item Tencteri magna cum multitudinehominum £lumen Rhenum transierunt. 2. Sueboruin gens est longe maxima et. bellicosissima German o-nuu omnium. Hi centum pagos habere dicuntur. 3. ~eque multum frumento. se<l maxirnam partern 1acte a.tque pecore vivunt multurnque sunt in
Ye-nationibus. 4. Equestribus proeliis saepe ex equis
desiliunt ac pedibus proeliantur. equosque eodem
rerna.nere ·rns.tigio adsuefecerunt. 5. Vinum omni.no ad se irnporta.ri non pa.tiuntur. 6. Ea re re
molles-cere homines 1!tque effeminari arbitrantur. 7. Una ex parte a uebis circiter milia passuum C agri vacare dicuntu.r. 8. _.\.d alteram partem succedunt l"bii, quorum fuit cinta.s ampla atque florens. 9. Ii
paulo, quamquam sunt eiusdem generis, sunt
cete-ris humaniores. 10. Hos Suebi vectigales sibi fece-runt ac multo humiliores infii-mioresque redegerunt.
b) L In eadern causa fuerunt U sipetes et
Tencteri, quos upra diximus. 2. Complures annos ueborurn vim sus-tinuerunt. 3. _.\.J extremum ta.men agris expulsi ad R.henum pervenerunt. quas region
e-l\Ienapii incolebant. 4. Hi ad utramque ripam fl
u-rruru.' agr . u.edilicia vicosque habebant. 5.. Germani autem flu.men trans.ie1:unt atque omnia Mena.piorum aedificia. occupavemnt. 6. His de rebus Caesar cer
-tior IaC'bus et infirm.itatem Gallorum veritus niliil his comrnittend.um existimant. 'i. Ca.esa.r ma.turius,
-qua.m consuerat, ad exen:itum proficiscitu.r. . Her in ea. loca coepit, quibus in locis esse Germanos
au-idoneam ad n:nigandum tempestatem III fere \1-gi!ifl. so],it. JO. Tpse hora diei circiter IIII cum
prim is-uaYibu,; Britarrniam attigit. 24. (cc 2~30).
a) 1. _\lj barbari consilio Romanornm cognno 1w \·ibu.;; egrc1li prohibebanr. 2. Brat ob has ea11<:as summa difficultas. f:l. ~a,es propter nliloCTJ:litud.inem uisi in alto constitui non potcrnnt. 4. Cae"ar nan's longas µaulum rf-moYeri ab one:rnriis nav-ibus et rernis incitari iussit. 5. Quae res rnagno usui nos-tris fuit. 6. \"am et naYium {igura. et n~rnorum rnotu permoti lJybari coonstitcrnnt...-;. Qui S kgionis aqui -lam ierebat. obtt:s atus est deoo. 8. "De i!itc .. , inriuit, ;·eommilitones. ifr.::i niltis cH[niLm1 hostibus prodere". ·' 9. Hoc cum \OCC rnagna dixissct, se ea
mwi proiecir- atque in lrnstes aquilam £eJTe cocpit-. 10. Tum no~h'i coi1orrnti inter se unin:rsi ex n1ni dt:'Siluerunt.
f> 1 1. Pugnahun Pst ab uw:isque :writer. 2. ~ostri in host.es impetum fecerunt atquc eos in fu -gam dederunr. 3. Hostcs proelio superati statim acl Caesarem legatos de pace miSL'runt -1. rna cnm his leg:Jtis Commins _-\trebas Yenit.. 5. Caesar obsides impera,it, quorum ilii partern statirn dederum. p
ur-tem pa.ucis Jic:bus sesc daturl)s dixerunt. 6. His re
-bus pace confirmatia ex superiore portu lcni vcnto soh·erunt-. -;-_ Eadcrn noct-e accidit ur, c:sset- luna. ple
-trn. tl. LongJs ua.ves et oner~trias tempestas aclflic:ta -bat. 9. :\fagna totius l·Xt.:rcitus pertHrb· tio facb est. 10. Principes Britanniae optimum fac u e, e du:xe· runt rebellione fact.a frumento commea.tuque nost.ros probibere.
a) 1. Caesar ad ornncs ca.sus subsidia cornpa -rabat.. ::.•. );°am frumentllrn ex agris cotinie in c11stra conf.?rebat. 3. Ii. qui pro porlis castrorum in st.ri -tione crant., Caesfil·i nunti:1Ycrunt. pulH·rcm l!Hl.)!Tillm in ea pa.rte viclt'ri. -L Caesar cohortes secum in earn
partcrn proficisci iussit. 5. Genus hoc est ex f'SSL•dis / pugnac. 5. Per omnes pa1-tes perequitant et tela coiciunt._ I. Ipso terrore cquorum ct strepi u rota -rum ordim·s plernrnque perturbant. 8. Quibus rebus perturbatis no--lris tempore opport.unis::;imo Caesar auxilicrm tu.lit .. 9. );°rim eius ad>entu hostes consti -teruut, no::tri se c-x tirnore receperunt .. 10. Q·uo facto
suo-se ll)('o continui et breYi rcrnporP ina·rmiso:o in ca$ha le~iones recluxit.
b) 1. Secutae suot C'.Ontinuos com pl mes rlies tempestatt•s. 2. In erim barbari nuntics in omnes
partes climiserunt paucitatemoue no"trorum mili
-twn mis prae:dica ·erunt. 3. Hi,; rdrns celeriter ma~a multitudinc peditatus equitatusquc coacta ::i..l rn~ti·a \·enenrnt. ·L Caesar legionr:s in acie pro
castris constituit.. :5. ~osh:orum militum impeturn hostes fer1"e non potuerunt a.c terga verterunt. G. Eodem clie legati ab hostibus missi acl C:i.esarem rte
pace ,_·.cnerunt. I. His Caesnr numerum obsidum,
quern ante irnperaverat.. r'!uplic:n-it. 8. Ipse idone~•ni
temp~t:lte:m nactus pnulo post mer1iam noctem n·. "''" s0h·it. (:1. CaE·~m· pn<:ct·!'o ilie T. Luhienuut 1'·C:l·
tum in . forinos, qui rebellionem feu·rant, rnisit. 10.
Cae:::ar in Belgis omnium 1egionum hiberna conoti
-itii". Eo rluae omnin0 ci\·it.atcs ex Britanni::i 0h;::i,Je'" m1seru?J .. reliritwe negle:x,o>runt.
-26. (cc 1-12).
a) l. Tn Ill.nicurn cum venisset, ciYitatibus rnilitcs irnpera.t certumque in locum com-enire iubet.
2. Qua re nLLnt.iata Pirusrne legatos ad eum mittunt.
3. 1\.·rcepta orntione c,orum Caesar obsides imperat
eos(1ue «•l ct·r a111 cliE'!n u•lduci iubet. -!. Tis &I diem adduct.is, ut impt·ra,·trnt, arbitros inter civitates <lat.
5. His confectis rebus in citeriorern Galliam rE:H'r -titur atqu·' incle ad c::i:crcitum proficisc-itur. 5. Eo
C't:m ,·enissei. circi er DC naws £t longa.s XX.VIII
in,·enit· instrncta,;. 7. Jpse cum legionibus expcditis JI[] et equitibus DCCC in fines 'fn:,·erorum prnfi
-ciscitur. . llaec ciYitas longe plurimum totius Galli:..c e•1uitatu rnlet. 9. ~\[agnas habct copia .. pe<li -tum T{Jwnumr1ue. ut supra dell'.lonstra,·imus, tangit. 10 . .In ea ci\·irnte cluo de princip:1tu inter se conten-<kban , Indutiomarus et Cingetori:..:.
u
1 1. l'ingetori:s ad Cae~<u-em H:!nit; at InJutio-n.arn- bellurn purare instirnit. :2. Cac:sar In<lutioma
-l'U'•' :id ~e curn ob,,irlibus ,·cnire iu:::si; .. 8. ilis J"L·bu,. c-on-ti~utio.; l'tlt:,;ar ad portuJu Itiurn cum lt->gi•)uiLiu... ue~··:~·ult.
Utui.11orix .Ha-1lu
·1. Erne una cum cerens 1 le (I uo ante a no bis die -Lll11 e"t. ;_1. Rune cupi<lum r.::run1 n0Yarun1
l!lH!Zthle inter li-<1llos auc:toritatis cognoYerat.. G. Dumnori:-: t:um equi illus Haeduornm a cn.stris in
-sci'"nte Cut':,::.re clomum <liscedere coepit·. / ... \. cces-sum e~t aJ. Hritanni::im omnibus naYibus merid.iano fore t•:mpore. ncque in eo loco hc·slis est Yisus. 8. I'osrri•li.:· eius diei mane rnilites equit€sque in l:speditionem niiEic.. 9. Eo cum n::uisset.. maiores
iam undiriue in cum locum copiae Britannorum c·
on-Yenerant. 10. Nostro adventu permoti Britanni
C'assi\·ellannum to i bello imperioque praefecernnt.
27. (cc d.3-23).
a) l. In ula ( c. Britannia) naturn i.riquetra, cuius nnum latus est rontr:1 Cralli<1m. :2. Huius lat.e-ris alter angulus arl oricntem solcrn. inferior ad me-riiliem speeta t. H. _\1teru rn 1' sc. l:itu~) \·ergit ad His -paniam ::nque necidentPm --oletn. -1. Qua ex pa.rte est :Hibernia insu!a. dirnidio maior, quam Britannia. 5.
Tt-rti1 mi tsc. la tuS) est contra septentriones, cui
pMti nu!L l:St obiccta terra. 6. Ex his omnibus
longc sunt humanissimi, qui Cantium iucolunt. 7. lnteriores plerique frumenta non serunt, sed lad-e et earne vinmt pellibusque sunt wstiti. 8. Omnes \-ero se Brit::rnni vitro inficiunt, quad caeruleum effic:i. colorern. 9. Capillo sunt promisso atque omni
p1.de corporis rasa pr;:ieter caput eL labrum n1perius. 10. l-xores ha.bent deni rluodenique inter se com -mune;;.
b) 1. .Equites bostium esseclariique acriter
prndio cum equitatu nosrro in itint're confli:xerunt. 2. Eo L1ie Q. Laberius Durus, tribunus militum, interfailnr. Jlli pluribus submiso::is cohor-tibus repel -lumur. :J. _\.ccedebat hue, ut numquam conferti, sed rari 1 nagnisque iutenalli;; proeliarentur. ·!. Postero ,]l. 1·rocul a. C'l5tris i10sr.t::s l'l crllibus constiterunt rnri•tlle se ostendere coc:pt:runt. ;,, ~ostri acriter in
t:OS irnpetu facto reppulerunt. 6. Cc:esar cognito con
-:dio t:·Ol'Ulfl ad flun:en Tamesim in fines Cassi\-el -l:1w1i e:xercirnm duxit. -;, CassiH·llaunu-, omni d e-rosita s e, l·Jcis impeclitis ac sih·estrihus sese
occul-mittunt pollicenturque seso ei dedituros atque
im-perata facturos. 9. Caesar interdicit atque imperat Cassivellauno, ne Mandubracio neu Trinornntibus noceat. 10. Obsi,libus acceptis exercitum reducit ad mare, na•e, in,enit refectas.
28. (cc 24-35).
a) 1. Erat in Carnutibus sun.mo loco natus. Tasgetius, cuius maiort'5 in sua ciY!tate regnum ob -tinuerant. 2. Huie Caesar pro eius \irtute atque in se bcnevolcntia rr::aiorurn locum rcstitnerat. 3. Te r-tium iam hunc annum regnantem inimici interfoce
:-nu~t .. Def~rtur r,a res ad Caesarem. ·1. Ille n:ritu.s, ne ci;-itas deficeret, L. Plancum cum kgione ex Belgio celeritcr in Carnutes proficisci iubet. 5. Die-bus ei.rciter ~ V inirium repcntini i·umult.us ac de[ec -tionis or um est ab Ambiorige et Catmolco. 6. ::.Iit -t.ir-ur 1td eos conlo')uendi causa C. _\rpineiu::. eque.~
l\omanu;:. fomili""i-:; Q. Titurii, t:t C,i. 1unius ex His
-pania quidam. 'i. _.\pud quos Ambiorix ad h me rno -dum locutus est. 8. Hae oratione habita. discedit .A.mbiori.."'\. Arpineius et fonius, quae ::iudicrant, ad legatos deferunt. 9. Itaque ad consilium rem defe-runt, ma.gnaque inter eos nistit coI!troYers.ia. 10. L. Aurunculeius cornplure;:que tribuni militum nil1il tel..!.lU"e ag1_·n1.lum ne(l u.; ex h.ibern.is iniussu CaE-saris d i.:;ccden• l urn existimaba n t.
b) 1. Res d.isputatione ad meJiam noctem r:ercluci:tur. Tande'n cht Cotta permotus manus: superat sententia 'abin.i. 2. At hostes iniquissimo 11o:::tri,; lo,o proclium ,ommittere t:oeperunt. 3. Tum
disponere. 4. _.\.t Cotta nulla m re communi saluti
deernt. 5. :\ t barb:ffi~ consiliurr, non defuit. 6. Erant et Yirtutc et studio pugnandi pares n0:>tri. 7.
Tametsi ab (luce et a forc-1ma desercbantm, tamen ornnem ~pen1 salutis in -..irtute ponebant. 8. T. Bal
-vcmtio. Yiro for i et magnae auct-0ritatis, utrumque femur tragula traicitui. 9. Q. Lucanius, fortissime
pugnans, dum circumqmto fijjo subrnnrt, interfici -tur. 10. L. Cotta legatus omnes cohorres or<linesqu
aLlhortans in adi:·ersuro os funda vulneratur. 29. (cc 36-46).
a) 1. His rebus permotus Q. Titurius interpre
-t8m suum Cn. Pompeium ad .:\.mbiorigem mittit rogatum, ut sibi mijjtibusque parcat. 2 Cot a se ad armatum host.em iturum negat atr1ue in eo per!ie· ,·erat. 3. Sabinus iussus arma abit:ere irnperatum fa.:-iL· suisque. ut idem (aciant, imi•erat. 4. Dum de: ,,ondicionibus inter se agunt. p:wlatim circum ventLIS
inkrficitur. 5. Ihi Ii. Cotta pugnans interficitnr cum maxima parte militurn. 6. Pauci ex proelio c1'1p~i incertis itinerilJUs pc-r silrns ad T. Labienmn legrtturn in hiberna pcrrc·uiun a que eurn de rebus gest.is certiorem faciunt;. 7. Hae victoria sublatus _.\mbiorix statim cum equitatu in _.\tuatucos profi-cisr·ittll" neque noctem neque diem intermit it. 8. Conft"srim ;linfr,sis mmtii.; ad Ceutrones, Crudios,
Levacos manus cogunt et de improYi-o ad Ciceronis biherna a<hol:mt. <d. ~ tri celeriter ad arma con -c;1rrunr, rnllum conscen<lunt., aegre is dies sust
en-tatm. 10. }Iittunt;ur ad Cacsarem confestim a Cicerone litterae maguis prop0siris prnemiis: ob se sis omnibus Yiis missi imercipiuntur.
b) 1. Ipse Cicero ne nocturnum t1uidr.m sibi tempus arl quieten1 r·eli11quehtl.t. 2. Turn duces prin -cipesque ~er>iorum conloqui sese Yelle dieunt. 8.
Facta pot.estate ear1em, quae Ambiorix cum 'Iitmio
egerat, commemoranr. -t. Cicero ad haec unum mo<lo respondet: non esse ronsuetudinem populi Romani accipcre ab hoste armat-o condicionem. 5 . . \b har spe repulsi ~ ervii rnllo pedum X et fossa pedum "S.V
hi-berna cingunt. 6. Erant in ea legione fortissirni Yiri,
,·ent.urioncs, T. Pullo d L. Vorenus. 7. Hi perpPtuas
inter se controversias habebant, uter alteri a.ntefer -rdur. 8. Quanto erat in dies gra•ior aVJlie a~perior oppugnatio. tanto crebrion:·s litterae nuntiique ad
Cac-sa..rcm iuittebantur. 9. Caesar aecPptis littcris
hara circitcr XI rtiei statir::1 nuntium in Bellovacos
ad ::\I. Crassurn 1oittit. 10. Eius hiberna aberant ah
eo milia. passuum :\.XV; iubet media node legi.onem
proficisci releriterque ad se wnire. 30. cc 417- 58).
a) l. Hor;, c.:ireirer I U ab P.JJtecur~oriLus ck
r,,o:;;oi adventu u,rtior i· etus eo die ?nilia passuum "\:\. progreditur. :2. Fabius, -ut imperatum erat, non
it~• rnultum mora us in itinere curn legi.one occurrit.
.s.
Labi, !llLS Yeritus, ne Losriuni in.pet um sustinere i.0:1 posset. litter::is Caesari remittit. 4. Caesar con-~ilio 1:::ius prnbaro rnniii rnagnis itineribus in l\enio
-rnm fines. :;_ 1lle (sc. Cic£•ro) perlectam (st:.
,pi:::tulam) in ronwntu rnilitum n:citat maxim::ique
nrnnes lactitia adficit. t!. Galli re cognita per expl
o-1 aron:s obsidionem reli.n<{ Ulrnt, ad Caesru·em om
ni-Lus eopiis c0Ilten.1unt. I. Interim speculatoribus in
itinue ,-allcm transirc possit. 8. Prima luce lio!'tium
equitatus ad castra accedit proeliurnque cum
nos-tris cr!uitibus committit. 0. Tnm Caesar omnibus
portis eruptione facta celeriter hostes in fugan1 dat.. 10. Postero die contione habita rem gestam prOJJOnit. m ili tes ermsolatur et con firnw t.
b) 1. Interim a<l Labienurn per Re;11os inere -dibili c-el<:rit-ate de victoria Caesari:; fama perf,.rtur.
2. lLw foma ad Trt'Yeros perlata Indutiomanis
ncx:w JH'()IU£iit. copia"-que omnes in Tn,,·eros re
-cluciL 8. Treveri atriue Tndutiomarus toiius hiernis
nullum ternpus intermiserunt, quin trans RhPnum
le-gatos mittercnt. 4. Labienus, c-um et l<X:i natura et
rnanu urnnitissimi,; castris sesc renerct, de suo ac le -gionis perir·ulo nihil timcbrit. ;)_ Lnbienus suos intra
munitionem continebat timorisquc opinionem.
'}Ui-buscurn'lue poterat rebus, augebat. 6. Interirn ... x
consuetwline c-o idian;;, Indutiomarus ad castra
ar·-cedit at(1ue ibi rnagnam partem diei consumit. -:-.
Equites teb coiciu.nt et magua cum contumt:!in
verborum no:ctros ad pugnam en)cant. 8. :\ullo :ib
nostris d2.t-0 responso sub 'esperurr. dispersi ac
Llis-sipati discedunt. !}. ~ubito Labie:rns duabus porti,;:
c·mnem equitatum emittit. 10. In ip;o fluminis rndo
doprehensus Indut.iomarus intf·dici ur, capurque
eius refertur in castra.
